CC BY
81Ф И Л О Л О Г И Ч Е С К И Е
НАУКИ
Sh.K. Eshanov
QARAQALPAQ TILINDE SHARWASHÍLÍQ TERMINLERINININ LEKSIKA - SEMANTIKALÍQ KLASSIFIKACIYASÍ
Bul maqalada qaraqalpoq tilinde ayrim mal sharwashiligina baylanisli atamalardin leksika-semantikaliq ózgeshelikleri úyrenilgen. Olar belgili bir toparlarga bólinip, semantikaliq ózgeshelikleri aniqlangan. Onda baspaq, qoy, botalaq, ingen, jortiw, órshitiw, qomlaw siyaqli sharwashiliq atamalarinin qollaniliwi bayan etilgen. Ayrim sharwashiliq atamalarinin kelip shigiwi boyinsha maglimatlar berilgen.
Tayanish sózler: baspaq, qulin, qoy, bota, jorgalaw, órshitiw, qomlaw, jelgish, shamshil.
Qaraqalpaq tilinin leksikasinda eski qatlamlardin biri sanalgan mal sharwashiligina baylanisli atamalardi izertlew terminler hám olardin leksika-grammatikaliq ózgesheliklerin amqlawda ogada áhmiyetli. Sebebi, bul arqali, birinshiden, qaraqalpaq xalqinin erte zamanlardan berli kiyatirgan miyras - xaliq tilinin mol bayligi ekenligi jáne bir ret dálillense, ekinshiden, tildin sirtqi jollar arqali rawajlaniw basqishlarin biliwge xizmet etedi.
Túrkiy tillerdin leksikasin leksika-semaktikaliq toparlarga bólip izertlew házirgi waqitta tiykargi ilimiy metodlardan bolip esaplanadi. Bul jóninde professor K.M.Musaev: «Изучение лексики по тематическим группам препставляется нам наиболее верным методом в изучении лексики конкретных тюркских языков» [3] -dep jazadi.
Qaraqalpaq tilinde sharwashiliq leksikasi bir neshe leksika-semantikaliq topardi quraydi. Bul topar basqa toparlarga qaraganda sózlerdin sani jaginan kóp.
Bizge belgili qaraqalpaq xalqi erte zamanlardan -aq sharwa mallarin ósiriwshilik penen shugillanip kelgen.
© Sh.K. Eshanov, 2022.
Sharwa mallarm asiraw qaraqalpaq xalqinin negizgi kásibi hám tiykargi tirishiligi bolgan. Sonliqtan da tilimizde mal sharwashiligina baylanisli sózler kóp. Bul sózlerdin kópshiligi házirgi waqitta da ádebiy tilimizde kennen qollanilmaqta.
Mal sharwashiligina baylanisli sózlerdi olardin jasina, jinisina, minez-qulqina, qiymil-háreketlerine, sirtqi belgilerine qaray bir neshe toparlarga bólip qarawga boladi.
Mal sharwashiligina baylanisli atamalardi lingvistikaliq jaqtan izertlew songi dáwirlerde qolga alinbaqta. Qaraqalpaq til biliminde sharwashiliq terminologiya, sonin ishinde mal sharwashiligina baylanisli atamalar Q.Paxratdinovtin - Qaraqalpaq tilinde sharwashiliq leksikasi miynetinde arnawli túrde izertlendi[5]. Onda sharwashiliq leksikasinin leksika-semantikaliq toparlarina baylanisli atamalarga bir bólim ajiratilip, olardin kelip shigiw tariyxi, leksika-semantikaliq ózgeshelikleri haqqinda magliwmat beriledi.
Qaraqalpaq tilinde mal sharwashiliq atamalari ózine tán leksika-semantikaliq ózgesheliklerge iye. Olardin ayirimlari en áyyemgi dáwirlerden baslap házirgi kúnge shekem tilde jiyi qollanilsa, al ayirimlari jiyi qollanilmaydi. Bul atamalar tildin rawajlaniwinin barliq basqishlarinan ótip, hár qiyli fonetikaliq, leksikaliq, morfemaliq ózgerislerge ushiragan. Máselen, «taylaq». túyenin bir jasar balasi usilay aytiladi. Bul sóz túyenin júrisine qaray qoyilgan. Sebebi, túyenin balasi artqi ayagin qiysiq basip júredi. Bunday júristi qaraqalpaq tilinde «tayranlaw» dese, mongol tilinde tuylax dep aytadi. Eki tilde de bul sózlerdin túbiri bir. Mongol tilinde tuy -«qiysiq» mánisin beredi. Qaraqayapaq tilinde «tay-tay» dep endi júre baslagan nárestege aytiladi. Demek «taylaq» júriske baylanisli aytilgan dep oylaymiz. Al -«laq» affiks xizmetinde qollaniladi[5].
Biz bul maqalamizda qaraqalpaq tilinde ayirim mal sharwashiligina baylanisli atamalardi tómendegidey toparlarga ajiratip, olardin ózine tán leksika-semantikaliq ózgesheliklerine toqtap ótpekshimiz.
