CC BY
6УДК 556.3, 550.4
KIS CAYININ EKOTURiZM POTENSiALI УЭ DAMARCIN QOLUNDA SEL
T9HLÜK9LiOCAQLAR
AGABALAYEV QAFQAZ M9H9MM9DH9S9N
AMEA §aki Regional Elmi Markazi, "Ekoloji Cografiya" §öbasinin rahbari,
cografiya üzra PhD
MUSTAFAYEV AQIL GÜLM9MM9D
AMEA §aki Regional Elmi Markazi, "Ekoloji Cografiya" §öbasinin elmi i§9isi
iSMAYILOVA AYGÜN CINGIZ
AMEA §aki Regional Elmi Markazi, "Ekoloji Cografiya" §öbasinin elmi i§9isi
QARAYEV ELVIN MAHIR
AMEA §aki Regional Elmi Markazi, "Ekoloji Cografiya" §öbasinin elmi i§9isi
B9SIROV xazaR hösön
AMEA §aki Regional Elmi Markazi, "Ekoloji Cografiya" §öbasinin elmi i§9isi
Xulas3. Mdqalddd Azarbaycanin ssas selli-dag gaylarindan olan Ki§ gayrn atraf arazilarinin cografi xüsusiyyatlari, ekocografi vaziyyati, cografi obyektlarin daniz saviyyasindan hündürlüyü va gay yataginin hal-hazirdaki vaziyyati haqqinda malumat verilmi§dir. Hamginin, Ki§ gayi atrafinda yeni a§karlanmi§ Me§aba§i §alalasi, §alalanin hündürlüyü, daniz saviyyasindan hündürlüyü va yerla§diyi cografi koordinatlar haqqinda malumat verilmi§dir.
Agar sözbr: Damargin, Pir qaya, Ki§ gayi, sel, Me§aba§i §alalasi
ЭКОТУРИСТИЧЕСКИЙ ПОТЕНЦИАЛ РЕКИ КИШ И ПОТЕНЦИАЛ НАВОДНЕННОЙ ОПАСНОСТИ В ДАМАРЧЫНСКОМ ФИЛИАЛЕ
АГАБАЛЕВ Г.М., МУСТАФАЕВ А.Г., КАРАЕВ Э.М., ИСМАЙЛОВА А.Ч., БАШИРОВ Х.Х.
Шекинский Региональный Научный Центр НАНА 5500, Шеки.ул. Л. Абдуллаева, 24.
Резюме.. В статье приведены сведения о географических характеристиках окрестностей реки Киш, одной из главных пойменных горных рек Азербайджана, эколого-географической ситуации, высоте географических объектов над уровнем моря, современном состоянии русла реки. Также приводятся недавно открытый водопада Мешабаши вокруг реки Киш, высота водопада, его высота над уровнем моря и его географические координаты.
Ключевые слове: Дамарчин, скала Пир, река Киш, разлив, водопад Мешабаши.
ECOTOURISM POTENTIAL OF THE KISH RIVER AND FLOOD DANGEROUS POTENTIAL IN DAMARCHIN BRANCH
AGABALAYEV G.M., MUSTAFAYEV A.G., GARAYEV E.M.,
ÍSMAYÍLOVA A.C., BASHÍROV K.H.
ANAS Sheki Regional Scientific Center 5500, Sheki c. L. Abdullayev str.24
•Summary. The article provides information about the geographical characteristics of the surrounding areas of the Kish river, one of the main flood-mountain rivers of Azerbaijan, the ecogeographical situation, the height of geographical objects above sea level, and current state of the river bed. Also, the newly discovered Me§aba§i waterfall around the Kish river, the height above sea level and given.
•Key words: Damarchin, Pir rock, Kish river, flood, Meshabashi waterfall
Aktualliq: Dünyada daha 9ox sel hadisalarinin mü§ahida edilan Azarbaycan arazilarindan biri Boyük Qafqazin canub yamacindan balayan selli dag 9aylarinda, o cümladan: Ki§ 9ayinin Damar9in qolunun hovzasinda selin amala galmasi dag yamaclarinin kaskin meyilliyi va bununla alaqadar me§aliyin yuxariya dogru azalmagi, qayali arazilarin tez a§inib aparila bilan qum da§lari va süxurlarin geni§ yer tutmasi ila alaqalandirilir. Sel ocaqlarinin sahasi 2020-ci ilda 2-2.5 metr oldugu halda, 2023-cü ilda isa 3-3.8 metr olaraq geni§lanmi§dir.Tadqiqat apardigimiz Ki§ 9ayinin Damar9in qolunda selin olma ehtimali 90X boyükdür, ona gora da bu istiqamatda gorülan i§lar va alda olunan naticalara asaslanaraq hesab edlir ki,boyük elmi ahamiyyat kasb edir.
