CC BY
21УДК 801.81-343.512.19
Kasumov ilgar AlikulU
E mail: ilgar_gasymov@mail.ru
"Koroglu" eposinin genezisi
Anlatma. "Koroglu"nin türk halqlari tarafindan meydanga ketirilgeni ilmiy dairelerde artiq goqtan bellidir. Amma bir sira tetqiqatgilarnin esernin peyda olmasinen bagli ge§it mulaazalari mevzu etrafinda ilmiy iddialarnin keni§lenmesine yol aga. Ayni zamanda türk halqlarinen genetik soylugi olmagan diger qavimlernin ziyali tabaqalarinin esassiz baqi§lari, olarnin "Koroglu"ni özümsimesi allari da eposnin genezisinin muayenle§mesinde tamirsiz mübahaseler dogura. Bu maqalede bir sira körümli folklor§inaslarnin ara§tirmalari mü§ahede etile ve epik nümünenin genezisinen bagli qaynaqsiz uydurmalarga munasebet bildirile. "Koroglu" eposinin genezisinin belgilenmesinde esernin belli olgan en qadimiy qolyazmalarinin emiyetli derecede rol oynagani talil etile. Qali§mada epik nümünege has olgan "Koroglu", "Qirat" ve "Qamlibel" kibi ba§ sözlernin daqiq manalarinin etimologik anlamlari eposnin genezisinin tayinlenmesinde önemli menba olmasi haqqinda fikir yürsetile.
Anahtar sözler. Koroglu, genezis, epos, folklor, variant, türk, menba.
Ulu kegmi§i olgan türk halqlari zengin agiz edebiyatina malikler. Sözsüz ki, namli batirlarnin renkarenk cenkaverlik sanalarinen tarihle§ken misilsiz eposlar umumtürk folklor medeniyetinin nadir incileri sayilalar. Qünki §ifaiy halq edebiyatinin bu benzersiz nümüneleri türk halqlarinin §anli tarihinen bivasta baglidirlar. Cihan tarihinde öz mevcutliginin barligini küre§ meydaninda tasdiqlamagan birde-bir halqnin böyle ölmez eserlerge saip olmasi istisnadir. Eski zamanlarni tamirsiz uydurmalarnen yara§tirmaq, oni nisbeten yanila§tirmaq allarina tarihte rastkeline. Lakin men§esiz yanidan bir eposni meydanga ketirmek, ya da ba§qalarinin mifologik tefekkürini öz adina yazmaq mümkün degil. Qünki eposni tarihiy §arait ve zaman meydanga ketire. Onin icatkari ve i§tirakgisi, em de ya§adicisi halqtir. §una köre de aqiqiy kegmi§i aks olunmagan mifologik tefekkür halqnin ruhuna uygunla§may ve onin hatirasindan izsiz silinip kete. "Manas", "Alpami§", "Dede Qorqud", "Koroglu", "Edige", "Qorabatir" ve diger qaramanliq destanlari umumtürk agiz edebiyatinin §ah eserleridir. Elbette, bu eposlar öz süjet, münderice, ve mifik maiyetlerine köre biri-birinden segilip hususiy qiymetke malikler. Lakin itiraf etmek kerek ki, bu epik nümünelernin sirasinda "Koroglu" destani türk ve diger halqlar arasinda daha da ziyade nam qazandi. Onlarnen halqlarnin agiz edebiyatinda mevcut olgan "Koroglu" eposi darqalmaq miqyasinda qiyaslanmazdir. Bu baqi§tan olsun yazili edebiyat, ya da olsun agiz edebiyatnin birde-bir nümünesi "Koroglu"nen tene§tirilmezdir. Bir taraftan eposnin sevimli olmasi quvangli aldir. Diger taraftan ise asirlarnin devaminda türk halqlarinen ig bir genetik bagi olmagan qavimlernin ziyali tabaqalarinin mantiqsiz §ekilde "Koroglu"ni özümsimesi folklor§inasliqta uygunsiz ilmiy davalar dogura.
Yüzyilliqlardan berli aqiqiy manada tillerde destan olgan "Koroglu" demek mümkün ki, türk halqlarinin sonunci ve en müte§em qaramanliq eposidir. Ondan son meydanga kelgen qaramanliq destanlari dogrudan-dogru tarihiy §ahislarnen baglidir. Türk mifik tefekkürinin inki§af basamaqlarini mü§ahede etkende "Koroglu" eposinin "Manas", "Alpami§", "Dede Qorqud", "Qorabatir", "Edige" ve digerlerinden son peyda oluvi sezilip tura. Lakin buna baqmadan §u epik nümüneler poetik bagnen bir-birine baglilar. Mesela, "Koroglu"nen "Kitabi-Dede Qorqud" arasinda üzülmez semantik-struktur alaqa bar, §u bagni itiraf etmeden Azerbaycan "Koroglu"sinin
1 Касумов Ильгар Аликулу, науч. сотрудник отдела крымскотатарской литературы и фольклористики НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ (Симферополь).
tek genezisini degil de, iç tipologiyasini da belgilemek mümkün degil - "Kitabi-Dede Qorqud"dan "Koroglu"ga qadar türk-oguz ozani Azerbaycan a§igina transformatsiya olungan [1, s. 7].
itiraf etmek kerek ki, "Koroglu"nin simasinda asirlardan berli daimiy surette ösüvde olgan türk mifik tefekküri öz aliy maqsatlarina iriçti ve epik tü§üncenin §anli yüksekliklerini fetih etti. Bu me§ur nümünede batirliq çizgilerinin evelkilerine nisbeten yani §ekilde ve daa da tolgun manada ifadelenüvi tasavurlarni benzersiz obrazlarnen zenginle§tirdi. Mifik tefekkürde peyda olgan yani obrazlar halqlarnin hatirasina ebediy sindi. "Koroglu"da tasvir etilgen obrazlar öz ayatiliginen diger eposlardaki qaramanlardan yeterli derecede farqlandilar. Olar real ayatta ömür etken adiy halq toplumina daa yaqin ediler. Çu epik nümünede sanki halq öz aksini tapti. Epos qaramaninin dünyanin tertibine nizam ketirmek istegi, adaletsizlikke qar§i maqsatli küre§i ve onin misilsiz batirligi halq tarafindan ragbetlendi. Sanki halq Koroglunin simasinda öz qorçalayicisini buldu. Qisqa vaqit içinde Koroglu obrazi asil bir halq qaramani kibi binlernen insanlarnin qalbinde özüne qaviy yer aldi ve afizalarda çoqtan berli arzulangan saf idealga çevrildi. Zanimizca, mina §u esasli sebeplerden de "Koroglu" destani keni§ bir arealda darqalmaga muvafaq oldu.
