CC BY
0RAQAMLI IQTISODIYOT SHAROITIDA XIZMAT KO'RSATISH SOHASINI RIVOJLANTIRISHNING USTUVOR MASALALARI
Kayimov Mirjalol Jumabayevich
Samarqand iqtisodiyot va servis instituti Talabalarni turar joy bilan ta'minlash ishlarini muvofiqlashtirish bo'limi boshlig'i qayumovmirj alol@mail .ru
Annotatsiya. Raqamli iqtisodiyot sharoitida xizmat ko'rsatish sohasini rivojlantirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Zamonaviy texnologiyalar, sun'iy intellekt, bulutli hisoblash va blokcheyn kabi innovatsion yechimlar xizmatlar sifatini oshirish, samaradorlikni ta'minlash va iste'molchilarga qulay sharoit yaratishda muhim rol o'ynamoqda. Ushbu maqolada raqamli transformatsiyaning xizmat ko'rsatish sohasiga ta'siri, muammolar va ularni bartaraf etish yo'llari tahlil qilinadi. Shuningdek, elektron tijorat, fintech, aqlli xizmat tarmoqlari va mijozlarga yo'naltirilgan yondashuvlar rivojlantirishning ustuvor yo'nalishlari sifatida ko'rib chiqiladi.
Kalit so'zlar: raqamli iqtisodiyot, xizmat ko'rsatish, innovatsion texnologiyalar, sun'iy intellekt, elektron tijorat, fintech, blokcheyn, mijozga yo'naltirilgan xizmatlar, raqamli transformatsiya, bulutli texnologiyalar.
Abstract. The development of the service sector in the digital economy is one of the pressing issues. Modern technologies, such as artificial intelligence, cloud computing and blockchain, play an important role in improving the quality of services, ensuring efficiency and creating favorable conditions for consumers. This article analyzes the impact of digital transformation on the service sector, problems and ways to overcome them. Also, e-commerce, fintech, smart service networks and customer-oriented approaches are considered as priority areas for development.
Keywords: digital economy, service, innovative technologies, artificial intelligence, e-commerce, fintech, blockchain, customer-oriented services, digital transformation, cloud technologies.
Oxirgi o'ttiz yillikda xizmat ko'rsatish sohasi dunyoning aksariyat davlatlarining asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlarini sezilarli darajada belgilab berdi, yalpi ichki mahsulot hajmi bo'yicha iqtisodiyotning sanoat va qishloq xo'jaligidan sezilarli darajada oshib, yangi ish o'rinlari va bandlar soni bo'yicha yetakchilik qilmoqda hamda butun dunyoda barqaror rivojlanishni ta'minlash va qashshoqlikka qarshi kurashda asosiy tarmoq hisoblanadi. Sanoat va qishloq xo'jaligida yangi texnologiyalarni joriy etish va jarayonlarni avtomatlashtirishning kuchayishi hisobiga mehnat unumdorligining muttasil oshib borishi xizmat ko'rsatish sohasini har bir inson, ayniqsa, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlari uchun barqaror bandlikning asosiy manbaiga aylantirmoqda.
Xizmat ko'rsatish sohasini rivojlantirish universal jarayon bo'lib, so'nggi yigirma yillikda quyidagi asosiy tendentsiyalar kombinatsiyasi bilan belgilandi:
