CC BY
5JILLIQ TAYARLIQ CIKILDE SPORTSHILARDIN SHINIGIWLARIN
SHOLKEMLE STIRIW
Pazilbek Kerimnyaz uli Ubenov
Ajiniyaz atindagi NMPI Dene tarbiya fakulteti, II-basqish magistranti
ANNOTACIYA
Maqalada kop jilliq sporttin jetilisiwi processinde tanlaw ham sport qanigeligine bagdarlangan maseleler soz etilgen. Usi procesti ilimiy tiykarda sholkemlestiriw kop jilliq shinigiwlardm natiyjesin asiriw ham oni kop basqishli formada sportshilar ameliyatina engiziw zarürligi analizlengen.
Tayanish sozler: cikl, kop jilliq shinigiwlar, qabiletli sportshilardi tanlaw, fizikaliq tayarligin asiriw, ruwxiy tayarliq, texnikaliq sheberlik, jükleme.
CONSOLIDATION OF ATHLETES' TRAINING IN THE ANNUAL TRAINING
CYCLE
The article discusses the issues of the choice and orientation of sports specialization in the formation of long-term sports. The necessity of organizing this process on a scientific basis to improve the results of long-term training and its application in the practice of athletes in a multi-stage form is analyzed.
Keywords: cycle, long-term training, selection of talented athletes, increasing physical fitness, mental fitness, technical skills, load.
Cikllik hareketler ushin hareket shenberinin( hareket cikllinin kop marte takrarlaniwinin qasetlerine aytamiz. Ciklliq hareketlerge sportsha jüriw, jügiriw jüziw,velosport,eskek esiw, konkeyda ushiw shinigiwlari kiredi. Bunday hareketler cikllari bir qiyli koriniste bolip aldingi cikl kiyingi ciklldin jüzege shigiwi ushin sebeb boladi. Ciklliq hareketlerde hareket bir biri menen shinjirga uqsas jalgangan boladi olardi oz aldina ajartip bolmaydi sebebi aldin aytqanday hareketlerdin aldinda cikldin tawsiliwi kiyingi cikldin baslaniwin sholkemlestiredi. Acikilliq hareketlerge uqsagan hareketlerdinn baslaniwi ham tawsiliwi aniq sawlelengen bolmaydi maselen jüriw hareketlerde ayaqlardin izbe-iz hareketlerde bir ayaqtin muskularin jumisqa tüsiretugin oyarayliq nerv sistemasindagi qozgaliw ekinshi ayaqtin sonday muskulari orayindagi tormizlaniwin jüzege keltiredi, ham kersinshe de boladi.Qisqasha aytqanda
ABSTRACT
KIRISIW
bir ayaqtin Mreketleniwi sebeb boladi Bunday háreketler aylanba indukcya bolip lokamacyani (organizimnin bir maydan ikkinshi jerge jiljiwin) taminleydi.[2]
TIYKARGI BÓLIM
Bizge belgili zamanagóy sport tayarligi ámeldegi teoriyaliq hám ámeliy bilimlerdi principlestiriw hám de tártipke túsiriwdi talap etedi. Bir qatar ilimpazlar tárepinen jilliq hám káp jiliq cikllerde trenirovkani shólkemlestiriw modelleri islep shigilgan. Olar trenerovka nagruzkalari nazmuni, kóleminin zárúrli parametrleri hám olar jaris kalendari, usi basqishda sheshim qabil etetugin waziypalari dasturiy bolib qalgan. Tayarliqti bir qatar faktorlardan korib shiqqan halda trenirovkadagi nagruzkalarin belgili kólemin qisqa waqit ishinde bólistiriwdin en zárúrli parametrlerin san tárepten jilliq cikldegi trenirovka modelarini islep shiqqan bolip zárúr shárt-shárayatlar kerek.[2] Jetakshi sportshilar trenirovkasin shólkemlestiriw hám tayarlawdagi ámeliy tájiriybeni hám de uliwma sportshi jagdayi dinamikasinin trenirovka nagruzkasi mazmuni, kólemi hám bólistiriliwine baylanisliligin tekseriw, tayarliqtin dasturiy sportshilardin jiliq ciklidagi arnawli jumis qábileti dárejesi dinamikasindagi ayriqsha jónelisin aniqlaw anativ jilliq cikildi dúziwdin principial modelin islep shigiw zárúr. [1] Jilliq cikldin bóliniwindegi bunday maslasiwshanliq tákirarlanatugin blokli jantasiw menen baylanisli emes makrosikllar oqiw dáwirlerine bólinedi. Tayarliq dáwirleri dástúriy teoriyada tiykargi waziypani atqaradi, sebebi olar makrocikldi eki tiykargi bólekke ajratadi:
-birinshisi uliwmalaw dáslepki jumislar ushin (tayarliq dáwiri) -ekinshisi jaristan aldingi qánigelestirilgen dáwirde kóbirek sportqa tiyisli jumislar hám jarislarda qatnasiw ushin. báseki (tanlaw dáwiri).