Bir çoq körümli folklorçinaslarnin fikrince onlarnen variantlarga malik olgan "Koroglu" eposi münderice ve süjet farqlarina köre esasen Garp (Azerbaycan, türk, qirimtatar, gürci, lezgi, arap, kurd, ermeni vei.) ve Çarq (türkmen, özbek, qazaq, qirgiz, tatar, tacik vei.) variantlarindan ibarettir. Eposnin Garp variantlarinin mündericesi real ayatqa, tarihiy adiselerge daa uygun olip, metinleri ise nasir ve nazmnen yaziga alindi. Efsaneviy obrazlar ve mifik süjetlernen zenginleçken Çarq variantlarinin metni ise esasen nazmnen yaziga ^ürildi. Epik nümünenin dünya üzü körgen variantlari sirasinda Azerbaycan "Koroglu"si eposnin genezisinin tayinlenmesinde hususiy qiymetke ve son derece tarihiy emiyetke maliktir. Belli folklorçinaslarnin bir sira araçtirmalarinda esernin diger versiyalarinin Azerbaycan "Koroglu"sindan gidalangani qayd oluna. Olarnin fikrince eposnin süjeti ve esas obrazlari bu variant vastasinen Garptan Çarqqa dogru darqaldi.
Azerbaycan folklorçinaslarinin ekseriyeti öz araçtirmalarinda "Koroglu"nin Azerbaycan halqinin mifik tefekkürinin mahsuli olmasi iddiasini ilmiy ve tarihiy delillernen isbatlaylar. Olardan bazi birilernin çaliçmalari diqqatimizni daa da ziyade özüne celp etti. Akademik N. Ceferov bu yöneli§teki tetqiqatlarinda baqiçlarini böyle tasvirley: "Koroglu" destani, umumen, çeçit türk (ve türk olmagan) halqlari arasinda belli derecede darqalsa da, mükemmel epik yaraticiliq akti olmaq itibarinen tarihen Azerbaycan halqina, Azerbaycan türklerine mensüptir. Azerbaycan "Koroglu"si mensüp olgan halqnin §ifaiy edebiyatinin intibahi devrinde büyük milliy-içtimaiy tefekkür energiyasinin mahsuli kibi peyda olip, §u halqnin bir qaç asirliq tarihiy meragini, sotsial-siyasiy, ideologik, em de maneviy-estetik dünyabaqi§larini, mentalitetini, milliy itiraslarini aks ettirgendir" [1, s. 7].
Epik nümünenin keni§ miqyasta tanilmasina toqungan ve onin genetik kodunin taliline tiriçqan korogluçinas i.Sadiq öz tetqiqatlarinda yaza: "Eposnin böyle keni§ darqalmasina ve Koroglunin Balqanlardan ta Çinge qadar dünyanin er yerinde belli olmasina, esasen esernin ideya tolgunligi, bediiy seciyenin kâmilligi ve yüksekligi, andaki §iirlernin poetik ^ü, olarnin asil istidatnin mahsuli olmasi, ayni zamanda qaramanlarnin qanina-iligine singen türk millliy harakterinin bütün inceliklerine qadar tasvirlenmesi sebep olgan" [2, s. 99]. Alim tetqiqatinda qayd ete ki, Koroglu obrazinda türk harakterinin bütün çizgileri aydin çekilde cemleçkenine köre er bir türk halqinin öz Koroglusini meydanga ketirmege maneviy aqqi olgan ve bu sebepten de "Koroglu"nin türk, türkmen, özbek, qazaq, qirgiz, tatar, qirimtatar vei. variantlarina tabiiy baqmaq kerek [2, s. 99]. Lâkin bularnen bir sirada tetqiqatçinin fikrince, eposnin ayri mustaqil variant ve versiyalarinin peyda oluvinda Azerbaycan halqinin "Koroglu"si bütün türk halqlarinin ortaq ve bölünmez maneviy servetine çevrildi. Baçqa korogluçinaslar kibi i.Sadiq da öz araçtirmalarinda eposnin diger mustaqil versiya ve variantlarina faqat Azerbaycan "Koroglu"sinin degerli menba olmasi gayesine salmaqli delillernen qoltuta [2, s. 99].
Bazi folklorçinaslar tetqiqatlarinda "Koroglu"ni münderice ve süjet farqlarina köre Azerbaycan, Türkmen, Küçük Asiya qisimlarina böleler. Destannen bagli mahsus araçtirmanin müellifi olgan
türk folklorçinasi P.N.Boratav çu bölgüge uygun kelgen "Koroglu"lari tetqiq etip böyle bir qanaatqa kelgen ki, bütün bu versiya ve variantlarniñ esasini - tamirini Azerbaycan eposi teçkil ete [3, s. 16]. Folklorçinas M.H. Tehmasibniñ baqiçlarina köre eposniñ Qafqaz versiyasi (gürci, ermeni, kurd, lezgi, avar) Azerbaycan varianti, türkmen, qazaq, tacik, arap (Orta Asiya araplari) variantlari ise özbek "Koroglu"si etrafinda merkezleçken [3, s. 16]. Bu yönel^te alip barilgan araçtlrmalarnlñ sirasinda V.M. Jirmunskiy ve H.T. Zarifovniñ da bilgileri diqqatqa lâyiqtir: "Koroglu" niñ Azerbaycan versiyasina bivasta bütün Yaqin Çarq, Zaqafqaziya - türk, gürci, ermeni vei. variantlari aittir. Bütün bular destanniñ esas maiyetni, baçlica epizodlarini - öz yigitligini terennüm etken qaramanniñ "hayirhah cenkâver" ve halq ikmeti, yeñilmez k^eççi ve nagmekâr kibi keyfiyetlerini özünde saqlap qalgan" [4, s. 183].
XIX asirniñ ortalarinda rus, em de Avropa araçtiricilarinm "Koroglu"ga meragi epik nümüneniñ ilmiy surette ögrenilmesinde ve oniñ genezisiniñ tayinlenmesinde önemli rol oynadi. Korogluçinas i.Abbasli tetqiqatlarinda köstere ki, rus çarqçinasi i.Çopen destanniñ bir variantini Cenübiy Azerbaycanda Araz özeninrn yaliboyunda Ömer adli bir türk açiginm agzindan yazip algan ve oni rus tiline tercime etken. Añilgan variantta i.Çopen destanniñ qaramaniniñ mençesini dogrudan-dogru türk aleminen baglay. Oniñ baqiçlari eposniñ genezisiniñ ögrenilmesi nazar noqtasindan hususiy degerge malik olgan bir teçebbüs kibi qiymetlendirilmelidir [3, s. 5].