1. Jasin, jinisin bildiriwshi sózler. Bul toparga baspaq, buga, tana, qashar, biye, aygir, qulin, tay, qoy, eshki, qoshqar, teke, bota, taylaq siyaqli túrkiy xaliqlardin kópshiligine ortaq sharwashiq atamalari kiredi.
Buzaw. Siyirdin balasin (erkek, urgashisin) tuwilgan kúnnen baslap segiz ayga shekem «buzaw» dep ataydi [4]. Buni qaraqalpaq tilinin qubla dialektinde «ójek» dep te aytadi. Buzaw sózine erkek, urgashi sózleri dizbeklesip maldin jinisliq belgilerin bildiredi: erkek buzaw, urgashi buzaw[2].
Baspaq. Buzaw segiz aydan ótken son «baspaq» dep ataladi. Bul sózge erkek. urgashi sózleri dizbeklesip maldin jinisin bildiredi: erkek baspaq, urgashi baspaq.
Qashar. «Qashar» dep bir jasar, ele tuwmagan urgashi malga aytiladi. «Qashar» sózi «qash» - feyilinen jasalgan, -ar kelbetlik feyildin affiksi.
Buga. Iri erkek mal. Jas bugani «bugasha» dep ataydi.
Tana. Eki jastagi erkek maldi «tana» dep, kishkene erkek buzawdi «tanakey» deydi.
Ógiz. Tórt-bes jastagi pishtirilgen erkek qaramalga «ógiz» deydi. Al eki jasar qaramaldi «tay ógiz», úsh jasar ógizdi «gunan ógiz», tórt jasar ógizdi «dónen ógiz», bes-alti jastagi ógizdi «kámbil ógiz» dep ataydi.
Qulin. Biyenin jana tuwilgannan baslap bir jasqa(10 ayga) deyingi tóli. Qulindi erkeletip «qulinshaq» dep te aytadi.
Jabagi. Jas qulindi 6 ayga tolgan son, gúzde «jabagi» dep ataydi. Bunday bolip ataliwi qulin waqtindagi túgi gúzge qaray ósip, tigizlanip jabagilanadi. «Jabagi» dep qoydin gúzden báhárge deyin ósken júnin, báhárdegi qirqilgan qoy júnin de aytadi.
Aygir. Pishtirilmegen, tuqim aliw ushin úyirge qoyilgan erkek at (alti jastan baslap aygirliq ete baslaydi) jas aygir atti «aygirsha» dep ataydi.
Tay. Bir jas penen eki jastin araligindagi jiqinin balasi. Buni «tayinshaq» dep te aytadi. Eki jasqa shiqqan taydi «jabagi tay», bir yarim jasqa deyingi taydi «qirqpa tay» yamasa «qirqpa» dep aytiladi. «Úyirtpe tay» dep bir yarim jastan eki jasqa deyingi tayga aytadi. Al eki jastan eki yarim jas araligindagi tayinshaqqa «mingi tay» dep ataydi. Eki jastan ótken jilqinin balasina «gunajin tay» dep aytiladi.
Gunan. Eki jas penen úsh jastin araligindagi at, jilqi.
Dónen. Úsh jas penen tórt jastin araligindagi at. jilqi.
Aqta. Pishtirilgen atti usilay ataydi.
Biye. Tuwatugin ana jilqi.
Qisraq. Qulinlamagan boydaq biye.
Baytal. Eki úsh jastagi urgashi at. Bir tuwgan jilqini «baytalsha» dep ataydi. Baytal sózi biye sózi menen sinonimles.
Qozi. Tuwilgannan keyin alti ayga shekemgi qoydin balasi. Buni «qozishaq», «qoshaqan» dep te ataydi. Qaraqalpaq tilinin arqa dialektinde tórt ayga shekemgi qoydin tólin «qozi» deydi. Erte báhárde tuwilgan qozilardi shopanlar «bárre qozi», qozinin shaqi shiga baslagan waqtin «qoshantay», qozilaw dáwirinen son tuwilgan qozilardi «kórpe qozi» yamasa «kórpe» dep ataydi. «Baglan qozi» dep tórt-bes ayliq qozini, al «kenje qozi» dep en soninan tuwilgan qozilardi aytadi.
Ilaq. Jana tuwilgan dáwirinen bes ayga deyingi janliqti usilay ataydi.
Serke. Eki-úsh jastagi pishtirilgen janliq. Buni «sórkeshik» dep te aytadi.
Teke. «Teke» dep alti-jeti aydan ótken pishtirilmegen ilaqqa aytiladi. Buni «tekeshik» dep te aytadi.
Tuwsha. Bir jastan ótken urgashi ilaq yamasa qaship ketkennen baslap «tuwsha» ataladi.
Bota. Tuwilgannan baslap bir jasqa deyingi túyenin balasin usilay ataydi.
Botalaq. Botaqan. Tuwilgan dáwirinen baslap eki-úsh ayga deyingi túyenin tóli usilay aytiladi.
Kóshek. Túyenin alti aydan bir jilga deyingi balasin usilay ataydi. Buni «kóshelek» dep te aytadi.
