CC BY
10SAZ ATQARÎWDÎ UYRETIW KONLIKPELERI
Zamira Ibadullaeva
Âjiniyaz atindagi NMPI "Aniq ham tabiygiy panlerdi üyretiw" kafedrasi assistent
oqitiwshisi
Maqalada mektep oqitiwshisi atqanwshisi sazende, pedagog, psixolog boliwi, muzikaliq bilim menen tarbiya beriwdi maqset etip sabaq natiyjeligine erisiw, jaslar sanasin qaliplestiriw ham saz asbabinda atqara aliw qabiletin osiriwde pedagog kop maselelerdi amelge asiriw ham talap qiliwshi qagiydalarga juwapkershilik menen jantasiw sheberligi zarurligi haqqinda aytiladi.
Gilit soz: nota, nama, sheberlik, motivaciya, tarbiya, psixolog, saz, texnika, konlikpe, rawajlaniw, islesiw.
TEACHING THE SKILLS OF MUSICAL INSTRUMENTAL PERFORMANCE
In the article, the school teacher discusses many issues in becoming a performer, pedagogue, psychologist, achieving lesson effectiveness with the aim of educating with musical knowledge, forming the level of youth and developing the ability to play a musical instrument. The need for the skills to implement and approach the required rules responsibly.
Keywords: note, melody, skill, motivation, education, psychologist, instrument, technique, skill, development, performance
Har bir muzika korkem-onerdin oqitiwshinm maqseti ham waziypasi aldina qoygan maseleler menen jamlep amelge asiradi. Muzika saz atqariwshiliq sheberligi, pedagogikaliq konpetentligi, islep atirgan oqiw orni maqset ham waziypalari, alip barip atirgan texnologiyasi, muzikaliq bilimi, madeniyati onin har bir elementinde amelge asiwi kerek. Muzika oqitiwshisi oqiw orninin maaplerine xizmet qiliwii, oqiwshini har tarepleme tarbiyalawi ogan qoyilgan waziypalardi sheshim izlep tabiwi juwapkershiligi inen basli basqish dep sanaladi.
TIYKARGI BOLIM
Pedagogikanin tiykargi elementleri tarbiya beriw ham üyretiw bolip, sazendeni tarbiyalaw baarisinda muzikaliq bilim ham tarbiya berip bariw esaplanadi.
ANNOTACIYA
ABSTRACT
KIRISIW
Mektep oqitiwshisi atqanwshi sázende boliwi, pedagogika hám psixologiyani teren biliwi, muzikaliq bilim menen tárbiya beriwdi maqset etip sabaq nátiyjeliligine erisiw, jaslar sanasin qáliplestiriw hám sázendeni tayarlaw bolip tabiladi. Bul isti júzege asiriw ushin pedagog kóplegen máselelerdi sheshiw ushin tayar boliwi shart. Olardin balani muzikaga qiziqtiriw muzikaliq áspab penen támiyinlew nota sawatin úyreniw hám t.b. Muzikaliq áspabti dúris uslap shertiw qagiydalarin qosimsha sabaqlarda úyretiliwi búgingi rawajlangan mámleketlerden úlgi algan mektep pitkeriwshilerinm belgilengen ásbaplardan birini atqara biliw sheberligi zárúrligi qoyilip atir. Sazdi úyretiw, úy tapsirmalarin orinlawdi talap etiw, jeke kóz qaras penen onin psixikasinm hám úqibin biliw onin mádeniyatda rejesin kóteriw basqada bir Qatar máseleler kiredi. Usi aytilgan máselelerdi oqitiwshi óz jumisi waqtinda duris sheshse ózinin klassinan jaqsi sazendelerdi tayarlap shigara aladi.
Tárbiya maqsetinde qániyge oqitiwshi áspabti shertiwdi úyreniwi menen sheklenbewi kerek. Sol ózinin oqiwshisinm tárbiyasina tártibine qiziqsina hám rawajlaniwina toliq juwapkerli. Oqiwshinm ádettegi dúnyaga kóz-qarasi isenimi muzikaga bolgan qatnasi oqitwshinin tásiri astinda qáliplesiwi kerek. Oqitiwshinin tásiri astinda oqiwshilardin tártibi onin basqa pánlerge kóz-qarasi jora-joldaslari qáliplesedi. Misali, oqitiwshi oqiwshini óz xalqinin muzika mádeniyatin úyreniwi, oni jaman tásir etiwshi jat muzikadan shetleydi. Jeke sabaq waqtinda oqitiwshi oqiwshi menen hár qiyli temada gúrrin etip onin kemshiligin tawip keleshekte sol kemshiliklerdi saplastiriwga háreket etiwi hám tarbiyalaw kompetenciyalari ústinde islewi maqsetke muapiq.