Sözsüz ki, mezkür saada alinip barilgan araçtirmalarnm ög sirasinda poloniyali çarqçinas Aleksandr Hodzkoniñ teçebbüsi taqdirge lâyiqtir. Tercimanniñ ilmiy çaliçmalari umumtürk agiz edebiyatina, hususen, Azerbaycan folklor medeniyetine misilsiz tarihiy bahçiçtir. Halq eposinen bagli araçtirmalarda defalarca hatirlangani kibi, XIX yüzyilliqniñ otuzinci senelerinden itibaren irandaki Rusiye Missionerler Cemiyetinde terciman, soñ ise Reçt ve Gilanda Rusiyeniñ sefiri vazifesinde çaliçqan belli poloniyali çarqçinas, çair ve terciman A. Hodzko Cenübiy Azerbaycandan Avropaga alip bargan "Koroglu" destaniniñ qolyazmasini ingiliz tiline tercime yapip Londonda bastirmaginen (1842) eserniñ neçri tarihinde silinmez iz qaldirdi [5, s. 4]. A.Hodzko tarafindan tertip etilgen "Koroglu"niñ Paris nushasi (toplayicisi Mahmud Dünbüli Dircuy, söyleyicisi Açiq Sadiq, yazip algan Mirze Abdülvahab) destanda tasvirlengen adiselerniñ mantiqiy ardiciliginen ifadelengen, manali süjet, zengin epizodlarnen yetkinleçken, on üç meclisten ibaret olgan mükemmel epik nümünedir. 1834-nci senesi nasir qismi farsca, nazmi ise Azerbaycan türkcesinde kâgitqa köçürilgen eposniñ Paris nushasi "Koroglu"niñ yaziga alingan eñ qadimiy varianti sayila. Çuni da mahsus qayd etmek kerek ki, tercimanga añlaylçll olmasi ^ün eposniñ metninde Azerbaycan türkcesinde yazilgan çiirlerniñ yaninda olarniñ farsca satri tercimesi berilgen. A.Hodzko eposniñ ingiliz tilindeki neçrine yazgan kiriç sözünde itiraf ete ki, esasen Çimaliy iran (Cenübiy Azerbaycan - i.K.) ve Xazar etrafi topraqlarda peyda olip, darqalgan bu poetik söz sanatiniñ abidesi çu bölgeniñ sakinlerine mahsustir [5, s. 6].
Söz kelimi, Parisniñ Milliy Kitaphanesinde ve Tbilisiniñ G.Kekelidze adina Qolyazmalar insititutinda saqlanip qalgan "Koroglu" destanlari eposniñ eñ qadimiy qolyazma nushalaridir. Olar er çeyden evel ebediyleçtirilgen folklor nümüneleridir. Eposniñ esas qaynagini, tamirini teçkil etken bu nushalar, olarniñ zengin süjet ve epizodlari, obrazlar silsilesi, baçlica ideya ve münderice boyalari destanniñ soñki variantlarinda belli bir derecede öz aksini tapti [3, s. 12]. Çuni da mahsus qayd etmek kerek ki, meçur destanniñ genezisiniñ belgilenmesinde ve oniñ metnindeki bir sira anahtar sözlernm etimologik talilinde bu variantlar salmaqli delillernen zengin olgan beñzersiz menbadirlar. Destanniñ Cenübiy Azerbaycan variantiniñ Azerbaycan türkleriniñ epik tefekküriniñ mahsuli olmasi gayesinen razilaçqan belli folklorçinas P.N.Boratav öz tetqiqatlarinda "Koroglu" eposiniñ Paris nushasini "Azeri rivayeti" serlevhasinen taqdim etti. B.Karriyev ise araçtirmalarinda oniñ diger variantlarga nisbeten daa da qadimiy, tolgun manali ve itibarli menba olganini yazdi [5, s. 9]. A. Hodzkoniñ London neçri cazibe ^üne malik olgan mücizeli "Koroglu" eposiniñ alman, fransiz ve rus tillerine tercimesine keniç imkânlar açti. Destanniñ bu neçri S.S. Penn tarafindan ingilizceden rusçaga tercime olungan soñ Rusiyeniñ "Северная пчела", "Санкт-Петербургские ведомости", "Сын Отечество", "Отечественные записки", "Современник" kibi belli mecmualarinda epik nümünenen bagli bir sira degerli tüçünceler derc etildi [5, s. 9].
"Koroglu" eposiniñ eñ qadimiy qolyazmalarindan biri de Tiflis nushasi sayila. Tahminen XIX asirniñ birinci yarisinda yaziga alingan bu nusha münderice ve kölem itibarinen eposniñ daa da keni§ süjetini tasvirlegen. Qolyazmaniñ ilkin tetqiqatçilarindan biri olgan gürci folklor§inasi L.G. Çlaidze ilmiy ara§tirmalarinda Tiflis nushasiniñ "Koroglu"niñ belli olgan Azerbaycan versiyasiniñ mündericesini demek olar ki, tamam qavrap alganini qayd etken [3, s. 14]. Mezkür qolyazmanen bagli bilgilerniñ arasinda H.N.Korogluniñ baqi§lari büyük meraq dogura. O, Tiflis nushasinen bagli mahsus alip bargan çaliçmalarinda ayri-ayriliqta eposniñ 28 meclisiniñ qisqa mündericesini taqdim etken, olarni halq romaniniñ te§ekkül tapqan devirniñ tarihiy adiseleri fonunda közetken. Qolyazmani terenden talil etken alimniñ añlatmalarinda bildirile ki, bu nusha til, em de üslübina köre eposniñ Azerbaycan versiyasina aittir ve bugüne kibi digerlerine nisbeten oniñ daa çoq tolu varianti sayilmaqtatir [3, s. 14]. "Koroglu"niñ Paris nushasiniñ süjeti ve epizodlari Tiflis qolyazmasinda da öz aksini tapqan. Teñe§tirüvli araçtirma eposniñ Paris nushasinda rastkelgen obrazlar silsilesiniñ Tiflis nushasinda da saqlap qalganini isbatlay. Er eki nushada rastalangan anahtar s0zlerniñ - Korogluniñ, Çamllbelniñ ve Qiratniñ ayni bir §ekilde qullanilmasi bu añlamlarniñ etimologik manalariniñ izalanmasinda, em de eposniñ genezisiniñ ögrenilmesinde önemli ilmiy menbadir.
