CC BY
0QATARLARIN H9R9K9TÎN9 N9ZAR9T УЭ YERÎNiN T9YÎN EDÎLM9
ÜSULLARI
HÜSEYNOVA ZEYNBB BMÎRALI qizi Naxçivan Dövlat Universitetinin magistranti
ORUCOV TBRXAN ZAKÎR oglu Naxçivan Dövlat Universitetinin müallimi
Abstract: Consideration of the main approaches to the organization of radio communication on high-speed rail transport, determination of requirements for the functional capabilities and structure of radio communication systems. Analysis of modern international and domestic practice in the field of construction of wireless telecommunication systems for rail transport based on the concept of application is used.
Keywords: transport, radio, communication, digital, train.
Аннотация: Рассмотрение основных подходов к организации радиосвязи на высокоскоростном железнодорожном транспорте, определение требований к функциональным возможностям и структуре систем радиосвязи. Использован анализ современной международной и отечественной практики в области построения беспроводных телекоммуникационных систем для железнодорожного транспорта на основе концепции применения.
Ключевые слова: транспорт, радио, связь, цифра, поезд.
Xulasa: Suratli ddmir yolu naqliyyatinda radiorabitanin taçkilina dsas yanaçmalarin nazardan keçirilmdsi, radiorabita sistemlarinin funksionalligina vd strukturuna talablarin muayyanlaçdirilmasi. Tatbiq konsepsiyasi asasinda damir yolu naqliyyati uçun simsiz telekommunikasiya sistemlarinin qurulmasi sahasinda muasir beynalxalq va yerli tacrubanin tahlilindan istifada olunur.
Açar sôzlw. naqliyyat, radio, rabita, raqamsal, qatar.
AiS-nin texniki dastayi avtomatlaçdirilmiç idaraetma sistemlarinin içlamasi uçun istifada olunan, verilanlarin ayrilmaz bir çakilda çevrilmasi prosesi va mahdudiyyatlar (vaxtinda, etibarliliq, emal daqiqliyi va s.) nazarat proseslari ila, informasiya texnologiyalarinin asas marhalalarina (informasiyanin qeydiyyati, toplanmasi, oturulmasi, emali, buraxilmasi va gostarilmasi) uygun olaraq, AMS-in butun texniki vasitalarini açagidaki qruplara bolmak olar:
-malumatlarin qeydiyyati, toplanmasi va hazirlanmasi vasitalari;
-malumat oturma vasitalari, malumat emal vasitalari;
-informasiyanin verilmasi va numayiç etdirilmasi vasitalari.
Malumatlarin qeydiyyati, toplanmasi va hazirlanmasinin texniki vasitalari ilkin malumatlarin yarandigi yerlarda fiksasiya edilmasi, bir sira manbalardan malumatlarin toplanmasi va bu malumatlarin komputer texnologiyalarinin istifadasi uçun uygun formaya gatirilmasi uçun nazarda tutulmuçdur. Bunlara muxtalif nov cihazlar va qeyd cihazlari, malumatlarin toplanmasi va hazirlanmasi sistemlari daxil ola bilar.
Malumatlarin oturulmasinin texniki vasitalari onlarin yarandigi yerla komputer arasinda, habela komputerla informasiya istifadaçilari arasinda malumat mubadilasi uçun nazarda tutulub. Bunlara rabita kanallari va rabita çabakalari, malumat oturma avadanliqlari va s. Malumatlarin emali texnologiyasi toplanmiç va mança yerindan oturulan xam malumati effektiv informasiyaya çevirmak uçun istifada olunur. Bunlara muxtalif nov komputerlar daxildir.
informasiyanin verilmasi va numayiç etdirilmasi vasitalari problemlarin hallinin naticalarini istifadaçi uçun alveriçli formada gostarmak uçun nazarda tutulmuçdur. Bu qrup perfokartalar va perfolentalar, çap cihazlari, içiq lovhalari, plotterlar, displeylar va s. haqqinda malumat veran muxtalif
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
texniki vasitalardan ibaratdir. Bütün texniki cihazlar sadalanan xüsusiyyatlara göra ciddi §akilda ayrilmir. Bu xüsusiyyatlari birla§diran cihazlar var.