Qániyge oqitiwshi oqiwshilardin úlgeriwin baqlap barip basqa sabaqlarga qatnasin aniqlap oqiwshilardin úlgeriwin baqlap barip basqa sabaqlarga qatnasin aniqlap oqiwshilardin barliq sabaqlarin jaqsi úlgeriwine járdem berip bariwi kerek hám basqa áspabta shertiwdi úyreniwde oqitiwshi ózinin bilimin oqiwshiga berip onin tártibin ádepliligin, atqariwshiliq úqipliqlarin arttirip baradi.Tárbiyadagi en tiykargi qural repertuar bolip esaplanadi. Jaqsilap jobalastirilgan repertuar oqiwshini óz Wataninsúyiwshilikke tárbiyalaydi.
Berilgen repertuardi tek áspabta shertiwde sheklenbey onin dóretiwshisi, dóretiw tariyxiy shigarmalarinin mazmunindagi materiallar tárbiya jumislarda úlken áhmiyetke iye. Shigarmalar ústinde islegende, on jazilgan dáwiri tuwrali, agimi hám bul shigarmani atqariliwin belgili sazendelerdin ómiri tuwrali túsinik beriw kerek. Sonin menen bir qatar usi másellerdi júzege asiriw ushin oqiwshi ózi diqqati hám teren sanasi menen shigarmanin jaqsi úyrete almasa yamasa sol shigarmani gyretiwde oqiwshi menen islese almasa sabaq nátiyjesiz ámelge asadi. Sol sebepli oqitiwshi óz oqiwshilarina miynet etiwdi turaqli hám izbe-iz kúndelikli tayarlawdi úyreniw kerek. Ataqli rus atqariwshisi hám kompozitor A.Rubiynshteyn «Eger men bir kún
tayarlanbasam ózim sezemen, eger bir kún tayarlanbasam joldaslanm sezedi, eki kún tayarlanbasam xaliq sezedi» degen. Demek, oqitiwshinm basli waziypasi oqiw kúndegi miynetke úyreniw bolip tabiladi.
Pedagogikaliq processte oqitiw hám tárbiyalaw boladi. Qániygelik bilim beriw máselelerde oqitiwshi oqiwshilardin muzikaga bizin qizigiwshiligin rawajlandiriw, muzikaliq oy-pikirin terenlesiwi kórkem-óner shigarmani túsiriw hám onin emocionalliq tásirinde juwap beriw atqariwshiliq kónlikpelerin hár túrli rawajlandiriw boladi. Kórkem shigarmani túsiniw oqiwshilardin minez hulqina onin qábiletine baylanisli boladi. Oqiwshi tek ózi túsiniklerin shigarmalardi jaqsi kóredi. Sol sebepli oqiwshilardin túsinigi hám shigarmalardin payda etetugin elesletedi rawajlandiriw hám keneytiw oqitiwshinin waziypasi bolip tabiladi. Oqiwshi muzikaga bolgan súyispenshiligin hár qiyli jollar menen rawajlandiriwga boladi. Olardin biri mugallimnin ózi shigarmani shertip beriwi yamasa koncerte shertiwge boladi.
Oqiw repertuarinin birqansha bólegin xaliq muzikasinan dúziledi. Sebebi sol millet shiqqan oqiwshiga hár qiyli muzikasi júdá túsinikli boladi. Sonin menen birge oqiwshilardin repertuarina klassikaliq shigarmalarinan kóshirmelerdi kiritiw kerek. Bunda har bir saz áspabinin texnikaliq múmkinshiliklerin esapqa aliw menen birge shigarmanin dinamikaliq shtrixliq tonliq qisagan qurallarina ziyansiz ózgerislerdi kirgiziwge boladi.