Azirda "Koroglu" eposiniñ eki qirimtatar varianti bellidir. Olardan biri keçken asirniñ birinci yarisinda §air O. Amit tarafindan "Edebiyat ve kultura" jurnalinda basildi [6, s. 5]. Destanniñ daa mükemmel ekinci versiyasini ise Y. Zeki 1935-nci senesi i. Çobanovdan yazip algan. Er eki variantniñ süjetleriniñ, bir sira epizodlariniñ ve esas obrazlar silsilesiniñ "Koroglu"niñ Paris, em de Tiflis nushalarindan qaynaqlangani sezilip tura. Lâkin evelceden qayd etmek kerek ki, eserniñ qirimtatar versiyalari bir manada olaraq iç te Azerbaycan variantlariniñ dogrudan-dogru, ya da belli bir derecede deñi§tirilmelerge ogratilgan tercimesi degil. Eposniñ süjet ve motivleriniñ Azerbaycan "Koroglu"sina pek yaqinligina baqmadan olarniñ er ekisi mustaqil variant sayilalar.
Destanniñ qirimtatar variantlariniñ belli olgan Azerbaycan versiyalarindan menbalangani fikrini tetqiqatçi N.S.Seytâgyayev de öz araçtirmalarinda destekley. O, eposniñ Qirimda peyda olmasi meselesini açagidaki çekilde açiqlay: "Umumen, destanniñ Qirimga kelgen yolu - mürekkep ve az ögrenilgen bir meseledir. Folklorimizda qaramaniy ve içtimaiy-turmuç destanlariniñ bir vaqitta teraqqiyat etkenlerini köz ögüne alsaq, "Kor oglu" destaniniñ bizge Anadoludan ya da Azerbaycandan o yerlerde yaratilgan içtimaiy-turmuç destanlarinen bir vaqitta kelgenini tahmin ete bilemiz... Bugün bizde saqlangan "Kor oglu"niñ metniniñ asil Azerbaycan ve Anadolu versiyalarindan az farq etkeni XVII-XVIII asirlarda Qirimda §u destanniñ alinip menimselgen, qirimtatar tarihina, menligine ve Qirim vaziyetine keliçtirip deñi§tirilgen milliy versiyalari degil de, asil Azerbaycan ve Anadolu versiyalariniñ variantlari icra etilgenini tasdiqlay... Azerbaycan variantlari Qirimga em bivasta Anadoludan, em de Qafqazdan (meselâ, Dagistandaki Derbend ve Gürcistandaki Batum yolunen) kelmek mümkün ediler" [7, s. 32-34].
Söz kelimi, §uni da hatirlatmaq kerek ki, Y. Zekiniñ destanniñ söyleyicisinen bagli bigileri de N.S. Seytágyayevniñ baqiçlarinen ayni bir ruhta sesleçe: "i. Çobanov "Koroglu" destanini D. Papudan ögrengen. D. Papu 30 yil Terek özeninm etrafinda çobanliq yapqan, soñ evge qaytqan ve 50 yaçinda evlengen. D. Papu dagistanlilar, rumlar ve §air tatarlarnen yaqindan dostluq etken" [7, s. 182]. "Koroglu" eposiniñ qirimtatar versiyalarini közetkende Y. Zeki tarafindan yaziga alinip ve azirda Bakuda AMiAniñ M. Fizuliy adina Qolyazmalar institutiniñ arhivinde saqlanip qalgan qolyazma [7, s. 9] öz originalliginen diqqatni celp ete. Fikrimizce, 9 qoldan ibaret olip bir umumiy destan §ekilinde yaziga ^ürilgen bu versiya "Koroglu"niñ eñ nadir variantlarindan biridir. Eserni "Koroglu"niñ diger mustaqil variantlarindan farqlandirgan ceetlerden biri oniñ aqiqiy söyleyicisinen baglidir. Eposniñ yaziga alingan mustaqil versiylariniñ söyleyicilerinm ekseriyeti söz ustalari ve kedaylardir. Y. Zeki tarafindan yazip alingan metinniñ söyleyicisiniñ itirafina köre o, destanni D. Papudan ögrengen. D. Papu ise ne §air, ne de kedaydir, adiy bir çobandir. Bu önemli deliller eposniñ keni§ kütle arasinda darqalganini, Korogluniñ yirlariniñ sözniñ asil manasinda halqlarniñ tillerinde destan olmasina delâlet ete.
"Koroglu" eposiniñ gürci ve ermeni tillerine tercimesi tahminen XIX asirniñ ortalarina rastlana. Daa dogrusi, gürci ve ermeni tercimanlari da ilk tecribelerinde "Koroglu"niñ farscaga tercimesi usulindan ("Koroglu"niñ Paris nushasi kibi - i.K.) semereli faydalandilar. Gürci ve ermeni tillerine tercime yapilip neçir olungan eposniñ ilk variantlariniñ nasir qismi olarniñ öz ana tillerinde, çiirleri ise Azerbaycan türkcesinde ifadelendi. Ayni zamanda S.S.Penn tarafindan destanniñ rus tilindeki neçri keniç miqyasta darqalgan eserniñ gürci ve ermeni tillerine tercime olunmasina kerekli seviyede tesir etti. Eposniñ S. Penniñ neçrinden bir müddet keçken soñ çu kitaptan alingan gürci tilinde ilk serbest tercimeniñ meydanga kelmesi iç de tesadüf degil. Ayni zamanda kene de çu neçirnm I, II, III meclisleri S. Dieli tarafindan gürci tilinde mühtelif yillarda neçir olundi [3, s. 7]. Epik nümüne gürci folklorçinasi ve tercimani D. Giviçvilinm de diqqatini celp etken. Terciman bayagi yillar devaminda destannen yaqindan taniç olgan ve "Koroglu"niñ çeçit meclislerinden ibaret gürci tilinde bir qaç kitap azirlagan. Müellif Azerbaycan "Koroglu"sindan faydalanganini araçtirmalarinda itiraf etken. "Koroglu" eposiniñ nasir qismini gürci tilinde nazmga çevirip, destandaki çiirlernm çeklini demçtirmeden D. Giviçvili ayri-ayriliqta (1887, 1897, 1911, 1912) dört kitap neçir ettirgen. Çu kitaplarniñ titul saifelerindeki "tatarcadan (azerbaycancadan) tercime olunip çiirge çevrilip" - qaydlari isbatlay ki, D. Giviçvili neçrinm esasini Azerbaycan "Koroglu"si teçkil etken. Terciman destanni neçirge azirlagan zaman Açiq Zülali, Açiq Camali ve Y.Stepanovdan toplagan meclislerden de yararlanganini çaliçmasinda qayd etken [3, s. 7]. Belli akademik N.Y.Marr da "Koroglu" eposiniñ gürci tiline tercime olunmasinda faallik kösterdi. Alimniñ Qafqaz halqlariniñ, hususen, Azerbaycan ve gürci agiz edebiyatinen yaqindan taniçligi oniñ eserlerinde aksini tapti. O, "Рассказ Кер-оглы" serlevasinen toplagan nümüneni (1904) ermeni ve gürci filologiyasina ait tetqiqatlarinda derc ettirdi. Bu qol-rivayetniñ nasir qisminiñ gürci tilinde, çiirlerinm ise gürci ve kiril elifbesinde Azerbaycan türkcesinde taqdim etilmesi bir daa tasdiqlay ki, Zaqafqaziyaniñ diger qomçu halqlarindaki kibi Gürcistandaki "Koroglu" destani da esasen Azerbaycan saz ustalariniñ icadiy mahsuli olgan [3, c. 8].
