CC BY
7UOT- 550.47
Q8B8L8 RAYONUN T9BÍ9TÍND9 EKOLOJÍ PROSESL9RÍN SaCÍYY9VÍ
XÜSUSÍYYaTLaRÍ
AGABALAYEV QAFQAZ M9H9MM9DH9S9N
AMEA, §aki Regional Elmi Markazi, Ekoloji Cografiya §obasi §aki §ahari / Azarbaycan
QARAYEV ELVÍN MAHÍR OGLU
AMEA, §aki Regional Elmi Markazi, Ekoloji Cografiya §obasi §aki §ahari / Azarbaycan
MUSTAFAYEV AQÍL GÜLM9MM9D
AMEA, §aki Regional Elmi Markazi, Ekoloji Cografiya §obasi §aki §ahari / Azarbaycan
ÍSMAYILOVA AYGÜN 0NGÍZ
AMEA, §aki Regional Elmi Markazi, Ekoloji Cografiya §obasi §aki §ahari / Azarbaycan
b9§ÍROV xazaR HasaN
AMEA, §aki Regional Elmi Markazi, Ekoloji Cografiya §obasi §aki §ahari / Azarbaycan
Xulas3. Mdqalddd Azarbaycanin §aki-Zaqatala bolgasinin ssas markazlarindan biri olan Qabala rayonun tabiati, ekoloji proseslarin saciyyavi xüsusiyyatlari, Damiraparangayin Laza kandindan kegan hissasinin saviyyasi, atraf arazilara tasiri va Savalan kandinin ekoloji vaziyyati haqqinda malumat verilmi§dir. Hamginin bu sahada olgma i§lari aparilmi§ va müayyan malumatlar toplanmi§dir. Tadqiqat i§inda §ahdag milli parkinin Qabala rayonun arazisina dü§an hissasi va buranin tabiati, burada movcud olan land§aft formalari, atraf arazilarin ekoloji vaziyyati haqqinda malumatlar verilmi§dir.
Agar sozlw. Savalan, Laza, ekoturizm, Damiraparangay, ekoloji, turizm
AGABALAYEV G.M., GARAYEV E.M., MUSTAFAYEV A.G., ISMAYILOVA A.CH.,
BASHIROV KH.H.
ANAS Sheki Regional Scientific Center 5500, Sheki c. L. Abdullayev str 24
Summary. The article provides information about the nature of Gabala district, which is one Sheki-Zaqatala region of Azerbaijan, the characteristic features of ecological processes, the level of the part of Demirapanchay passing through the village of Laza, its impact on the surrounding areas, and the ecological condition of the village of Savalan. Measurements were also carried out in this area and certain data were collected. In the research work, the part of the Shahdag national park that falls within the territory of Gabala district and the nature of the place, the existing landscape forms, and the ecological condition of the surrounding areas are reported.
Key Words Savalan, Laza, ecotourism, Demiraparanchay, ecological, tourism
Giri§. Rayonun relyefi dagliq olub §imal hissada Ba§ Qafqazin Canub yamacinin yuksak dagliq hissasinda yerla§ir. Bura daxil olan §axalar zancirvari §akilda rayonun arazisini qarbdan-§arqa ahata edir. Umumiyyatla Qabalanin arazisi yuksak dagliq sahalar 9oxdur va 9ay daralari ila par9alanmi§ sildirimli darin daralardan hamar sathli yaylalara qadar butun dagliq relyef formalari bir-biri ila novbala§ir. Respublikamizin daxilinda Boyuk Qafqazin an yuksak zirvalari: Bazarduzu, Tufandag,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Bazaryurd va Yan silsilada yerban §ahdag zirvalari mahz Qabalanin §imal sarhadlarinda yerla§ir. Bóyük Qafqaz tektonik qalxmasi ila Kür dagarasi tektonik 9ókmasinin sarhadla§diyi zonada yerla§an Qabala rayonunun arazisi seysmik cahatdan faal zona hesab edilir. Qabala rayonunun tabii sarvatlari sisteminda onun torpaq, bitki órtüyü ózünamaxsus yer tutur. Rayonun canubunda §irvan düzü ila sarhadda al9aq dagliqdan ba§layaraq Bóyük Qafqazin suayrici zirvalarina qadar torpaq-bitki órtüyü §aquli qur§aqliq qanuna uygun olaraq müxtalifliyi ila se9ilan areal va zonalarin nóvbala§masi diqqat calb edir. Hündürlük qur§aqligi üzra rayonda torpaqlarin paylanmasi subalp va alp 9amanliklarinin 9imli dag-9aman torpaqlarinin müxtalif yarim tiplari ila ba§a 9atir.