Texniki taminata kompüter markazlarinin binalari, tikililari va avadanliqlari, enerji tachizati sistemlari, ventilyasiya va kondisioner, su tachizati, kanalizasiya, ham^nin CTS va ANS personalinin normal i§ §araitini tamin edan digar kömak9i texniki vasitalar daxildir.
informasiya dastayi (ÍD) AiS-nin an mühüm dastaklayici hissasidir. Buraya kompüterda, kagizda va digar da§iyicilarda saxlanilan verilanlar toplusu, habela onlarin yaradilmasi va istifadasi üsullari daxildir.
Elektron kompüterlarda son naticada verilanlar sifirlar va birlar ardicilligindan ibarat ma§in kodu §aklinda saxlanilir. istifada9i bu cür malumatlarla birba§a i§lamir. Onun ü9ün daha ba§a dü§ülan "insan" formasinda §arh olunurlar. Kompüterdan kanarda malumatlar kagiz üzarinda sanadlar, diaqramlar, qrafiklar va s. formada saxlanilir. Malumatlarin i§lanmasinin farqindan asili olaraq, informasiya taminatinin xarici va ma§indaxili bölünmasi vardir.
Ma§indaxili iQ ilk növbada, kompüterin "xarici" yadda§inda saxlanilan verilanlar toplusudur. Kompüterlardaki malumatlarin aksariyyati verilanlar bazasi (VB) adlanan bir ta§kilata malikdir. Ümumiyyatla, vahid verilanlar bazasi verilanlar cadvalidir.
Verilanlar bazasina aiddir:
-sütun sahalarina zang etmak;
-cadvalin ba§ligini sahalarin adlari kimi qabul etmak;
-qalan satirlar qeydlardir.
Nahayat, har hansi bir verilanlar bazasi malumat anbaridir. Verilanlar bazalarini idara etmak ü9ün verilanlar bazasi idaraetma sistemlari (DBMS- database management system) adlanan xüsusi proqram sistemlari hazirlanmi§dir.
AiS alt sistemlari bir qayda olaraq, 9oxsaviyyalidir, verilanlarin bazalari paylanmi§dir, yani kompüter §abakasinin müxtalif kompüterlarina aiddir [3, 45sah]. Buna göra da, bir-biri ila alaqali, lakin üst-üsta dü§mayan dinamik hissalarin eyni vaxtda tatbiqina ehtiyac var. Bununla alaqadar olaraq, ma§indaxili iD malumat mübadilasi ü9ün ma§indaxili mesajlar komplekslarini taqdim edir.
Ma§indan kanar informasiya dastayi istifada9ilarla sistem arasinda alaqani tamin edan alatlar toplusudur. Ma§indan kanar informasiya taminatinin asas elementlari malumatlarin kodla§dirilmasi sistemlari va linqvistik ünsiyyat vasitalaridir. Kodla§dirma sistemlari malumatlari yigcam §akilda saxlamaq va onlari samarali §akilda emal etmak ü9ün istifada olunur. Malumat verildikda aks 9evrilma ba§ verir, ba§qa sözla, kodlar matn adlari ila avaz olunur. Bela ki, masalan, stansiyalarin adlari, yüklar kod §aklinda saxlanilir. Kodlar asasan nömralar satridir, lakin bazi hallarda alifba simvollarina da icaza verilir. Malumatlarin kodla§dirilmasi ü9ün istifada9i vahid normativ sanadlardan - har bir matn adina unikal kodun taqdim olundugu kitablar va ya ayrica cadvallar olan tasnifat9ilardan istifada edir. Geni§ manada istifada9i ila kompüter arasindaki ünsiyyat dili kompüterdan malumatlarin ötürülmasi va qabulu ü9ün nazarda tutulmu§ har hansi i§ara sistemi hesab edila bilar. Har bir dil kimi, ünsiyyat dilinin da semantikasi va sintaksisi var. Ünsiyyat dilinin semantikasi bu dildaki matnlarin manasini va onlarin insanlar va kompüterlar tarafindan §arhini müayyan etmak ü9ün bir dilin tasviri ila qurulan razila§malar toplusudur. Ünsiyyat dilinin sintaksisi, manasi ila he9 bir alaqasi olmayan formada "düzgün" matnlarin qurulmasi qaydalari toplusudur. istanilan istifada9i mesaji sintaksis (format nazarati) va semantika (mantiqi nazarat) ü9ün yoxlanilir. Ma§indan kanar informasiya dastayina ham9inin kagiz üzarinda 9ap va ya displey ekraninda videoqramma §aklinda 9ixi§ sanadlari, ham9inin ananavi "kagiz" sanad axini daxildir.