XIX asirniñ ortalarindan baçlap gürci tercimanlari kibi ermeni ziyalilari da "Koroglu" eposiniñ öz ana tillerine tercime olunmasina büyük seynen kiriçtiler. Olar asirlarniñ devaminda meydanga kelgen, millionlarnen türkniñ qanina-iligine siñgen destanni qisqa bir zamanda özümsimege tiriçtilar. Bu baqiçtan ermeni açiqlari ve tercimanlari "Koroglu"ni olgani kibi degil de, metinlerni demçtirip özlerine uygun keliçken tarzda tercimesine mahsus diqqat ayirdilar: "Ermeni ziyalilari bu silsileden sayilgan bir qaç meclis ve rivayetlerni ayrica kitapçalar çeklinde neçir ettirdiler. Elbette, bu anane öz tarihiy tamirlarina maliktir. Alâ 1872 senesinde eposniñ bir qismi ermeni elifbesinen Azerbaycan türkcesinde neçir olundi" [3, s. 8].
Çu devirde ermeni halqi arasinda tek "Koroglu" degil de, atta Azerbaycan folklor medeniyetiniñ nadir incilerinden olgan "Esli ve Kerem", "Çah ismayil", "Açiq Qerib" kibi lirik destanlar da keniç surette darqalgan edi. Ermeni açiqlari öz meclislerinde, toy-dügünlerde añilgan eserlerni Azerbaycan türkcesinde yirlaganlar. Prof. G.Antonyan araçtirmalarinda buni açagidaki çekilde itiraf etken: "Kerem ve Esli", "Çah ismayil", "Açiq Qerib" ve "Koroglu" kibi halq ikâyelerini ermeni açiqlari esasen Azerbaycan tilinde yirlaylar" [2, s. 107]. Ayni zamanda bir sira ermeni ziyalilari Azerbaycan "Koroglu"sindan yararlanip öz tillerinde uydurma rivayetler, ikâyeler meydanga ketirdiler. Ekser allarda ise olar Azerbaycan eposiniñ metinlerini özlerine keregi kibi ana tillerine tercime yapip, oquyicilarga ermeni halqiniñ epik tefekküriniñ mahsuli kibi taqdim etkenler. Meselâ, G.Agayan "Koroglu"niñ süjetleri esasinda üç ikâye yazgan. Tetqiqatçi i. Sadig bu yönel^teki araçtirmalarinda Y.Ramazanovniñ çaliçmalarina istinaten bildire ki, bu ikâyelerden ekisi Azerbaycan eposindan dogrudan-dogru tercime yapilgan, yaliñiz üçüncisiniñ üzerinde qismen yaraticiliq içi alinip barilgan [2, s. 108].
Umumen alganda qayd etmek kerek ki, çu devirde "Koroglu" baçqa halqlar kibi ermeniler arasinda da büyük nam qazangan. Epos qaramaniniñ çanli batirligi bütün Qafqazlarda ve oniñ siñirlarindan çoq-çoq uzaqlarda adiy adamlardan, söz ustalarina qadar bir çoqlarinm diqqatini özüne celp etken. Elbette, Korogluniñ cenkáverliginiñ ragbetnen qarçilanip tillerde destan olmasina tabiiy baqamiz. Lâkin ayni zamanda destanniñ bir sira ermeni ziyalilari tarafindan añli tarzda
Фольклористика / Фольклорджылыкъ I 41
özümsimesini mantiqsiz ve ilmiy esassiz sayamiz. Bu saadaki tetqiqatlar olarniñ uydurmalariniñ temelsizligini delillernen isbatlay. XIX asirniñ ekinci yarisinda "Koroglu" ermeni yazicilarindan ekseriyetini meraqlandirgan. Olar eposiniñ mevzu ve süjetinden yararlanip bir çoq eserler yazsalar da, bularniñ iç birisini mustaqil yaraticiliq mahsuli esap etmek olmaz. Çünki olar özlerine has olgan menbalardan degil de, yüzyillarniñ devaminda §ekillenip pi§kinle§ken umumtürk mifik qaynaqlarindan qullandilar. H. Abovyanniñ, G. Agayanniñ, B. Bro§yanniñ ve ba§qalarniñ eserleri buña parlaq misaldir [2, s. 108]. Meseleniñ meraqli taraflarindan biri de ondan ibaret ki, bazi ermeni yaziclilari Azerbaycan folklor nümünelerinden faydalanganlarini gizlemeden eserlerinde itiraf eteler. Folklorçinas G. Tarverdiyan araçtirmalarinda asil aqiqatni açkârane beyan ete ki, ermeni a§iqlariniñ belli bir qismi tamaminen azerbaycanca §iir söylegenler, qalganlariniñ çoqusi ise eserlerini azerbaycanca ve ermenice yirlaganlar [2, s. 109].