1. Iqtisodiyot va ijtimoiy hayotni raqamli transformatsiyalash;
2. Globallashuv, insonparvarlik va barqaror rivojlanishning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlari;
3. Servitizatsiya tendentsiyalari va gibrid mahsulotlarning paydo bo'lishi.
4. Umumiy iste'mol iqtisodiyoti va kooperatsiya iqtisodiyotining rivojlanishi.
Biznesda raqamlashtirish yangi jarayon emas va 1990-yillarda paydo bo'lgan
boshqaruv tizimlarini avtomatlashtirishdan keyin sodir bo'ladi [1]. Biroq, avtomatlashtirish biznes-jarayonlarni kodlashtirish va rasmiylashtirishga, axborotni qayta ishlashni avtomatlashtirishga asoslangan bo'lib, u ko'pincha axborot tizimlariga qo'lda kiritiladi. Raqamlilashtirish XXI asrning boshlarida quyidagi ikkita shartning kombinatsiyasi tufayli mumkin bo'lgan katta hajmdagi ma'lumotlarni avtomatik ravishda yig'ish, tahlil qilish va almashishni o'z ichiga oladi:
1. Dunyo miqyosida nafaqat odamlar, korxonalar, hukumatlar, balki "Internet of Things" texnologiyalari bilan birlashtirilgan qurilmalar, jihozlar va har qanday obyektlarning doimiy ravishda o'zaro bog'lanishiga olib kelgan Internetning tarqalishi.
2. Har bir shaxsga ishlab chiqaruvchi, xaridor, sotuvchi, vositachi yoki iste'molchi sifatida raqamli axborotni qayta ishlash jarayonlariga kirish imkoniyatini ta'minlagan, shuningdek, axborotdan foydalanish bo'yicha fazoviy cheklovlarni nihoyat bartaraf etish imkoniyatini yaratgan o'zaro bog'langan mobil texnologiyalarning tarqalishi, yangi turdagi mobil qurilmalar va ular uchun operatsion tizimlarning paydo bo'lishi, arzonlashishi va tez tarqalishi.
Raqamli ishlab chiqarish va raqamli iste'mol bilan bog'liq o'zgarishlarning kombinatsiyasi xizmat ko'rsatish yoki xizmat ko'rsatish yo'nalishi deb nomlanuvchi mega-trendning paydo bo'lishiga olib keldi, bu tashkilotning mahsulot sotishdan mijozlar muammosini hal qilish uchun foydalanish qiymatini ta'minlaydigan xizmatlar bilan birlashtirilgan mahsulotlarni sotishga o'tish qobiliyati va jarayonlarini rivojlantirishdir. Tadqiqot ishida ta'kidlanganidek, bu atama 1988 yilda tadqiqotchilar Vandermerve va Rada tomonidan kiritilgan bo'lib, u xizmatlar marketingi, xizmatlarni boshqarish, ishlab chiqarishni boshqarish va axborotni boshqarish kabi sohalar doirasida o'rganiladi. Xizmat ko'rsatishning birinchi darajasi - bu mahsulotdan foydalanish jarayonini takomillashtirish (masalan, avtomobillarga texnik xizmat ko'rsatish) maqsadida kompaniya mahsulotlariga xizmatlarni qo'shish. Xizmat ko'rsatishning ikkinchi darajasi - bu qiymat taklifini qiymat yaratish jarayonida faol ishtirok etuvchi mijozning individual ehtiyojlariga moslashtiradigan xizmatlar. Xizmat ko'rsatuvchi provayder mijozning muammosiga yaxlit va moslashtirilgan yechimni taklif qilganda va mahsulotni sotishdan to'liq xizmat ko'rsatishga o'tganda keyingi darajaga erishiladi.
Misol tariqasida, Rolls-Royce samolyot dvigatellari ishlab chiqaruvchisining Total Care xizmatini keltirish mumkin, bunda iste'molchi dvigatel va unga texnik xizmat ko'rsatish xizmatlarini emas, balki samolyotning ishlagan millarini sotib oladi. Xizmat ko'rsatish "Xizmat sifatida mahsulot" fenomenining paydo bo'lishiga olib
keldi, bu ishlab chiqaruvchilar mijozlar bilan uzoq muddatli munosabatlarni o'rnatish imkoniyatlarini izlayotgan va prognoz qilinadigan pul oqimlari bo'lgan etuk va sekinlashib borayotgan an'anaviy uskunalar bozorlarida mijozlarga yo'naltirilgan biznes modellarining ustunligining umumiy tendentsiyasini tavsiflaydi.