AiS-da dörd kodla§dirma sistemi istifada olunur: sira, sira-ordinal, faset va tasnifat. Ordinal kodla§dirma obyektin qeydiyyatinin baldan sona ardicilligindan ibaratdir. Serial-ordinal kodla§dirma ila obyektlar qruplara bölünür va qrup daxilinda kod ardicilliqla tayin olunur. Faset kodla§dirmasi har bir hissasi müayyan bir xüsusiyyati xarakteriza edan mürakkab kodlu bir obyekti müayyanla§dirir. Komponent hissasinin (faset) daxilinda kodla§dirma istanilan sistema uygun olaraq tatbiq edilir. Tasnifat kodla§dirmasinda obyektin aid oldugu sinif müayyan edilir, sinif yarimsiniflara bölünür, obyektin hansi alt sinfa aid oldugu müayyan edilir va s. Har saviyyanin elementlari ardicilliqla va
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
istanilan sistema uygun kodla§dirilir. AiS-da vaqonlarin nömralarini, stansiyalarin va mallarin adlarini kodla§dirmaq ü9ün bir raqamla alava edilmi§ lazimsiz kodlar va asas kodda sahvin mövcudlugunu a§kar etmaya imkan veran i§aradan istifada olunur. AÍS-da damir yolu stansiyasinin kodu alti raqamdan ibaratdir. ilk be§ raqam kodun asas hissasini ta§kil edir, altinci raqam isa yoxlama nömrasidir. Stansiya kodunun ilk iki raqami stansiyanin aid oldugu §abaka regionunun sira nömrasidir (§abaka 99 rayona bölünür), kodun sonraki ü9 raqami §abaka regionu daxilindaki stansiyanin sira nömrasidir. Yük amaliyyatlari ü9ün a9iq olan stansiyalar ü9ün kodun be§inci raqami hami§a sifirdir. Yükda§ima amaliyyatlari ü9ün baglanmi§ biti§ik stansiyalar (sarni§in stansiyalari, dayanacaq mantaqalari, sidinglar va s.) 1-dan 9-a qadar ardicil olaraq be§inci raqamla kodlanir va bölmalar üzra stansiya kodlari bir qayda olaraq, barabar istiqamatda artir.
Belalikla, §abaka arazisinda ümumilikda mindan 9ox ayri-ayri mantaqa va onlarin arasinda yük amaliyyatlari ü9ün a9ilan yüzdan 9ox stansiya ola bilmaz. Yük amaliyyatlari ü9ün a9iq olan arazilar ü9ün an vacib stansiyalar sifir seriya nömrasina malikdirlar, buna göra da sifir kodunun ü9üncü, dördüncü va be§inci raqamlarina malikdirlar.
Bazi hallarda, AiS daha az simvol ila sadala§dirilmi§ stansiya kodlarini qabul edir. Birincisi, 9ek nömrasi olmayan stansiya kodlarindan istifada edila bilar. Bu halda kod asas hissanin be§ raqamindan ibaratdir. ikincisi, yük amaliyyatlari ü9ün a9iq olan stansiyalar ü9ün vahid §abaka markalama kodu ECP (Exchange Control Panel) kodu istifada edila bilar. Bu kod stansiya kodunun ilk dörd raqamindan ibaratdir. Kodda be§inci raqam va yoxlama raqami istifada edilmir. Ü9üncüsü, yük amaliyyatlari ü9ün a9iq olan stansiyalar ü9ün stansiyanin tahlükasiz ECP (Exchange Control Panel) kodundan istifada etmak olar. Bu kod dörd raqamli ECP (Exchange Control Panel) kodundan va 9ek nömrasindan ibaratdir. Yük amaliyyatlari ü9ün a9iq olan stansiyalarin kodlarinda be§inci raqam hami§a sifir oldugundan, onlarin kodlari ü9ün yoxlama nömrasi ilk dörd raqamdan istifada etmakla, yani ECP (Exchange Control Panel) koduna uygun olaraq hesablana bilar. Bu §akilda hesablanmi§ yoxlama raqami alti raqamli stansiya kodundaki yoxlama raqami ila a9iq §akilda uygunla§acaqdir. Da§ima nömrasi sakkiz raqamdan ibarat satirla kodlanir, ilk yeddi raqam asas kodu, sakkizinci raqam isa 9ek nömrasini ta§kil edir. Kodla§dirma ü9ün 9aki diapazonundan istifada olunur: 2, 1, 2, 1, 2, 1, 2 va modul 10-a barabar götürülür. Yoxlama raqaminin kodla§dirma alqoritmi stansiyalarin kodla§dirilmasindan bir qadar farqlidir [1].