Giri§: Yer qabiginda gedan harakatlar burada boyük garginliklar yaradir va bu garginlik tektonik qirilma xatlari üzra bo§alarkan, yerdayi§maya va zalzalalara sabab olur. §aki §ahari va ondan §imalda yerla§an dagliq arazilar 7-8 bal gücünda zalzala zonasinda yerla§ir. Mahz bu baximdan biz Ki§ 9ayinin Damar9in qolunu tadqiq etmayi maqsad kimi qar§imiza qoymu§uq va har il yaz faslinda Ki§ 9ayi üzra monitorinq i§lari hayata ke9irilir.
Tahlil va müzakira.
Boyük Qafqazin canub yamaci mürakkab geoloji qurulu§a malikdir [l.sah 19-22]. Ki§ 9ayi hovzasi hüdudlarinda orta va yuxari yura taba§ir va dordüncü dovr 9oküntülarina rast galinir [2.sah 40]. Bela arazilarin geoloji §araitla alaqadar problemlarindan an tahlükalisi onun seysmikliyidir. Bura ham enina, ham uzununa darin qirilmalarla kasilmi§dir. Malumdur ki, 9ay sulari tabiatin qiymatli va avazsiz hissasi olmaqla yana§i, tasarrüfatin müxtalif sahalarina da§qinlar va sellar formasinda boyük ziyan vurur. Tasarrüfat sahalarina vurulan ziyani iki hissaya ayirmaq olar:
> Su va gatirmalarin tabii rejiminin pozulmasi
> insanin tasarrüfat faaliyyatinin tasiri
insanlar tabii ehtiyatlari daha 9ox manimsamakla bazan tahlükali tabii hadisalarin ba§ vermasina §arait yaradir. Xüsusila, torpagin §umlanmasi, me§alarin qirilmasi, yollarin 9akilmasi, dag-madan i§larinin gorülmasi, a§inma materiallarinin külli miqdarda toplanmasina §arait yaradir. Yay movsümünda ahali tarafindan dagliq arazilardan daha 9ox (xüsusila, yay otlaqlari kimi, akin9ilik maqsadi ila) istifada olunmasi sel ocaqlarin sahasinin artmasina sabab olur. intensiv leysan yagi§lari isa a§inma materiallari 9aylarin macralarina 9atdirir [2,sah 100-101]. Damar9in 9ayi Ki§ 9ayinin asas selli qoludur. Onun hovzasinin yuxari hissasi §imaldan canuba uzanir va hovzani ahata edan asili u9urumlar qif §akilli darin 9okaklik amala gatirir. Sel ocaqlarinda toplanan qirinti materiallarinin taxminan 30-35%-a qadari 2700 m-dan yüksakda yerla§an subnival land§afti zonasinda, 10-15%-i dag me§a land§aft zonasinda qirilmi§ me§a yerlarinda deqredasiyaya ugrami§ bozqirlarda va yerda qalan hissasi (30-35%) isa avvalki illarda 9ay daralarinda va terraslarda toplanmi§ sel materiallarindan ibarat olur [ 3, sah 9].
Ki§ 9ayinin Damar9in qolu iki boyük daradan ba§layir:
❖ Sari Qaya
❖ Boyük Qaya
Daniz saviyyasindan 1668 m yüksaklikda 9ayin demak olar ki, manbayinda Darvazalar deyilan arazi üfiq gülüna asasan 42°18'16" E istiqamatinda yerla§ir. Hövza boyu ü9 müxtalif arazida asasan £uxadurmazla birla§an hissada 124 m, Qaratorpaq adlanan arazida 117 m, Sixnanin talasi va Pirqaya adlanan arazida 113 m, Darvazalar adlanan hissada isa 9ay hövzasi 80 m enindadir. Manbada 9ay yatagi boyu atraf arazilar kaskin qayali-da§li relyef formasidir. Me§a ba§i deyilan hissada daniz saviyyasindan 1696 m hündürlükda yerla§an hündürlüyü 13 m, koordinatlari N 41°17,36,\ E 47° 1513"' bol sulu olan füsunkar tabiat abidasi sayilan Me§aba§i §alalasi yerla§ir. Ki§ 9ayinin Damar9in qolunda tadqiqat aparilan hissalarda 9ayin eni 2.8-3.4 m, daranlik isa 28-30 sm, 9ayin axin sürati 20 m-da 5 saniya, suyun rangi isa bulaniqlidir. Damar9in 9ayi tangi §aklinda (dar daralar) geni§lanir va bu geni§lanma suyun suratli axmasina böyük tasir edir [4, sah 26]. Selin yaranmasinin iqlim §araiti 3 asas amil üzra öyranilir:
❖ fiziki a§inmaya §arait yaradan yüksak garginlikli güna§ radiasiyasi,
❖ hava va torpaq temperaturunun böyük amplitudlu sutkaliq taraddüdlari,
❖ ilin isti aylarinda uzun müddatli quraqliq dövrü va böyük miqdarda §iddatli yagintilar.