Raqamli transformatsiya mijoz bilan raqamli o'zaro aloqa qilish, uning ma'lumotlarini yig'ish va qayta ishlash, shu jumladan IoT asosida, hisob-kitoblarni amalga oshirish, qiymat yaratishda barcha ishtirokchilarning o'zaro hamkorligi platformasini shakllantirish imkoniyati tufayli tovarlarga xizmat ko'rsatish tendentsiyasini kuchaytirdi. Shu bilan birga, raqamli transformatsiya qarama-qarshi tendentsiyani - "ishlab chiqarish" ni keltirib chiqardi, bu esa o'zlarining takrorlanuvchanligi va ko'lamli ta'siri jihatidan moddiy mahsulotlarga o'xshash xususiyatlarga ega bo'lgan standartlashtirilgan xizmatlarni ishlab chiqishni o'z ichiga oladi. Masalan, ommaviy ochiq onlayn kurslar (MOOCS).
Servis tizimi va raqamli transformatsiya tendensiyalarining kombinatsiyasi moddiy va nomoddiy elementlarni, axborot va o'zaro ta'sir kanallarini turli nisbatlarda birlashtirgan murakkab qiymat takliflarini shakllantirishga olib keldi. Qiymatli takliflar nafaqat mahsulot va xizmatlar ko'rinishida, balki platformalar, echimlar va loyihalar shaklida ham mavjud bo'lib, bu tegishli biznes modellarining paydo bo'lishiga olib keldi.
Raqamli iqtisodiyot sharoitida xizmat ko'rsatish sohasini rivojlantirishning ustuvor masalalari quyidagi yo'nalishlarni o'z ichiga oladi:
1. Raqamli texnologiyalarni joriy etish
• Onlayn xizmatlar platformalarini rivojlantirish - internet va mobil ilovalar orqali xizmatlar ko'rsatishni kengaytirish.
• Sun'iy intellekt va Big Data - mijozlarga xizmat ko'rsatish jarayonlarini optimallashtirish va shaxsiylashtirish.
• Bulutli texnologiyalar - biznes jarayonlarini avtomatlashtirish va tezkor ma'lumot almashinuvini ta'minlash.
2. Elektron tijorat va to'lov tizimlarini rivojlantirish
• Elektron to'lov tizimlarini kengaytirish - raqamli to'lov usullarini joriy etish va ularning xavfsizligini ta'minlash.
• Kriptovalyutalar va blokcheyn texnologiyalari - xizmatlar sohasida yangi to'lov usullaridan foydalanish imkoniyatlarini yaratish.
3. Kadrlar malakasini oshirish va yangi kasblarni rivojlantirish
• Raqamli savodxonlikni oshirish - xizmat ko'rsatish sohasi xodimlarini zamonaviy texnologiyalarga moslashtirish.
• Onlayn ta'lim va masofaviy treninglar - xizmat ko'rsatish sohasida raqamli bilimlarni oshirish uchun interaktiv kurslarni yo'lga qo'yish.
4. Kichik va o'rta biznesni qo'llab-quvvatlash
• Startap va innovatsion loyihalarni rivojlantirish - yangi xizmat turlarini yaratish va ularni raqamli bozorlarga olib chiqish.
• Davlat va xususiy sektor hamkorligi - biznes inkubatorlar va grant dasturlari orqali xizmatlar sektorini qo'llab-quvvatlash.
5. Kiberxavfsizlik va huquqiy asoslarni mustahkamlash
• Shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilish - mijozlarning shaxsiy ma'lumotlari va tranzaksiyalar xavfsizligini ta'minlash.
• Huquqiy bazani takomillashtirish - raqamli xizmatlar sohasida qonunchilikni moslashtirish va yangi tartib-qoidalarni ishlab chiqish.
6. Raqamli infratuzilmani rivojlantirish
• Yuqori tezlikdagi internet tarmoqlarini kengaytirish - xizmatlar sohasining raqamli imkoniyatlarini kengaytirish uchun.
• 5G texnologiyalarini joriy etish - masofaviy xizmatlarni tezkor va samarali tashkil etish.
Shu kabi ustuvor yo'nalishlar xizmat ko'rsatish sohasini raqamli iqtisodiyot sharoitida rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega.