AÍS-nin riyazi proqram tdminti.
Riyazi dastak (RD) avtomatla§dirilmi§ sistemda faaliyyat göstaran va onun mantiqi va riyazi imkanlarini xarakteriza edan aparat va proqram taminati ila hayata ke9irilan alqoritmlar kompleksidir. Riyazi proqram taminati alqoritmlarin yaradilmasi nazariyyasini va praktikasini da ahata edir.
Belalikla, proqram taminatinin asas anlayi§i kibernetikada reseptlar ardicilligi kimi ba§a dü§ülan alqoritm anlayi§idir, formal icrasi müayyan bir problemin hallini sonlu vaxtda alda etmaya imkan verir. Bundan alava, yalniz tatbiqi proqramlarin hazirlanmasinda istifada olunan alqoritmlar nazardan ke9irilacakdir. Bu alqoritmlar avtomatla§dirilmi§ idaraetma sisteminin funksional tap§iriqlarini hayata ke9irir.
Hall olunan vazifalarin xarakterina göra tatbiqi proqram taminatinin alqoritmlarini dörd asas növa bölmak olar. Malumatlarin i§lanmasi alqoritmlari, istanilan ta§kilati sistemin idaraetma prosesi müayyan edan, avvalcadan tartib edilmi§ qaydalara asasan hayata ke9irilan 9oxlu sayda malumatlarin emali prosedurlarini ahata edir. Bir 9ox idaraetma prosedurlari müntazam, obyektiv zaruri malumatlarin i§lanmasi vazifalarini hall etmaya imkan verir. Bu tap§iriqlar yax§i strukturla§dirilmi§dir, yani konkret verilanlar üzarinda konkret ardicilliqla yerina yetirilan amaliyyatlar toplusunu tamsil edir. Bela prosedurlara misal olaraq iqtisadi va texnoloji göstaricilarin hesablanmasi, hesabatlarin va planlarin hazirlanmasi göstarila bilar. Buraya ham da texnoloji amaliyyatlarin operativ qeydiyyati va nazarati, habela amaliyyat i§larinda istifada olunan texnoloji sanadlarin hazirlanmasi prosedurlari daxildir.
Bu cür prosedurlari tasvir etmak ü9ün problemin texnoloji mahiyyatini formala§dirmaqla yana§i, bütün prosedurlari va hesablama qaydalarini, ham9inin malumatlarin formatla§dirilmi§ va mantiqi idara edilmasi qaydalarini aydin §akilda müayyan etmak talab olunur. Avtomatla§dirilmi§
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
sistem cari daçima prosesi haqqinda malumatlari saxlamaqla yanaçi, ham da daçima prosesinin inkiçafini vaxtinda proqnozlaçdirmaga qadirdir. ömaliyyat vaziyyatinin proqnozlaçdirilmasi vazifalari qabul edilan qararlarin keyfiyyatini artira bilar. Proqnozla§dirmanin kömayi ila planlari daqiqlaçdira va qarçidaki çatinliklara avvalcadan hazirlaça bilarsiniz. ömaliyyat performans göstaricilari ^ün amaliyyat proqnozlaçdirma alqoritmlarina alava olaraq, uzunmüddatli qararlari qiymatlandirmak üçün istifada olunan proqnozlaçdirma alqoritmlari da mövcuddur. Hazirda çoxlu sayda proqnozla§dirma alqoritmlari hazirlanmi§dir. Onlarin har biri müayyan bir vazifa sinfina yönaldilmi§dir [3, 23-24 sah].