Taylaq. Túyenin bir jasar balasi usilay aytiladi. Qaraqalpaq tilinin qubla dialektinde eki jasar túyeni usilay
ayatdi.
Narsha. Nar túyenin úsh jasar taylagin «narsha» dep ataydi.
Gunansha. Eki jasar jas túyelerdi «gunansha» dep aytada.
Buwra. Qos órkeshli, pishtirilmegen tuqimliq túyeni «buwra» dep ataydi.
Ingen. (ingeshe). Eki órkeshli bes jastan ótken ana túye. Qaraqalpaq tilinin arqa dialektinde eki jasar urgashi túyeni «ingen» dep ataydi.
Úlek. Bir órkeshli, pishtirilmegen erkek túyege «úlek» dep aytadi. Nar túye. Bir órkeshli, hasil tuqimli iri erkek túyeni usilay ataydi.
2. Qiymil-háreketlerin bildiretugin sózler tóllew, hasillandiriw, iydiriw, jorgalaw, jortiw, pishiw, órshitiw, bozlaw, botalaw, qomlaw, tusawlaw siyaqli erteden túrkiy xaliqlarda qollanilatugin sharwashiliq atamalari kiredi.
Jamiraw. Buzawlardin padadan qaytqan analarina móniresip qosiliwi; jas tóllerdi analarina jiberip emiziw.
Usaqlaniw. Mallardin tuqimlannin azayiwi.
Múyizlew. shaqi menen súziw.
Tóllew. Mallardin buzawlawi.
Hasillandiriw. Mallardin tuqimin kóbeytiw
Iyiriw. Mallardi keyin qaytarip aydaw.
Iydiriw. Siyirdi sawar aldinda buzawdi anasina emizdirip aliw.
Jadawlaw. Azip kóteremi shigiw.
Jorgalaw. Attin jorga júris penen júriwi.
Jortaqlaw. Attin selkildep, jortip júriwi.
Jortiw. Attin áste shabiwi.
Oynaqlaw. Attiq shaqqan júriwi.
Pishiw. Erkek qoy-eshkilerdi tartiw, pishiw.
Órshitiw. Qoy-eshkilerdin sanin kóbeytiw.
Bozlaw. Botasi ólgen ingennen zarli ún shigariwi, bozlawi.
Botalaw. Túyenin balalawi, tuwiwi.
Buydalaw. Túyenin murnina jip tagiw, baylaw.
Gúrkirew. Erkek túyelerdin dawis shigariwi.
Qomlaw. Túyege júk artiw ushin kiyiz t.b. jabiw.
Murinliqlaw. Túyege murinliq saliw.
Tusawlaw. Sawin túyenin artqi ayagina tusaw saliw.
3. Minezin bildiretugin sózler. Bul toparga shimxor, igir ógiz, úrkekat, jelgish, shamshil, shaban qoy siyaqli sharwashiliq atamalar kiredi.
Shimxor. Ot-jemdi saylap jeytugin malga aytiladi. Ígir ógiz. Erinshek maldi usilay ataydi. Qóren ógizshe. Ot jegish, jemshil.
Súzewik. Qasinda ne zat tursa, soni súze beretugin mal. Buni «súzemen» dep te aytadi.
Úrkek at. Qulinshaq waqitinan qolga jaqsi úyretilmey, sál nárseden qorqatugin at.
Kisnewik. Kisney beratugin at.
Jelgish. Tez jelip júretugin atlardi usilay ataydi.
Shamshil. Ójet, qirsiq, asaw atqa aytiladi.
Shaban qoy. Jaylawda geyde qalip qoyatugin, júriwge jalqaw qoylardi usilay aytadi. Buralqi. Qangirip, gezip júriwge úyrengen janliq.
Jetekeshil túye. Bas jibinen jetelegende baqirip-shaqirmay, qayda jetelesen, sonda júre beretugin túyeni «jetekshil túye» dep ataydi[5].
Juwmaqlap aytqanda, mal sharwashiligina baylanisli atamalar qaraqalpaq tilinin leksikasinda tiykargi qatlamlardin biri sanaladi. Sonliqtan olardin leksika-semantikaliq ózgesheliklerin úyreniw hárbir dáwirde de áhmiyetke iye dep oylaymiz.
Adebiyatlar
1. Доспанов О. ^арак;алпак; тили ;убла диалектиниц лексикасы. - Некие, 1977. 2Дарак;алпак; тилиниц TYсиндирме сезлиги. I-IV том. - Некис, 1982, 1984, 1988, 1992.
3.Мусаев К.М. Лексикология тюркских языков. - Москва, 1984.
4.Насыров Д., Доспанов О. ^аракалпа; тилиниц диалектологиялык сезлиги. - Некие, 1983.
5.Пахратдинов ^аракалпа; тилинде шаруашылык лексикасы. Канд.дисс. - Некис, 1992.
ESHANOVSHINIBEK KALLIBEKOVICH - 2-kurs magistranti, Berdaq atindagi Qaraqalpaq mamleketlik universiteti.