Ayni zamanda §uni da hatirlatmaq kerek ki, Azerbaycan tilini mükemmel bilgen ermeni açiqlari ve ziyalilari halq agiz edediyatiniñ nümünelerinen yaqindan tani§ olmaq imkânlarina mailk ediler. Olar fursattan keregince faydalandilar ve bu saada qolda etken bilgilerini öz menfaatlarina dogrulttilar. G. Antonyanniñ itiraflari oylarimizga ilmiy esastir: "G. Agayan faqat ermeni folklorini degil de, ayni zamanda Azerbaycan folklorini da mükemmel bilgen, hususen, "Koroglu" destaninen daa da yaqindan tani§ edi. Koroglu obrazina mahsus sevgisi olgan G. Agayan "Koroglu"niñ ikâyelerini halq arasinda söylenilgen, em de açiqlar tarafindan yirlanilgan bir sira türkülerden algan" [2, s. 110]. Tetqiqatçi Y. Ramazanov da öz çaliçmalarinda bu fikirniñ dogruligina qoltutip beyan ete: "Qaydlardan ve ikâyelerden açkâr ola ki, G. Agayan "Koroglu" eposiniñ ermeni halqi arasinda darqalgan ve azerbaycanca icra etilgen variantlarini ermeni tiline tercime yapqan" [2, s. 111].
Körümli korogluçinas V.Huluflu eserlerinde "Koroglu"niñ ermeni versiyasiniñ mevcut olmasi haberini ciddiy qarçilamagan. Bu meselege muqaytliqnen yanaçqan alim eposniñ mükemmel bilicisi kibi 1929-nci senede ne§ir ettirgen "Koroglu" kitabiniñ kiri§ sözünde yazgan: "Yañi qolda etken malümatqa köre Koroglu aqqinda ermenice de çoqtan bir kitap yazilgan.Al-azirda bazi ermeni yazicilari tarafindan kollektiv bir surette iran ayatindan Koroglu adinda bir pyesa azirlanmaqtatir. Müelliflerniñ fikrince Koroglu iranlidir. Er alda bu saat mübahasege kiriçecek degilmiz" [2, s. 110]. Lâkin afsus ki, qizil terror büyük alimge sahtekârlarga qarçi ilmiy esaslernen küre§mege imkân bermedi. Sert repressiyaniñ qurbani olgan Azerbaycan ziyalilariniñ tahqiqatlarinen bagli arhiv materiallarindan belli ola ki, 1937-nci senesi V.Huluflu aps etilgenden soñ ermeni milletinden olgan tahqiqatçilar alimniñ evinden "Koroglu"niñ neçirge azir olgan bir nushasini qolda etip Yerevanga yollaganlar. Ermeni yazicilari birlikte bu metinniñ üzerinde çaliçip 1941-nci senede oni "Koroglu"niñ «ermeni varianti» adinen neçir ettirgenler [2, s. 111]. Minda çubeli bir meselege toqunmaqni zarurli sayamiz. Zanimizca, eposniñ ermeni versiyasiniñ kerçekligi tek bizde degil de, atta oni suniy yolnen meydanga ketirgenlerde de sual dogura. Daa dogrusi, olar sahte icatlarinen bir-birilerini inkâr eteler ve bu ne§irniñ ciddiyligi öz maiyetini coya. Açagidaki deliller fikrimizge salmaqli destektir: "1941-nci seneniñ neçrindeki kitapqa kiri§ sözü yazgan ermeni alimleri bu variantniñ Azerbaycan "Koroglu"si esasinda meydanga kelgenini qayd etseler de, soñki alimler ise §u versiyaniñ tacik "Koroglu"sindan peyda olganini söylegenler [2, s. 112].
"Koroglu"niñ genezisinen bagli alinip barilgan araçtirmalarda eposniñ ermeni variantiniñ halq epik tefekküriniñ degil de, ziyalilarniñ sahte usulnen uydurmasiniñ mahsuli olmasi açkârlana. Tü§üncelerimizni daa da aydin ve daqiq beyan etsek, bu yalanci versiya asilinda Azerbaycan eposiniñ ermenicege tercimesidir. Sadece, bir sira ermeni ziyalilari eposniñ özümsimesine bar kü^erini sarf etkenler ve eserniñ ermenileçmesi ^ün bayagi zamanda «ilmiy faaliyette» bulunganlar: "Koroglu"niñ ermeni versiyasiniñ Azerbaycan varianti esasinda meydanga kelgenini isbatlagan sebeplerden eñ mühimi er eki variantta olgan ideya-münderice ayniligidir. Bu ayniliq, bu birlik yaliñiz ne§ir olungan variantta degil de, ayni zamanda "Koroglu"niñ qolyazmasi olgan bütün ermeni variantlartina aittir. Çuni da qayd etmek kerek ki, bu variantlarniñ episinde yirlarniñ ekseri qismi Azerbaycan tilindedir^' [2, s. 111].
Söz kelimi, mezkür meselenen bagli tarihiy bir zaruriyetni añmaqni maqbul sayamiz. Fikrimizce, arap, fars, gürci, ermeni, tacik, abhaz ve diger tillerde (türk halqlarindan gayri)
mevcut olgan meçur destanniñ versiyalari aqiqatta "Koroglu"niñ mustaqil variantlari degil de, türk halqlarindan alingan tercime özümsimedir. Eposni öz tillerine tercime yapip, oni milliyleçtirmege tiriçqanlarnm eñ büyük, em de eñ yañil^ adimi çundan ibaret ki, olar "Koroglu"ni adiy bir eser kibi qabul etkenler. Asilinda ise m^eçem "Koroglu" destani asirlardan berli umumtürk epik tefekküriniñ mürekkep basamaqlarinda çekillengen, dünya qurumini adaletli nizamlamaga çagirgan felsefiy epopeyadir ve oniñ apansizdan, ya da tesadüfden boç meydanda peyda olmasi istisnadir. "Koroglu" manaslarniñ, alpamiçlarnm, dede qorqudlarniñ, edigelerniñ, çorabatirlarnm tasavurlarinda yüzyillarniñ devaminda çekillengen sotsial-siyasiy ve maneviy-estetik baqiçlarnm eñ yüksek bediiy ifadesidir. Koroglu bir epos qaramani kibi ulu türkniñ epik tefekkürinde canlangan ve hayallerde cenkâverlik yilnameleri yazgan beñzersiz batirliq remzidir.