Optimal planlaçdirma alqoritmlari, amaliyyat tadqiqati metodlari asasinda qurulmuç alqoritmlar toplusudur. ömaliyyatlarin tadqiqi qararlarin qabulunu tamamila avtomatlaçdirmaq va insan §üurunu bu prosesdan kanarlaçdirmaq vazifasini qarçisina qoymur. Optimallaçdirma alqoritmlari qarar qabulunu asanlaçdirmaq üçün kamiyyat malumatlarinin va tövsiyalarin hazirlanmasina imkan verir. Üstalik, bütün optimal planlaçdirma alqoritmlari adadi effektivlik göstaricisina malikdir, ona göra optimal hallar bütün digarlarindan daha üstündür. Avtomatla§dirilmi§ sistemlarin faaliyyatinin tahlili ^ün alqoritmlarin kömayi ila avtomatla§dirilmi§ sistemin i§ göstaricilarini qabaqcadan qiymatlandirmak va müvafiq aparat va proqram taminatini seçmak mümkündür. Alqoritmlar qurarkan zaruri marhala öyranilan prosesi tasvir edan riyazi alaqalar sistemi kimi ba§a dü§ülan riyazi modelin qurulmasidir. Model üzarinda tacrübalarin aparilmasi modellaçdirma adlanir. Hal-hazirda istifada olunan taxminan riyazi modellari iki sinfa bölmak olar: analitik va simulyasiya. Analitik modellar problemin istanilan formada yazilan parametrlari arasinda düstur analitik asililiqlarin qurulmasi ila xarakteriza olunur: cabri tanliklar, diferensial tanliklar va s. Bura hamçinin qrafiklar va çabakalar çaklinda taqdim olunan modellar, hamçinin verilanlarin emali modellari daxildir. Analitik modelin yaradilmasinin mümkün olmasi üçün, bir qayda olaraq, müayyan farziyyalar va sadalaçdirmalar aparmaq lazimdir. Tasadüfi olanlar da daxil olmaqla, çox sayda amillarin tasirinin bir-birina qariçdigi geni§ miqyasli problemlarda simulyasiya üsulu ön plana çixir. Tadqiq olunan prosesin bütün mü§ayiat olunan qazalarla modellaçdirma proqraminin icrasi prosesinda oldugu kimi takrarlanmasindan ibaratdir. Simulyasiyanin gediçatina tasadüfi amil müdaxila etdikda, pü§k atmagi xatirladan "çakiliç" vasitasi ila onun tasiri nazara alinir.
Simulyasiya modellarinin analitik modellardan üstünlüyü var ki, onlar çoxlu sayda amillari nazara almaga imkan verir va kobud sadalaçdirmalar va farziyyalar talab etmir.
Bu yaxinlarda agilli qararverma modellari adlandirila bilan yeni modellar sinfi meydana çixdi. Onlar müayyan dar sahalar üzra mütaxassislarin biliklarini va bu biliklarin tatbiqinda insanlarin zehni faaliyyatini taqlid edan prosedurlari tamsil edir. Bu modellar rasmilaçdirmanin ya qeyri-mümkün oldugu va ya modellaçdirma ^ün çox vaxt talab olundugu vazifalarda istifada olunur. Müasir ekspert sistemlari proqnozlaçdirma va planlaçdirma üçün istifada oluna bilan intellektual modellar asasinda qurulur [3, 33-34 sah].
Qatarlarin harakatinin idara edilmasi ûçûn proqram taminati.
Proqram, bir §axs tarafindan proqramlaçdirma dilinda yazilmiç va kompüterda yerina yetirilmasi üçün nazarda tutulmuç harakatlar (amrlar, operatorlar) ardicilligidir. AiS-da bütün malumatlarin içlanmasi sistem proqram taminatini taçkil edan müxtalif müntazam istifada olunan proqramlar tarafindan idara olunur. istanilan avtomatla§dirilmi§ sistemin imkanlari asasan onun proqram taminati (SW) ila müayyan edilir. Maqsadina göra proqram taminati ^ asas növa bölünür:
1. Sistem proqram taminati;
2. Tatbiqi proqram taminati;
3. Proqramlaçdirma sistemlari.
Eyni zamanda, proqram taminati tatbiqlara göra tasnif edilir, yani fardi kompüterlar, meynfreymlar va s. Sistem proqram taminati malumatlarin içlanmasini taçkil etmak, aparatlarin içina nazarat etmak va kompütera texniki xidmat göstarmak ^ün zaruri olan proqramlar toplusudur. Tatbiqi proqram taminati avtomatla§dirilmi§ idaraetma sisteminin alt sistemlarinin funksional masalalarinin halli ^ün alqoritmlari bilavasita hayata keçiran proqramlar toplusudur. Ekspert sistemlari (ES) six mövzularda rasmila§dirilmami§ problemlarin halli üçün nazarda tutulmuç yeni
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
proqram sistemlari növüdür. ES-nin farqli xüsusiyyati ondan ibaratdir ki, onlarin hamisi intellektual faaliyyati peçakar ekspertlarin biliklarini toplayan komponent asasinda, yani biliklar (KB) asasinda modellaçdirir. Ekspert sistemlari müxtalif sahalarda tibbi diaqnostika üzra maslahatlaçmalardan qatarlarin harakatinin idara edilmasinda fövqalada qararlarin qabulu sistemlarina qadar natica çixarmaga imkan verir. ES-da ananavi "proqram + verilanlar" düsturunun avazina "bilik + natica mexanizmi" düsturu istifada olunur. Bilik problem sahasi haqqinda malumatlarin bütün dasti kimi ba§a dü§ülür.