Oqitiwshi oqiwshilardin birqansha rawajlaniwin atqariwshiliq úqipliqlarina kewil beriwi menen ken rawajlangan úqiplarin hár qiyli shinigiwlar hám etyudlar járdemi menen tez jetistiriwdi maqset etip qoyiwi kerek. Oqiwshilardin uliwma muzikaliq dárejesin kóteriwde onin jaratilistan berilgenlerin hár úqiplardi har qiyli shinigiwlardi qiyinlastirip paydalaniwga boladi. Biraq barligina áspab penen kúndelikli izertlewler zárúrliboliwi kerek.
Oqiwshiga óz tayarlaniwinda kúnde tayarlaniw paydali ekenin túsindiriw kerek. Oqiwiga ózi tayarlanganda qátelerin kóz benen qarap tawip, ushirasatugin qiyinshiliqlardi kúndegi miynet penen jeniwge úyreniw oqitiwshinm waziypasinin biri boladi.
Hár bir oqiwshi shigarmanin qiyin jerlerin ózlestiriw menen birge shigarmanin ústinde oqiwshi menen birge islewi, atqariwi, analizlawi hám esitip kóriwi tiyis. Sebebi bunnan bir qansha atqariwshiliq máseleleri payda boladi.
Oqiw tárbiya jumislarina balanisli bolgan barliq máselelerdi tek jobalastiriw arqali iske asiriwga boladi. Joybalastiriw maqseti oqiwshini hár túrli rawajlaniw hám onin atqariwshiliq konlikpelerin jetilistiriw bolip tabiladi. Hár bir yarim jil aldinda oqitiwshi islenetugin jumilardin mazmunin hám maqsetin aniqlaw áspabtagi kurslardin bir kólemi bolip onda gijek oqiwshilardin rawajlaniw dárejesin esapqa aliyai kerek. Jeke is jobasinda tómendegi máseleler boliwi shárt. Bular jana repertuardi úyreniw,
otilgen repertuardi takirarlaw, oqiwshilardin ozbetinshe üyrenetugin korkem repertuan, üstirtin korip shigilgan shigarmalar, tinlaw berilgen korkem shigarmalar, texnikaliq shinigiwlar ham gammalar, etyudlar üstinde islew, esitiw boyinsha shertiw, tanis emes shigarmani birden shertiw ham improvizaciya islep biliw, berilgen shigarmani dawamin shertip ketiw ham oqiwshilardin atqariwshiliq tajiriybelerin joybarlaw (koncertlerde, shigiwlarda)
Oqiw repertuarin ülken diqqat penen korkemlik jaginan bir oqiwshini qizigiwshiligin ham rawajlaniwin onin üqibin arttiriwga shigamalarin düziw kerek. Repertuarda xaliq qosiqlari sazlari qonsi xaliqlar muzik madeniyatina qosqan klassikaliq muzikaliq shigarmalar ham janrlarda boliwi shart jobaga burin shertilgen shigarmalardi kirgiziw ülken ahmiyetke iye boladi. Bul iyelegen takirarlaw arqali bekkemlewdi oqiwshinin rawajlaniwi ham atqariwshiliq üqiplarin burin shertilgen pesalardi takirarlaw oqiwshilardin repertuarin keneytedi ham shigarmani terenirek tüsinip onin mazmunin tinlawshiga aship beriwine jardem beredi.Takirarlawdin natiyjesinde oqiwshilardin korkem tüsinikleri artadi ham ol aspabti toliq iyelewge erisedi. Korkem repertuardin bir bolegin oqiwshilardin ozbetinshe üyreniwi onin doretiwshinin baslamasin ham muzikaliq ozgesheliklerin payda etiwge jardem beredi.
JUWMAQ
Joybardin bul boliminde oqitiwshi oqiwshilardin ozinshe islep biliw qabiletin rawajlaniwin ham bekkemleniwin har türli shinigiwdi nazerde tütadi. Bul bolimde oqiwshinin rawajlaniw darejesin esaplap baylanisli bir qansha ozgerisler boliwi mümkin.
ÀDEBIYATLAR (REFERENCES)
1. Sharipova G.M. Musiqani va uni o'qitish metodikasi.(o'quv qo'llanma) T.:-2006. 11-
2. Rahimov Sh.B. Cholg'ushunoslik. (oquv qo'llanma) Toshkent. -120., 19-20 b.b.
3. Romanova S.E. Muzikani oqitiw metodikasi. (oqiw qollanba) T.: -168b
4. Romanova S.E. (2020). ANCIENT MUSIK ART ACADEMICIA An International Multidisciplinariy Research Journal Google Scholar Vol.10 Issue 7, july2020
13 b.b.