9sas. Nohurgólü Qabala §aharindan §arqda yerla§ir. Qabala-Baki yolunun kanarinda yerla§an sututar ham yerli ahalini ham da galan turistlarin an 9ox maraq góstardiklari istirahat markazlarindan biridir. Ancaq Nohur gólün atraf arazilarinda apardigimiz mü§ahidalar zamani malum olur ki, Nohur gólün müayyan hissasi quruyaraq sahasinin azalmasina sabab olmu§dur. §akil 1-da isa gólün canub-qarb hissasinda, góla Damiraparan9ayidan 9akilmi§ su kanaldan yagi§ zamani müayyan gatirma strukturu ila doldugu mü§ahida olunur. Naticada gólün atraf arazilarinin ekotarazligi pozulmu§dur [1, sah.65-70].
§эЫ11. Ekoloji Cografiya §óbasini amakda^lari Nohurgólün atrafinda ólgü i§lari apararkan.
N 40°57'20", E 47°52'41", D.s.h=637m Mart-2024
Qabalanin Laza kandi §ahdag milli parkin arazisinda yerla§ir. Damiraparan9ayda ba§ vermi§ sel hadisasi naticasinda kandin atraf arazilarinda kütlavi torpaq yuyulmasi ba§ verib. Kandin giracayinda yerla§an kórpünün atrafinda isa 70-80 metr yuyulma mü§ahida olunur. Ham9inin kandin giracayinda da torpaq eroziyasina rast galdik. £ayin Laza kandinin canub-§arq hissasinda apardigimiz tadqiqatlardan iri hacmli da§larin toplandigi mü§ahida olundu.
§эЫ12. Ekoloji Cografiya §obasini amakda^lari Damiraparangayda olgu i§lari apararkan.
Hamçinin çayin orta sürati, darinliyi va eni ôlçûldû. Burda çayin orta darinliyi 0.7 metr, eni isa taxminan 6.2 metr taçkil edir. Burda asas diqqat çakan maqam isa Damiraparançayin ranginin §aki-Zaqatala iqtisadi-cografi rayonunun digar çaylarinm rangindan bir az farqlanmasi oldu. Bela ki, §in, Ki§, Daçagil va digar çaylarin bulaniq vaxti sarimtil va qara lil formasinda oldugu halda, Damiraparançayin isa biraz farqli rangda - tünd göy rangda idi. Bu isa hamin arazilarda mövcud olan torpagin tarkibi va tarkibindaki süxurlardan asilidir. Çay yataginin atrafinda gatirma konuslar çox olmaqla yanaçi, müayyan arazilarda isa çay yataginin 5-6 metr darinlaçmasi mü§ahida olunur. 9sas sabab isa çayda suyun saviyyasinin qalxmasi naticasinda çay yatagindaki va çayin macrasinda olan gatirma konuslarin yuyulmasidir [2, sah. 100-105].
§эЫ13. Ekoloji Cografiya §obasinin amakda^ilari Laza kandinda olgma i§lari apararkan. Laza kandinin soyuq dara adlanan hissasinda da guclu eroziya proseslari ba§ verib. Soyuq dara adlanan bu daranin eni 40-50 metr, darinliyi 1000-2000 metr olmaqla, har tarafi hundur daglarla ahata
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
olunub. Bu darada 9oxlu gatirma konuslar ( qum, 9inqil va da§ ) toplanib. Daranin Laza kandi hissasinda ( §imal ) torpaq eroziyasi daha güclüdür. Canub hissasinda isa metalarla ahata olundugu ü9ün digar hissaya nisbatan azdir. Tadqiqat apardigimiz Damiraparan9aym sol sahilinda, Laza kandindan §arq istiqamatda yerla§an Yeddisarpi9 dagin a§agi atraf arazilarinda mal-qaranin otarilmasi naticasinda ekoloji tarazliq nisbatan pozulub [3, sah. 148-170].