Qax, §aki, Oguz va Qabala rayonlarindaki me§alarda bozqir yayla arazisinda ardic-saqqiz qisman palid agaclarinada rast galinir [4.sah 99-100]. Böyük Qafqazin canub yamaci, xüsusila da §aki-Zaqatala zonasi faydali qazintilarla zangindir. Bu regionda filiz va qeyri filiz yataqlarinda geni§ miqyasda geoloji axtari§ i§lari aparilir, bazilari isa uzun illardan bari istismar edilir [5, sah 213].
Поиск на Google Картах (\ ф lPv * fl Рестораны Tw Гостиницы Т[о) Развлечения Y ^ Музеи T@ Общ, транспорт Тй Аптеки T™ Банкоматы
4. Darvazlar ve Mejabasi Salalesi
А
3. Qara torpaq
I VI
2. Pir qaw\a Sixnanin talasi
'1 v: •
9у!эпсэМэгкэйД)
u„ 1
ГелярсанТёрарсан о Л l.Bimikhaci Ibrahim
Gsl»ssiH»».s»»Q»l»si
I ГШ
II • ' ^
Изображения © CUES / Aibusiand»« / Copemicui.Maiar Technologie«. 2024_Картогрвфи«есхие данные § Google. 2024 Азербайджан Условия ислользова-.'
Sxem 1. §эЫ rayonu. Ki§ gayi ^bskssimn peyk görüntülü hidroqrafik sxemi.
Sxemda Ki§ gayinin atraf arazilar tasvir olunmu§dur. Sxemda tasvir olunmu§ arazilar a§agidakilardir:
1. Böyükhaci Ibrahim talasi
2. Pir qaya va Sixnanin talasi
3. Qara torpaq arazisi
4. Darvazalar drazisi vd Meçsbaçi §dlaldsi.
Böyükhaci ibrahim talasinin yerlaçdiyi arazinin atrafinda daha çox me§a landçafti zonasi mü§ahida olunur. Talanin atrafinda ba§ vermi§ sel hadisalari naticasinda yuyulma-eroziya proseslari mü§ahida olunur. Pir qaya va Sixnanin talasinin atrafinda da me§a landçafti mövcuddur. Burda daha çox kanyon formali relyef formasi mü§ahida olunur va çayin asas sel ocaqlarindan biridir. Sathi va xatti eroziya proseslari mü§ahida olunur [6, sah 21-26].
Qara torpaq va Darvazalar arazisi isa daha çox çilpaq arazilarla mü§ahida olundugu bir arazidir. Burda daha çox sathi eroziya proseslari mü§ahida olunur.
§эЫ1 1. Ki§ çayinin Damarçin qolunda çay yatagininyuyulmasi. N41°15'49", E 47°13'59",
D.s.h=1092m
§akil1.1 Kig gayinin sahilinda yerlagan yagayig mantaqasini seldan mühafiza
edan band. 05 May 2023
Qi§ va yay vaxtlarinda suyu azalan 9ay yaz aylarinda ariyan buzlarin hesabina gurla§ib atrafa va kanda xeyli ziyan verir. £ayin atrafi gatirma konusu land§aftina va me§a órtüyüna malikdir. 9sas sel hadisalarida mahz bu aylarda ba§ verir ki, bu da müayyan ham sathi, ham da xatti eroziya proseslarin ba§ vermasina sabab olur.