Bunnan tisqari, úshinshi (qisqa ) dáwir ajralip turadi, bul aktiv tikleniw hám reabilitaciya ushin mólsherlengen. Usinis etilgen ierarxiyanin keyingi eki dárejesin mezosikllar (orta oqiw ciklleri) hám mikrosikllar (qisqa oqiw ciklleri)bólinedi . Bul ierarxiya tekshenin tómengi kórinisi.[10]
Ierarxiya hám treniñ dawam etiw waqti dáwirleri hám cikller
Treniñ dawri Dawamligi Planir usili
Tórt jilliq (Olimpiya) cikli Tórt jilliq -Olimpiya oyinlari arasindagi dawir Dolgos
Makrosikl (jilliq ) Bir jil ham onnan joqari
Mezosikl Bir neshe hápte Orta
mikrocikl Bir hápte Yáki bir neshe kún Qisqasha
Islep shigiw; shinigiw islew Bir neshe saat (ádette ushten kóp emes )
Házirgi waqitta sport qábiletin tanlaw metodikasin shólkemlestiriw formalarm, tanlaw hám bagdarlaw mashqalalarina metodologiyaliq kóz-qaraslardi talqilaw barisinda birqansha ilimiy materiallar toplangdi. Usi orinda, sportshilar aldina bir waziypa- sportshilardi tek tanlap aliw emes, bálki olardi ózlerinin tensiz sheberlikleri, qábiletleri hám de olardin zamanagóy rawajlaniw usillari járdeminde en joqari shinlardi iyelewi, sport sheberliklerin tanlawi nátiyjesinde jenisli kórsetkishlerdi joqarilatiw haqqinda aytqanda, áne usi másele názerde tutiladi.[8]
Sonin ushin, sportqa tanlawdin maqseti shaxstin tek usi sport túrine qizigiwshiligi, jaramliligin aniqlawdan ibarat emes, bálki oni tayarlaw procesinde sportshilarga tán potensial imkaniyatlarin ajiratip, onin qábiletin aniqlawdan ibarat.
Hárqiyli sport túrlerine iykemlilik hám sheberlilikti ajiratip aliw, óz aldina sport túrine juwap beretugin qábiletti aniqlaw tiykarinda júzege keledi. Sport qábiletin úyreniwdin tiykargi bagdarlari jaqin keleshekte hám uzaq múddetli prognozlardi dúziwden ibarat. [7] Házirgi waqitta prognoz etiw en tiykargi hám az izertlengen sport orientaciyasi tarawi bolip tabiladi. Ol sport qábiletinin biologiyaliq hám socialliq faktorlari menen háreketlendiriwshi sipatlardin rawajlaniwinin barisina tiykarlanadi.
Jaqin prognozlaw qábiletlerdi úyreniwde sistemalastiriladi hám bunin nátiyjesinde óspirimnin bul sport túrine uqipliligina qaray usinislar beriledi. Uzaq múddetli prognozlar bolsa, sport sheberligin aniqlawshi ósiw dárejesin hám de rawajlaniwina qaray bagdarlanadi. [9]
Tanlaw mashqalasinin sheshimi insannin hárqiyli qábiletlerin payda etiw tábiyatina qarap, ogan tuwridan-tuwri baylanisliligin bildiredi.
Bir qatar ilimpazlardin pikirinshe qábilet hám sheberlikler óz aldina qanday da bir is-háreketti orinlaw ushin insannin uqipliliq qásiyeti ekenligin óz miynetlerinde kórsetedi. Bunnan tisqari, tek sportqa tiyisli tap usigan usas pikirlerdi basqa bir qatar ilimpazlar qarsi talqiga da algan.Solay etip, tanlaw processi túrli formadagi sport iskerligine jaslar hám óspirimlerdi iykemlestiriw ushin socialliq, ruwxiy, mediko-psixologiyaliq usillardi óz ishine alatugin metodologiyaliq kompleks xarakterine iye bolgan jagdayda aniqlanadi.[3]
Sporttin hárqiyli túrleri menen shugillaniwda sportshi organizminde hárqiyli halatlar payda boladi. Olardi start aldi halati, razminka shinigiwlari nátiyjesinde payda bolatugin halat, iske kirisiw halati, turaqliliq halati, sharshaw halati hám álbette sportshinin dem aliw dáwirinde keshetugin tikleniw halatina ajiratiladi. Bul jagdaylarda
organizmde payda bolatugin fiziologiyaliq reakciyalar ózine tánligi menen parqlanadi. Sebebi, hárbir jagdayda júzege keletugin fiziologiyaliq procesler organizmge tásir kórsetetugin belgili bir faktorlar menen baylanisli.