Qeyd: mal-qaranin otarildigi hamin arazi §ahdag milli parkinin arazisidir.
Yeddisarpi9 dagin yüksak hissalari va taxminan 70 %-i qayaliq relyefa, a§agi va orta hissasi isa dag me§alarindan ibaratdir. Bu arazida iki gozal §alala:
Mucuq va Zaylik §alalalari movcuddur. Kandda ma§hur ib§ bulagi var. Bu ad isa ibi§ adindan gotürülüb. íbi§da kand sakini olub. Kandin atraf arazilarinda Qantapar bitkisi yayilib. Bu bitki yabani halda yayilib. Govdasi düz formada, budaqlidir, yuxari qalxdiqca isa orta hissadan 9ilpaqdir [4 sah. 210]. Qeyd etdiyimiz Laza kandinda ahalinin asas ma§guliyyati xirdabuynuzlu heyvandarliqdir. Hal-hazirda kand ahalisi yay aylarinda yaylaqlara, qi§ aylarinda isa qi§laqlara ko9makla ko9ari maldarliqla ma§guldur. Apardigimiz tadqiqatlardan bela naticaya galmak olar ki, kand arazisi va tabiati dag turizmi ü9ün daha alveri§lidir ki, burda bunun ü9ün gozal imkanlar var. Kandin markazinda gozal alma baglari movcuddur. Bu baglarin isa taxminan 50 ildan 9ox ya§i var. Yerli ahali tarafindan bu baglar hala da qorunur. Respublikamizin digar arazilarinda oldugu kimi bu arazida da alveri§li a§irim movcuddur. Bu a§irim Qo§agól a§irimi adlanir. A§irimin bela adlandirilmasinin sababi isa hamin arazida iki golün yerla§masidir [5 sah. 68- 77].
§эЫ1 4. Ekoloji Cografiya va Land§aft§ünasliq §óbalarinin amakda^lari amakda^liq gargivasinda, Damiraparangayin atrafinda ólgü i§lari apararkan.
§эЫ15.Damiraparangayin Laza kandindan kegan hissasi.
§эЫ1 6. Laza kandindan §arq istiqamatda, Damiraparangayin §arq sahilinda, §ahdag milli parkinin arazisinda yerla§an Yeddisarpig dagin atayinda yerla§an talalarda xatti eroziyaproseslarinin sxematik tasviri.
Tadqiq apardigimiz digar arazi isa Qabala rayonunun Savalan kandinin canub-§arq hissasisidir. Bu arazi Tûryançayin §arq sahilinda yerlaçir.
Apardigimiz tadqiqatlar zamani Yolgun kollarinin quruma tahlükasinda oldugunu mûçahida edirik. 9sas sabablardan biri da atraf arazilarin ( torpaqlarin ) §oranla§masidir. Çakilda gostarilan Yulgun kollaridir. Çayin burdan keçan hissasinin atrafinda bela kollar daha çox yayilib. Bu kollar quraqliga daha çox davamli olur. Ancaq tadqiqat apardigimiz zonada movcud olan yulgun kollari qurumaq tahlükasindadir. Yulgun bitkisi torpagin münbit olmagina müsbat tasir gostarir, oksigeni çoxaldir, havanin saflaçmasina xidmat edir va canlilarin yaçamasi ûçûn çarait yaradir.Yulgun kollarinin ekoloji cahatdan digar üstünlüyü ondadir ki, qu§lar orada yuva salaraq nasil artirir, atraf mühita gozallik gatirirlar. Yulgun kollarinda gizlanan quçlardan biri qirqovuldur. Bundan ba§qa, arabdovçani da yuvasini mahz bu kolun dibinda salir. Bioloqlar yulgunun insan orqanizmi ûçûn xüsusi rol oynadigini da qeyd edirlar [6 sah. 255-260].