Hüláse, genetik qanunlar boyunca ermeni, gürci, tacik, kurd vei. qavimleriniñ türk halqlarinen iç bir soylugi mevcut degil. Olarniñ türk halqlarinen birlikte umumiy gaye ^ün alip bargan kü^leri de tarihniñ sanasinda öz aksini bulmagan. Oña köre de birde-bir ziyalilarniñ öz qavimleri adindan çiqiçlari ve türk halqlarinen birlikte ayni bir eposqa ortaqliq yapmaq niyetleri ilmiy esassiz, em de tarihen temelsizdir. içte çu nazar noqtasindan V.Y.Proppniñ baqiçlari araçtirmalarimizni nurlandirir: "Eki halq ayni bir eposqa yaliñiz o vaqit malik olmasi mümkün ki, eger tarih bu halqlarni ortaqlaçtirirsa, olar birlikte kü^irler ve tarihiy tiriçuvlarini aks ettirgen umumiy eposni meydanga ketirirler" [8, s. 51].
Folklorçinaslar birde-bir epik nümüneniñ genezisiniñ belgilenmesinen bagli araçtirmalarinda eserde mevcut olgan milliy ruhniñ, milliy mentalitetniñ ve milliy harakterniñ hususiy çizgilerini, milliy adet-ananelerniñ özüne mahsusligini, em de eñ baçlicasi ise metinlerniñ ana tilinde ifadelengenini ilmiy esas kibi közde tutalar. Sözsüz ki, er bir halqniñ mifologik teffekürinde peyda olgan epik nümüne oniñ tuvgan tilinde meydanga kele. Bizce, er bir mükemmel epos oniñ süjetiniñ özegini teçkil etken anahtar sözlerden - eserniñ baç qaramaniniñ adini, baç qaramanniñ mekániniñ adini ve baç qaramanniñ atiniñ adini ifadelegen añlamlardan ibarettir. Destanniñ poetikasi ve metinniñ süjetinde tasvirlengen vaqialar esasen çu anahtar sözlernen bivasta baglilar. Bu sözlernm daqiq etimologik talili eposniñ genezisiniñ tayinlenmesinde inkâr etilmez delildir ve olarniñ yardiminen istenilgen eserniñ qaysi halq tarafindan meydanga ketirilgenini belgilemek mümkün.
Bir kimsege sir degil ki, agiz edebiyatiniñ nümüneleri çifaiy nutqta peyda olip, yaziga alinganga qadar serbest çekilde halqlar arasinda darqalmaga muvafaq oldular. Lâkin bu eserlerde rastlangan bir çoq çifaiy sözlerniñ tarihiy ve ilmiy maiyetini ekseriyetimiz degerince qiymetlendirmeymiz. ilmiy nazar noqtasindan bir aqiqiy menba kibi olarniñ farqina varmaymiz. Asilinda ise zalim ukümranlarga ve siyasiy zamanlarga boysunmagan çifaiy söznm özüne mahsus aqiqiy añlami, öz tarihi, öz siri, öz qüdreti bar. Fikrimizce, biñyilliq tarihi olgan bu sözler folklor eserleriniñ temelli ögrenilmesinde eñ itibarli ve eñ önemli ilmiy qaynaqtir. Mina çu baqiçtan O.Süleymenovniñ "Söznm kodu" eserindeki çifaiy söznen bagli mergin tüçünceleri fikrimizge aydinliq ketirir: "Çifaiy söz terkibinde ve strukturinda qafa kemiklerinden ibaret olgan muzey kollektsiyalarina ve qiymetli eçâyalarga nisbeten özünde daa çoq tarihiy aqiqatni saqlap qalgan. Nutqqa malik olmagan arhelogik artefaktlar saqavdirlar. Sizniñ evinizniñ altindaki qazuvlar esasinda peyda olgan arhelogik eserler mitlaq ejdatlariñizga ait degil. Yazili yilnamelerniñ ömrü bir qaç asirdan uzaqqa barmay. Çifaiy söz yazili vesiqadan alâ ilim tarafindan qiymetlendirilmegen bir sira üstünliklerge maliktir. O iç bir zaman yanmaz ve nemlenmez, em de qartaymaz. Mabet ve Sarayni memnün etmek ^ün yañidan yazilmaz, olarniñ istegine uygunlaçtirilmaz. Etnosniñ tarihiy arenadan silinip ketmesi mümkün, lâkin oniñ sözleri baçqa tillerde saqlanip qala. Sözlükler - asil tarihiy malümatlarniñ eñ ebediy ve eñ itibarli arhividir. Eger Söznm altin anahtarini bulsaq, o zaman ondan faydalanmaq imkânlarina nail olurmiz. Faqat mindan soñ Söz ve Yaziniñ, yani tilniñ mençesinm siri bizge açilacaqtir. Çimdi tarihniñ sanasindan silinip ketmek telükesi altinda olgan azsayli halqniñ lugatinda ulu bir keçmiç saqlangan" [9, s. 5] .
Yüzyilliqlarnin devaminda agizlardan agizlarga keçip bir taraftan cilâlana-cilâlana zenginle§ken, diger taraftan da çe§it seviyeli söyleyiciler vastasinen qaç-qaç kerelerden transformatsiyalarga, bazan ise suniy surette deni§tirilip özümsimelerge ogratilgan eposlar bu ba§ sözlerinin eski §ekillerini özlerinde saqlap qalganlar. Bu mifologik qanunga uygunliq türk halqlarinin bugünimizge yetip kelgen bir çoq mükemmel epik nümünelerinde olgani kibi "Koroglu" eposinda da öz mantiqiy manasini tapti. Destannin Paris ve Tiflis nushalarinda ayni bir §ekilde ifadelengen ba§ sözler -Koroglu, Qirat ve Çamlibel buna parlaq misaldir. Bu usuldan yararlanip bütün dünyaga nami ketken türk eposlarinin da genezisini tayinlemek, daa dogrusi, olarnin umumtürk mifik tefekkürinin mahsuli olmasini ilmiy esaslarnen isbatlamaq mümkündir. Çanli destanlarda rastlangan ba§ sözler fikrimiznin kerçekligine zemin yarata ve olardan bazilarini nümüne kibi cedvelde taqdim etmekni munasip bildik:
№ Eposlar Eposniñ ba§ qaramaniniñ adi Eposniñ ba§ qaramaniniñ esas mekäni Eposniñ ba§ qaramaniniñ atiniñ adi
1. "Manas" (qirgiz varianti) Manas Talas Akkula
2. "Alpami§" (özbek varianti) Alpamiç Kongurat (Qoñurat) Bayçibar
3. "Çorabatir" (qirimtatar varianti) Çorabatir Kökü§li Köktama Tasmali ker
4. "Koroglu" (Azerbaycan varianti) Koroglu Qamlibel Qirat (Girat)
Söz kelimi, buni mahsus hatirlatmalimiz ki, Koroglu, Qirat ve Qamlibel kibi anlamlar morfologik terkibine köre saf türk sözleridir. Ya§i bilinmegen bu qadimiy sözlernin daqiq etimologik manalari yaliniz türk halqlarina anlayi§lidir ve olarnin ba§qa tillerge tercimesi istisnadir. Eposnin türk halqlarinin mühtelif variantlarinda Koroglu ve Qamlibel sözlerinin bazi bir fonetik deni§melerge ogramasi olarnin mana anlamina mania degil. Bu türk tillerine has olgan tabiiy ses deni§mesidir. Sözlernin guzelligi faqat olarnin manasindadir. Sözlerni bir-birine yaqinla§tirgan, em de bir-birinden uzaqla§tirgan ancaq olarnin mana farqlaridir. Bu baqi§tan Koroglu, Qirat ve Qamlibel kibi sözlernin anlamlari yaqin manalidir ve olarnin mekani "Koroglu" eposidir. Mücizeli sözler etimologik tabirlerine köre umummana birdemligine malikler. Yani Koroglu, Qirat ve Qamlibel kibi ba§ sözler birlikte "Koroglu" fenomeninin münderice ve gayesinin agilmasina hizmet etken altun anahtardirlar. Bizimce, qag-qag asirlardan berli eposnin metninde ve millionlarce insanlarnin §ifaiy nutqinda türkce seslengen bu ulu sözlernin barligi qocaman "Koroglu"nin umumtürk epik tefekkürinin mahsuli olmasina ilmiy esaslar bere.