Xulosa va takliflar. Raqamli iqtisodiyot sharoitida xizmat ko'rsatish sohasini rivojlantirish muhim strategik yo'nalishlardan biri bo'lib, u mamlakat iqtisodiy barqarorligini oshirishga, biznes muhitini yaxshilashga va zamonaviy texnologiyalardan samarali foydalanishga yordam beradi. Xizmat ko'rsatish sohasida raqamli texnologiyalarni joriy etish, elektron tijorat va to'lov tizimlarini rivojlantirish, kadrlar malakasini oshirish hamda kiberxavfsizlikni mustahkamlash bugungi kunning eng dolzarb vazifalaridandir.
Shuningdek, kichik va o'rta biznesni qo'llab-quvvatlash, innovatsion xizmat turlarini rivojlantirish va zamonaviy infratuzilmani yaratish orqali xizmatlar sohasi raqobatbardoshligi oshiriladi. Bu esa iqtisodiy o'sishni jadallashtirish va xalq farovonligini oshirishga xizmat qiladi. Quyidagi takliflar ishlab chiqildi:
1. Raqamli texnologiyalarni joriy etishni jadallashtirish: xizmat ko'rsatish sohasi uchun maxsus IT-platformalar va mobil ilovalarni rivojlantirish, sun'iy intellekt va Big Data texnologiyalaridan foydalanish orqali xizmat sifatini oshirish.
2. Elektron tijorat va to'lov tizimlarini kengaytirish: elektron to'lov tizimlarining qulayligi va xavfsizligini oshirish, blokcheyn texnologiyalaridan foydalangan holda tranzaksiyalar shaffofligini ta'minlash.
3. Kadrlar tayyorlash va malakasini oshirish: xizmat ko'rsatish sohasida raqamli savodxonlik darajasini oshirish, masofaviy ta'lim va onlayn kurslar orqali xizmat ko'rsatish sohasidagi mutaxassislarni tayyorlash.
4. Kichik va o'rta biznesni qo'llab-quvvatlash: startap loyihalar va innovatsion xizmat turlarini rag'batlantirish, davlat va xususiy sektor hamkorligini kuchaytirish orqali biznes muhitini yaxshilash.
5. Huquqiy asoslarni mustahkamlash va kiberxavfsizlikni ta'minlash: raqamli xizmatlar sohasi uchun maxsus qonunchilik va me'yoriy hujjatlarni takomillashtirish, mijozlar shaxsiy ma'lumotlarini himoya qilish bo'yicha qat'iy choralar ko'rish.
6. Raqamli infratuzilmani rivojlantirish: yuqori tezlikdagi internet tarmoqlarini kengaytirish, 5G va IoT texnologiyalarini xizmat ko'rsatish sohasida joriy etish.
Yuqoridagi takliflar amalga oshirilishi natijasida xizmat ko'rsatish sohasi raqamli iqtisodiyot talablariga moslashadi, uning samaradorligi va raqobatbardoshligi
ortadi. Bu esa iqtisodiy rivojlanishning barqarorligmi ta'minlashga va mamlakatning global bozorda o'z o'rnini mustahkamlashga xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Рагимова С. Глоссарий цифровой экономики // Forbes. [Электронный документ]. Режим доступа: http://www.forbes.ru/brandvoice/sap/356277-glossariy-cifrovoy-ekonomiki
2. Салимова Т. А., Ватолкина Н. Ш. Менеджмент качества в условиях перехода к индустрии 4.0 //Стандарты и качество. 2018. N. 6 (972). С. 58-62.
3. Baines T.S., Lightfoot H.W., Benedettini O., Kay J. M. The servitization of manufacturing: A review of literature and reflection on future challenges // Journal of Manufacturing Technology Management. 2019. 20(5):547-567 DOI: 10.1108/17410380910960984
4. Ericsson Mobility Report June 2019. [Электронный документ]. Режим доступа: https://www.ericsson.com/en/mobility-report/reports