§эЫ1 7. Tûryançayin Qabala rayonunun Savalan kandindan keçan hissasinda olçma içlari apararkan. 16 Aprel 2024-cû il. (N40°46'39", E 47°36'20"), D.s.h=183m
§эЫ18. Türyangaym atrafinda aparilmi§ tadqiqatlarin sxematik tasviri
>-Türyan9ayin Savalan kandindan ke9an hissasi va 9ayin axim istiqamatini góstarir.
Qirmizi rangla góstarilmi§ arazi- £ayin sol sahilinda, Savalan kandinin canub hissasinda §oranla§mi§ arazilari góstarir.
Banóv§ayi rangla góstarilmi§ arazi- £ayin sahilinda Yulgun kollarinin yayildigi arazini góstarir.
Natica
1. Damiraparan 9ayda gatirma strukturu atraf arazilar ü9ün tahlüka manbayidir, Laza kandinin tam yuxari hissasinda meyva agaclarinin sel hadisasi zamani zarar górmasi, Nohur gólün atrafindaki me§a massivinda, 9amanlik arazilarda seyrakla§ma va kaskin eroziya prosesi a§karlanmi§dir.
2. Nohur gólün canub-qarb hissasinin Damiraparan 9aydan 9akilmi§ su kanali vasitasi ila galan sel ekotarazligi pozmu§dur.
Takliflar
1. §ahdag milli parkinin Laza kandi atrafindaki hissasinda mal-qaranin otarilmasina qadaga qoyulmalidir;
2. Laza kandi atrafinda móvcud olan 9ay yataginda darinla§ma i§lari aparilmalidir;
3. Laza kandinin ekoturizm potensiali yüksak oldugu ü9ün burda daha 9ox turizm obyektlari tikilarak turist axinini güclandirmak lazimdir;
4. Türyan9ayin Savalan kandinin atrafindan ke9an hissasinda §oranla§mi§ arazilar móvcud ki, bu arazilarin barpasi istiqamatinda i§lar górülmalidir;
9D9BÍYYAT
1. Budaqov В.Э., Mammadov Э.У AMEA akad. Н.Э. 9liyev adina Cografiya institutu, §aki Regional Elmi Markazi. Azarbaycan Respublikasinin Regional Cografi Problemlari ( Qabala rayonu ). Baki 2002, ismayil na§riyyati.80 sah.
2. Hasanov A.B., Эlizada Z.M., Allahverdiyeva S.S. £aylarda sel va da§qin hadisalarinin riyazi modella§dirilmasi va proqnozla§dirilmasi. Baki 2012, Apostroff MMC.144sah.
3. Hasanov A.B., Quluzada УЭ., Camilov D.C. §aki-Zaqatala iqtisadi rayonunun torpaq ehtiyatlari, me§a órtüyü va araziya antropagen tasirlar barada-§aki Regional Elmi Markazi. Tarixa 9evrilan 40 il. Baki. Apostroff 2012. Sah 148-170.
4. Эzizov F.§., Mammadov C.i., Bakirova Y.M. Azarbaycanin §imal-qarb bólgasinin müalicavi va tasarrüfat ahamiyyatli bitkilari. Baki 2020, 276 sah.
5. Qarayev E.M. Azarbaycan torpaqlarinin eroziyasi va onunla mübariza tadbirlari. Elmi Tadqiqat, №9 2023. Sah 21-26.
6. Mardanov i.E. Bóyük Qafqazin canub yamacinda sellarin inki§afinin geomorfoloji §araiti. Baki, Elm 1978. 77s.
7. Mustabayli H.L., Latifov E., Rahimov Y.R., Agabalayev Q.M.,Süleymanov U.S. Azarbaycanin §aki-Zaqatala bólgasinin tabii resurslarinin land§aft-diaqnostik va iqtisadi xüsusiyyatlari. §aki-2020. 372 sah.