Eposnin genezisinin muayenle§mesinde esernin originalindaki tili ve metinlerdeki epik tefekkürnin ifadelengen §iir §ekilleri en salmaqli menbadir. Ayni bir vaqitta epik nümünede tasvirlengen milliy harakternin hususiy alametleri, milliy adet-ananelernin özüne mahsusligi, milliy ruhnin ve milliy mentalitetnin gizgilerinin eposni meydanga ketirgen halqqa hasligi da destanlarnin genezisinin ögrenilmesinde tetqiqatgilar tarafindan degerli qaynaq kibi faydalanila. Zanimizca, bularnen bir sirada er bir eserge has olgan ba§ sözlernin daqiq manalarinin etimologik anlamlari da eposnin genezisinin tayinlenmesinde itibarli anahtardir. Yuqarida qayd olungan bilgiler "Koroglu" eposinin türk halqlari tarafindan meydanga ketirilgenini isbatlay. Daa dogrusi, epik nümünenin ilk temel ta§inin Cenübiy Azerbaycandaki oguz türklerinin bina etmesi, sonradan ise onin ge§it söyleyiciler ve icracilar tarafindan bir sira transformatsiyalarga, em de impovizatsiyalarga ogramasi neticesinde keni§ arealda darqalmasi ihtimali haqiqiy manada i§ang dogura.
Касумов Ильгар Аликулу
Генезис эпоса "Кёроглу"
Аннотация. О создании тюркскими народами вариантов эпоса «Кёроглу» науке известно весьма давно. Тем не менее, появление трудов ряда исследователей с новой аргументацией открывает дорогу к продолжению научной дискуссии по данной проблематике. Необоснованные высказывания представителей интеллигенции некоторых народов, не связанных генетически с тюрками, их попытки присвоения эпоса «Кёроглу» порождают измышления касательно генезиса эпоса. В настоящей статье рассматриваются результаты исследований известных специалистов в области фольклористики и опровергаются не опирающиеся на реальные источники высказывания относительно генезиса вариантов эпоса. Анализу подвергнута и уточнена роль, которую сыграли в генезисе эпоса «Кёроглу», как хорошо известные, так и наиболее древние рукописные образцы. В исследовательской работе высказывается мнение об этимологии и точных значениях таких ключевых слов, как «Кёроглу», «Кырат» и «Чамлыбель», присущих именно данному произведению, и обсуждается источниковедческая база, которая позволяет определить основы его генезиса.
Ключевые слова: Кёроглу, генезис, эпос, фольклор, вариант, тюркский, источник.
Kasumov Ilgar Alikulu
Genesis of epos "Koroglu"
Abstract. The existence of the Turkic peoples' variants of the epos "Koroglu" has been known to science for a long time. However, the appearance of works of a number of researchers with new arguments opens the way to continuing the scientific discussion on this issue. At the same time, unreasonable statements made by intellectuals belonging to certain peoples who are not genetically related to the Turks, their attempts to assume the right to the epos "Koroglu" give rise to fabrications about the genesis of the epos. This article examines the results of researches done by well-known specialists in the field of folklore studies and refutes baseless statements about the genesis of the variants of the epos. The role of the well-known as well as the most ancient hand-written samples played in the genesis of the epos "Koroglu" has been subjected to analysis. An opinion on the etymology and exact meanings of such key words as "Koroglu", "Kyrat" and "Chamlybel", inherent in this particular work, and a source study base is being discussed in order to determine the bases of its genesis.
Keywords: Koroglu, genesis, epic, folklore, variant, Turkic, source.
Edebiyat:
1. Ceferov N. Türk xalqlari edebiyyati. Yeni dövr / N. Ceferov. - Baki: Qa§ioglu, - Azerbaycanda Atatürk Merkezi, 2007. - 320 s.
2. Sadiq i. Azerbaycan §ifahi xalq edebiyyatina dair tedgigler (iyirmi doqquzuncu kitab) / i. Sadiq. - Baki: "Nurlan", 2009. - 164 s.
3. Abbasli i. "Koroglu" dastani / i. Abbasli. - Baki: "Lider" - 2005. - 552 s.
4. Жирмунский В. Узбекский народный героический эпос / В. Жирмунский, Х. Зарифов. -М.: Гос. изд-во худ. литер., 1947. - С. 183.
5. Abbasli i. "Koroglu" dastani, Paris nüsxesi / i. Abbasli. - Baki: "§erq-Qerb", 2005. - 224 s.
6. Бекиров Дж. Дестанлар / Дж. Бекиров. - Таш.: Гъафур Гъулам адына эдебият ве санъат нешрияты, 1980. - 152 с.
7. "Koroglu" destani / tert.: i. Kasumov. - Aqm.: Qirimdevoquvpedne§ir, 2009. - 184 s.
8. Пропп В. Русский героический эпос / В. Пропп. - М.: Издат. «Лабиринт», 1999. - 640 с.
9. Сулейменов О. Азия / О. Сулейменов. - Алматы: ОФ Литературный Альянс, 2013. -88 с.