Ekspert sistemlarinin an ba§a dü§ülan tarifi Britaniya Kompüter Camiyyatinin ES üzra mütaxassislar qrupunun komitasi tarafindan taklif olunur: ekspert sistemi kompüterin imkanlarini kompüterin bilik va tacrübasi ila bela bir çakilda birlaçdiran sistemdir. Sistemin aglabatan maslahatlar vera bilacayi va ya tapçirigin aglabatan hallini hayata keçira bilacayi çoxlari tarafindan asas kimi qabul edilmiçdir. Bela bir sistemin alava arzuolunan xüsusiyyati sistemin öz mülahizalarinin gediçatini sual verana ba§a dü§ülan formada, talab asasinda izah etmak qabiliyyatidir.
Ümumilikda ekspert sistemlari açagidaki xüsusiyyatlara malikdir.
-övvallar kompüter texnologiyalari üçün ümumiyyatla alçatmaz olan qeyri-rasmi sahalarda problemlarin hallina yönalmi§dir;
-Natamam va qeyri-salis verilanlarla mantiqi natica çixarmaq qabiliyyatina malikdir;
-Cadvallar va ya qrafiklar deyil, çox konkret maslahat va ya hall yolu verir;
-Bir qayda olaraq, mülahiza zancirini izah eda bilir;
-Naqliyyat proseslarini göstaran istifadaçi va dinamik verilanlar bazalari arasinda dostluq "interfeysi" kimi xidmat eda bilar.
Bu xassalarin tahlili bela naticaya galmaya asas verir ki, avtomatla§dirilmi§ idaraetma sisteminin aksar alt sistemlari galacakda onlara malik olacaqlar, yani faktiki olaraq ekspert sistemlarina çevrilacaklar [3, 72 sah.].
Damir yolu naqliyyatinda ES tatbiqlarinin nümunalari açagidakilardir. Qarbi Berlin metrosu sarniçinlara istanilan stansiyaya çatmagin an süratli yolu va hansi alaqanin lazim olacagi barada maslahat vermak üçün ekspert sistemindan istifada edir. Eyni zamanda ES sarniçinla tabii dilda faal dialoq aparir va öz takliflarini izah edir. Yaponiyada beçinci nasil kompüter layihasi çarçivasinda qatarlarin harakat cadvalini avtomatlaçdirmaq ^ün ES hazirlanmiçdir. Böyük Britaniyada, istehlakin ahamiyyatli daracada azaldilmasini tamin edan, yeralti qatarlarin harakatina nazarati avtomatlaçdirmaq üçün ES hazirlanmiçdir. Sistem qatarin vaziyyatindan asili olaraq sürücüya sürücülük maslahatlari verir. 2050-ci ila qadar çaharlarda yaçayan dünya ahalisinin iki dafa artaraq 6,4 milyarda çatacagi gözlanilir. Yani ahalinin 70 faizi çaharlarda yaçayacaq. Bela bir süratli dayiçiklikla ayaqlaça bilmak üçün naqliyyat sistemlarimiz çox qanaatcil, yüksak tezlikli va xatt tutumlu, punktual, samarali va insan sahvlarindan azad olmalidir.
Galacakda ictimai naqliyyat sistemlarimizin tutumunu artirmaq va mövcud infrastrukturlarda sistemlardan daha samarali istifada etmak ^ün xatlar modernlaçdirilmali va qatarlarin avtomatik idaraetma tahlükasizlik sistemlari ila tachiz edilmalidir.
Son illarda sürücüsüz avtomobillar üzarinda çox i§ aparilib. Bununla bela, taksi va yük maçinlari kimi avtonom naqliyyat vasitalarinda yol çaraiti, tahlükasizlik normalari, yol çaraiti va sürücülük zamani insan psixologiyasi kimi çoxsayli mürakkab alqoritmlar va çatinliklar mövcuddur.
