CC BY
107ALAMOYNAQ DUWTAR, QOBÍZ SAZ ÁSPABÍ TARIYXÍ HÁM BIRINSHI
ATQARÍWSHÍLARÍ
Alekeev Nesipbay Tursinbaevich
Ózbekstan mámleketlik Konservatoriyasi, "Xaliq sazlari" kafedrasi I-basqish
magistranti
Xaliq qansha ásirler dawaminda ájayip muzikaliq saz ásbaplarda sazlardi atqarip, yadinda saqlap atadan balaga miras etip, bizin búgingi dáwirimizge jetkerdi. Xalqimizdin muzikaliq saz ásbaplarda atqariwshiliq óneri óz atamalarina iye, Jiraw, jirshi, qobizshi, dutarshi, balamanshi, sirnayshi, girjekshi, shinqobizshi hám tagi basqa atamalarga iye. Sonin menen xalqimizda ustashiliq ónerleri bir qansha tarawlarga bólinedi. Zergerlik, temirshilik, agash ustasi, gilem toqimashilardi atap ótsek boladi.
Bul ustalar ishinde biz izertltw jumislarimizda tek gana, milly muzikaliq saz ósbaplari hám dóretiwshi ustalar haqqinda magliwmatlar toplaw jumisllarin alip barip atirmiz
Gilt sózi: Alamoynaq duwtar, Qazba duwtar, Qurama duwtar, Nar iydirgen, Jaman shiganaq, Bozataw, Ariwxan, Sonali-keldi, Nalish, Jeti asirim, Zarli qiz, Muwsa sen yari, Ala-qayis, Láy-Láy, Tarlan, Xoja bala, Sayhali nalish, Qobiz, Kvarta,
Sharipov Numanjon Sotiboldievch
Ilmiy basshi:Professor w.w.a
ANNOTASIYA
Alamoynaq duwtar saz ásbabi
Qazba duwtar
Qurama duwtar
Cholg'u ijrochiligida musiqiy ta'lim uzviyligini ta'minlash Providing the integrity of music education in instrumental performance
Qaraqalpaq xalqinin hár bir toy mereke bázimi baqsi-sazendelersiz ótpegen, xaliqtin quwanishina-quwanish, dártine-sherikles bolgan. Kútá kórkem jaqsi nalalari arqali insandi ózine tartip, aqil-oy hám pikirlew seziminin qáliplesiwine birqansha tásirin tiygizdiretugin, suliw dawisli muzikaliq saz ásbap bul Alamoynaq duwtar bolip esaplanadi. Máselen: Aqimbet, Gáripniyaz, Arzi, Qutim, Muwsa, Edenbay, Ótep, Jumaniyaz, Esjan, Japaq, baqsilardin atqargan «Gárip Ashiq», «Yusip-Axmet», «Sayatxan-Xamira», dástanlarinda duwtar saz ásbapin bilay tárepleydi: Urip duwtardi sindirip, Jas kórdinbe uglandi sen, Sinsa sinsin bizin duwtar, Singan duwtar isletermen. Duwtardin quni qiriq qizdur, Qálpem kelse, sózleshermen,1
sonday-aq duwtar sazlarnan Nar iydirgen, Jaman shiganaq, Bozataw, Ariwxan, Sonali-keldi, Nalish, Jeti asirim, Zarli qiz, Muwsa sen yari, Ala-qayis, Láy-Láy, Tarlan, Xoja bala, Sayhali nalish, Qarajorga hám basqada bir qansha duwtar sazlari, xaliqqa sinisip barganligin xalqimizdin dástan hám namalari bugan tiykar bola alatuginligi málim. Mine bulardi baqsi sazendeler óz Alamoynaq duwtar saz ásbapinda shertip xaliq arasinda atqarip kelgen.
Alamoynaq duwtarinin xaliq turmisina sinisip ketkenligi sonshelli, oni hár bir qaraqalpaq shanaraginda tabiwga boladi. Sebebi, ata-babalarimizdin irimlarina qaraganda duwtar hár bir shanaraqta qistirilip turiwin jaqsiliqqa joriydi.
Kúnxoja Ibrayim uli jasagan dáwirlerde shayir duwtardi ózinin «Umitpasapan» qosiq qatarlarinda keltigen:
«Sherttim duwtar, ayttim qosiq, Kewlimde qaynap qosiq, Tabalmadim heshbir dosliq, Kóbeydi kóptin dushpani,
Baqsilarga bayraq berdi, Jaqsilardi jaman kórdi, Lapkoy dep shawqim kóterdi, Men olarga hesh jaqpadim,
Akeldi aldima túye, Jagildi betime kúye,
ólimttike boldim ne,
Buni heshbir umitpaspan».
Alamoynaq qazba duwtari ádette tut, erik agashinan islenedi. Al qurama duwtar bolsa bir qansha tilme bóleklerden quralip, qádimgi tábiy qawin formasina uqsas bolip kelgen. Duwtardin dawisinin shiqqish boliwi onin ústindegi qaqpagi qánshelli júqa hám bekkem boliwina baylanisli. Duwtardin kardani yagniy moyninda súyekten oyilgan xalqimizdin milliy nagislar milliyligimizdi anlatip sáwlelendiredi. Duwtardin dástesindegi 13-14-15 perde áyyemnen qoydin isheginen tayarlanip oratilgan, xrommatikaliq qurilista dúziledi. Duwtarga tagilatugin tar bul jipekten iyrilip tartilgan.