1. Start aldi halati, bul jagday organizm fizikaliq shinigiwga kirispesten burin payda boladi, al organizmde qatar fiziologiyaliq ózgerisler payda boliwi menen halat kórine baslaydi.[3]
2. iske kirisiw halati, yagniy oragnizm óz jumisin orinlap baslagannan birneshe minut ótemen degen shekem dawam etetugin process bolip, organlar, sistemalar isti alip bariwi, rawajlaniwi menen sáwlelenedi.[10]
3. Turgan halat, bul halat funkciyalari rawajlangannan keyin, birqansha waqit dawaminda olardiñ bir tegis saqlaniwi menen belgilenedi.[7]
4. Sharshaw. Organizmniñ hárqanday iskerligi, ol fizikaliq pa yamasa ruwxiy iskerligi me, belgili bir múddetten keyin tómenley baslaydi, yagniy sharshaw halati payda boladi. Bul jagday organizmniñ jumis islew dárejesiniñ waqtinsha páseyiwinde kórinedi.[5]
5. Tikleniw, bul bolsa organizm jumisin orinlawi aqibetinde sharshaganinan keyin dem aliw waqtinda organizmniñ jumis islew dárejesin qaytariw bolip tabiladi. [6]
Demek, joqarida kórsetilgen jagdaylar sportshilarga tán bolgan, olardiñ qábilet iyesi boliw barisinda shinigiwlar arqali óz ústinde jumis alip bariw waqtinda basinan keshiretugin ámeliy procesler bolip tabiladi hám bul óz náwbetinde joqari dárejeli qábiletli sportshi bolip jetilisiwin belgilep beriwshi faktorlardan biri.
Ilimpazlardiñ pikirin salistirmali aytqanda, qábiletli jas óspirim sportshilardi tañlaw kóp jilliq tayarliq procesinde basqishpa-basqish ámelge asiriladi.[4] Bunda úsh basqishti ajiratip kórsetiw múmkin:
Birinshi basqishta, sportshiniñ erkin hám garezsiz imkaniyatlari, usi sport túri menen shugillaniwdiñ maqulliligi aniqlanip alinadi. Bul basqishta anatomo-morfologiyaliq, bazi bir fiziologiyaliq hám psixofiziologiyaliq kórsetkishlerden paydalaniladi. [4]
Ekinshi basqishta bolsa, sportshilardiñ joqari nátiyjelerge erisiw potensial qábiletine bagdarlanadi. Bul orinda, aldingi basqishta paydalangan kirsetkishler menen birge socialliq-ruwxiy hám pedogogikaliq, sport sheberliginiñ rawajlaniw dárejesin baqlawga járdem beretugin kórsetkishler esapqa alinadi. Tañlawdiñ bul basqishinda fiziologiyaliq kórsetkishlerge óz aldina itibar beriledi. [9]
Tañlawdiñ úshinshi basqishinda sportshilardiñ xaliqaraliq nátiyjelerin qolga kiritiw, bellesiw barisinda óz imkaniyatlarin payda etiwin aniqlaydi. Bulbasqishta tañlaw tiykarinan sport sheberligi dárejesin hám turaqliligin aniqlawshi pedagogikaliq hám psixologiyaliq kórsetkishler járdeminde ámelge asiriladi.
JUWMAQ
Jumaq qilip aytqanda arnawli adebiyatlar ham trenirovkannin ameliy tajiriybesi analiz sonday juwmaqqa keliwge mûmkinshilik berdi, kop jillar aldin payda bolgan trenirovkani sholkemlestiriw ham principleri bùgingi künde joqari ilmiy tajriybeli sportshilardi tayarlaw ham waziypalarin qaniqtirmaydi . Joqari maman sportshilar arnawli fizikaliq sapalarinin rawajlaniwi sonday darejege jetedi, olardi keyinirek rawajlandiriw ushin jane de natiyjeli trenirovka qurallari ham de usillarin tabiwdi talap qiladi. Bunnan tisqari, arnawli fizikaliq tayarliqtin jilliq ciklidagi qayta korib shigiw ham de onin basqa tayarliq tùrleri menen oz-ara baylanisliq formalarin aniqlaw kerek.
PAYDALANILGAN ÂDEBIYATLAR (REFERENCES)
1. Bergman, B.I. (1940). Chang'i sporti . Jismoniy tarbiya institutlari uchun darslik. Moskva: izdvo FiS .
2. Birzin, G.K. (1940). Treningning mohiyati. Moskva, Jismoniy madaniyat bo'yicha ishlar. Ed. 1, 2 va 5.
3. Bompa , T. (1984). nazariya va metodologiyasi ning trening - The kalit sport ko'rsatkichlariga. Boka Raton, FL Kendall/Hant
4. Bondarchuk , A. P. (1986). Ishlab chiqish; mashqa qilish sportchi . Kiev : salomatlik.
5. Dris , L. (1968). Olimpiya, xudolar, rassomlar va sportchilar. Nyu-York: Prager .
6. Gardiner, N. E. (1930). Qadimgi dunyo yengil atletikasi. Oksford : Universitet matbuoti
7. Issurin, V.B. (2002). Yuqori toifali sportchilarni tayyorlashda blokli kompozitsiya tushunchasi. Jismoniy madaniyat nazariyasi va amaliyoti
8. Булгакова Н. Ж. Спортивные способности: диагностика и формирование. Теория и практика физической культуры, 2013, №9, С.49-51
9. K.Mahkamjanov, K.Salomov , T. Rasulov «Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi», Toshkent2003yil.
10. Salomov.R.S. Sport mashgulotining nazariy asoslari Tashkent, 2005