Digar tarafdan, sürücüsüz qatar sistemlarinin dizayni va tatbiqi sürücüsüz avtomobil va ya yük maçinlarindan daha sadadir. Qatarin harada oldugunu ba§a dü§mak daha asandir, çünki gedacak marçrut damir yolu xatti ila mahdudlaçir, yalniz irali va geri istiqamatlarda harakat eda bilar. Buna göra da, sistemda böyük bir sahv yoxdursa, qatar maçinistinin avtomobillarda oldugu kimi yoluna çixa bilacak ba§qa bir vasitadan narahat olmasi lazim deyil.
Sürücü tarafindan idara olunan sistem (GoA0): Qatar heç bir köma^i sistem olmadan, yolda i§iq siqnali sistemi ila maçinist tarafindan idara olunur. Bu, qatarlarin idara edilmasinda an çox istifada edilan sistemdir.
Qisman avtomatla§dirilmi§ sistem (GoA1): Qatar maçinistinin sistem üzarinda sürma va aylac nazarati var. Bununla bela, maçinist tarafindan idara olunan sistemdan farqli olaraq, qatarin
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
mühafizasi sistemi sürata daim nazarat edir va çabakadaki digar qatarlarin harakatina kömak etmak ûçûn maçinist ekraninda statistik malumatlari göstarir. Bu sistemda qatarin sürati idara olunar va müayyan edilmi§ sürati a§a bilmaz.
Yarimavtomatik sistem (GoA2): Qatar maçinistinin yegana vazifasi qatari i§a salmaq va harakati tamin etmakdir. Sonra avtomatik idaraetma sistemi i§a salinir. Sistem qatarin platformalarda dayandirilmasi va qapilarin açilib baglanmasi da daxil olmaqla, iki stansiya arasinda qatarin harakatina tam nazarat edir.
Sürücüsüz sistem (GoA3): Avtomatik idaraetma sistemi yola dü§ma, stansiyalar arasinda harakat, qatarin avtomatik dayandirilmasi va qapilarin açilib baglanmasina tam nazarat edir. Sistemin vaziyyatinin tahlilina göra, lazim olduqda qapilar avtomatik olaraq yenidan açila bilir. Sarniçin sixligi yüksak olduqda, alava qatarlar avtomatik olaraq istismara verila bilar. Bununla bela, sarniçinlara va fövqalada hallara kömak etmak ^ün qatarda qatar xidmatçisi var.
Tam avtomatik sürücüsüz sistem (GoA4): Avtomatik idaraetma sistemi GoA3-dan farqli olaraq, tamamila sürücüsüz §akilda idara olunur va nazarat edilir. Qatarda qulluqçu yoxdur. 9lveri§siz hallarda, qatarlarin nasazligina amaliyyat va müdaxila idaraetma markazindan, naqliyyat operatoru tarafindan hayata keçirilir. Qatarda müdaxila oluna bilmayan nasazliq yarandiqda xilasetma qatari sexdaki qruplarla birlikda araziya göndarilir va müdaxila edilir. Qatarin nasazligina müdaxila etmak mümkün olmadiqda, avtomobil emalatxanaya yedaklanir. Bu xattda metronun süratlanma, yavaçlama, dayanma, qapilarin açilmasi, baglanmasi daxil olmaqla bütün amaliyyatlari proqram taminati vasitasila idara olunur [2].
9D9BiYYAT
1. Д. Н. Роенков, П. А. Плеханов, В. В. Шматченко Системы Радиосвязи Высокоскоростного Железнодорожного Транспорта. УДК 656.24.16.2017.12 s.
2. Mammadov H.O., Bagirov S.M, Mammadov R.V, Abbasov i.C., Qahramanov N.B. Elyazov !§., Mövsü mov T.H. Damiryol naqliyyati. Ümumi kurs. Damiryol ixtisasli ali tahsil maktablari ^ün darslik. T.e.d. prof. S.Bagirovun va t.e.d., prof. H.Mammadovun redaktasi altinda. Baki: Çaçioglu, 2002. 328 s.
3. Mazahir isayev, Leyla Mahmudbayli, Sali Çakaraliyev va Agaxan Osmanov. Damiryol naqliyyatinda avtomatla§dirilmi§ idaraetma sistemlari: Darslik. Baki-2019. 257 s.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