Qobiz saz ásbapi
Qobiz qurlisi-jup qil tartilgan bolip, tarli ásbaplar qatarina kiredi, kóbinshe jiyde, tut agashlarinan islenip, onin dóstesi (grifi) bir tárepke iyilip keledi. Qobizdin tómengi qabagina (korpusina) túye terisi qaplanadi. Onin baldagina (grif) jilqinin quyriginan islengen tar tagilip ol kvartag'a sazlanadi máselen. Qobiz sestinin kólemi-diapazoni bir yarim, eki oktava kóleminde boladi. Qobizdin uliwma uzinligi 75-80 santimetrden aspaydi. Ol tartqish járdemi menen «smichok» penen shertledi, tiyegi qabaqtan jasaladi.
Xalqimizda qobiz ásbapin shertetugin jirlaytugin kásip iyesi jiraw dep ataladi.
"5
Qobiz benen jiraw atqariwda dawisti, tamaqti qirip aytiw usili menen atqaradi. .
Basqa xaliq jirawlarina qaraganda ayrmashiligi óz aldina, qaraqalpaq jirawlari qobiz ásbapinda shertip tariyxiy waqiyaga, ápsana, waqiyaga tiykarlangan dástanlardi «Alpamis», «Shárgyar», tariyxiy togawlardi «Ormanbet biy», «Aydos baba», h.t.b, násihát termelerdi jirlaydi.
XI ásirdin ulli ilimpazi Maxmud Qashqariydin "Devanu Lugatit turk" kitabinda muzikaliq saz ásbaplardan qobiz, sibizgi ásbaplardin atlarin jiyi tilge aladi.4
Qobizdin xalqimizdin erteden kiyatirgan súyikli saz ásbapi ekenligi jóninde shigis xaliqlarinin júreginde mángi saqlanip qalgan Qorqit ata tuwrali anizlarda da kóp aytiladi. «Kir dáriyanin agisi boylap karmanchadan tómenirek tawdin etegine Qorqit atani-jerledi.
Onin mazarinin ústine qobizda qoyilgan edi. Allanin hámiri menen kóp uaqitqa deyin háptenin juma kúnleri Qorqit atanin qobizinan ózinin xojayinin eske alip atirganinday qaygili dawislar shigip turatugin edi. Qobizdin dawisina terenirek diqqat awdarip qulaq salsaq, ol ózinin karamatli iyesin Qorqit-Qorqit dep shaqirip turganin aniq esitiw múmkin edi».5 XVII-ásirde jasagan muzika izertlewshi Darvish Alidin aytiwina qaraganda bir túrli temburge iye bolgan qobiz kútá áyemgi ásbap, oni muzikanin teoriyasin jaqsi úyrenip algan XIV-ásirdin belgili muzikanti Sultan Uvaystin zamaninda qollandi dep kórsetedi6.
Qobiz saz ásbapi haqqinda xalqimizda tariyxiy, anizlarda jirawlardan jirawlarga úrip-ádet, dástúr, miyras bolip kiyatirgan anizdi Esemurat jiraw menen Qiyas jiraw bilay deydi: «Qobizdin piri Qorqit ata Diywaniy buriq» dep esitemiz. Bizlerden buringi ótken jirawlar bilay dep aniz qilatugin edi. Qorqit ata agashtan qobiz islep saz shertiwdi árman etipti. Kóp agashlardi jonip hálek bolsada, islegen qobizinan nátiyje shigara almapti. Qorqit atanin Qobiz jonip otirganin shaytanlar kórip, Qorqit atadan qobizindi kórset dese, Qorqit ata Shaytanlardan jasiripti. Onnan keyin Qorqit ata togaydan shigip ketetugin kisige uqsap jasirnip barip ekinshi joldan buqqishilap barip shaytanlardin sózin tinlapti. Shaytanlar Qorqit ata haqqinda bilay dep atir eken: «Qorqit ata kútá ajayip isti baslagan eken, biraq aqirina jetkize almapti. Egerde togaydagi doniz súykenip quwragan jigildik jiydenin agashinan qobizdi jonsa, onnan tostagan shigarsa, onin tostaganin baqiraiq túyenin bas terisi menen qaplasa, ogan kisnewik attin quyriginan alip qil taqsa, qumliqta, tawda ósetugin sasiq quraydin shiresinen (shayirinan) jaqsi qildin astinan kóterip turatugin góne qabaqtan jonip tiyek salsa, júdá shiqqish saz ásbap bolar edi. Qorqit ata shaytanlardin bul sózin esitip izinen girra qaytip shaytanlardin aytqaninday qilip qobizin islegen eken, túrli namaga
shertiletugin saz asbap, juda jaqsi qobiz bolipti. Qorqit ata qobizdi har turli namaga
n
salip shertip jure beripti. Mine sol sol eken Qorqit ata qobizdin piri bolipti» .
Paydalangan adebiyatlar
1.Allamuratov.A. Dospanov.O. G.Tulewmuratov. Qaraqalpaq korkem-oner atamalarinin sozligi.Bilim. 1991
2. T.Adambaeva.«Do revolyutsionnaya Karakalpakskaya muzika» Izdatelstvo.Karakalpakstan.Nukus.1976-g. str. -44.
3. I.A.Akbarov Qaraqalpaq xaliq namalari Tashkent 1959. 17-bet
4. K.Ayimbetov. «Xaliq danaligi» Nokis «Qaraqalpaqstan» 1988 j.str-73.
5. Qaraqalpaq folklori «Qirmandali dastani» 170-bet «Qaraqalpaqstan» Nokis-1986 jil.
6. Babash Ismaylov. Kunxojanin omiiri ham tvorchestvosi» Qaraqalpaq mamleket baspasi Nokis -1961jil 190 bet.