Ki§ 9ayrnrn Damar9in qoluda asas sel ocaqlarindan biridir. Son zamanlar ba§ vermi§ sel hadisalari zamani gatirma konuslarin hündürlüyü 2 metra yaxin olmu§dur. Bazan güclü sel ba§ veranda Damar9in qolunun yerla§diyi arazida yaranan Selin hündürlüyü 7-8 metr hündürlükdan ke9ir ki, bu da atraf land§aftin, ekoloji tarazligin pozulmasina sabab olur. Gatirma konuslarin tarkibi asasan da§-pal9iq tarkibindan ibaratdir. Ba§ vermis sel hadisasi naticasinda atraf metalar gatirma konuslarin altinda qalaraq müayyan daracada ziyana maruz qalmi§, bazi arazilarda isa kütlavi torpaq yuyulmasi ba§ vermi§dir. Ba§ vermi§ sel hadisalarindan sonra gatirma konuslarin hacmi artmi§dir. Ona góra da 9ay yataginin gatirma konuslarindan tamizlanmasi ü9ün müayyan i§larin górülmasi vacibdir.
§akil 1.2 Kig gayinin Damargin qolunda gatirma sturukturu. N41°17'03E 47°14'52",
D.s.h=1092m
Ki9ik Qafqazda xeyli yaylaqlarin müvaqqati olaraq ermani i§gali altinda qalmasi ila alaqadar istifadanin mümkün olmamasi naticasinda asas yük Bóyük Qafqazin canub yamacinin yaylaqlari üzarina dü§mü§dür. Yaylaqlarin ot órtüyünün siradan 9ixmasi va sellarin artmasi tahlükasi 9oxlami§dir [7, sah 41-44]. Bütün bunlar sel tahlükasi ila yana§i bütün ekosistema, regionun heyvandarligina, me§a tasarrüfatina, kand tasarrüfatina va.s sahalara manfi tasir góstarmi§dir. Yaylaqlarin takrar otarilmasi natisasinda torpagin üst qati yenidan xirdalanir va leysan yagi§lari dü§an zaman tamamila yuyulur, yer sathinda müxtalif cigirlar amala galir [8, sah 18]. Manfi naticalar Ki§ 9ayi hóvzasinda daha yax§i nazara 9arpir. Takca Sixnanin talasi,bóyük Haciibrahim va ki9ik Haciibrahim va.s tala va yamaclarda darin a§irimlar yaranmi§dir.
§akil2. Ki§ çayinin Damarçin qolu üzarinda yerlagan hündürlüyü 13 m olan Me§aba§i Salalasi sturukturu N 41° 17^36", E 47° 1543", D.s.h=1696m
Natica
❖ Ki§ çayinda ba§ verán sel hadisalari asasan struktur tipli sellara aid olub, yüksak dagliq arazinin reqressiv landçaft zonalari ila alaqadar formalaçir. Damarçin qolunun dara sahillarinda ki, uzunsov çôkakliklarda toplanan a§inma mahsullari qar va buzlaqlarin arimasi va güclü yagiçlarin tasiri naticasinda palçiqli daçli sellarin yaranmasina sabab olur. Hamin sellarin Ki§ çayi hövzasinda yerlaçan §aki §ahar va kand tasarrüfat sahalarina vura bilacak ziyanin qarçisinin alinmasi üçün hidrotexniki mübariza tadbirlarinin aparilmasina ciddi ehtiyac var.
❖ Monitoring göstaricilarina asasan Böyük Qafqazin canub yamaclarindaki yaylaqlarin sath örtüyünün siradan çixmasi naticasinda sellarin artmasi tahlükasinin intensivlaçdiyi va hövza boyu §imal-§arqa dogru getdikca meçaliyin azalmasi mü§ahida edilmiçdir. Bu faktora antropogen tasir va daha çox tabii proseslardan solliflükasiya,eroziya,yuyulma,parçalanma kimi tabii amillar ahamiyyatli daracada tasir göstarir.
Takliflar
1. Tadqiqat apardigimiz arazilarda-Ki§ çayinin Damarçin qolunun atraf arazilari torpaq eroziyasinin qarçisinin alinmasi va onun naticalarinin aradan qaldirilmasina yönaldilmi§ an effektiv mübariza tadbiri samarali torpaq istifadasi va qoruq rejiminin tatbiqidir.
2. Mövcud çaraitda çay va su ehtiyatlarinin qiymatlandirilmasi, daçqin va sel hadisalarinin proqnozlaçdirilmasi metodlari takminlaçdirilmalidir.
9D9BIYYAT:
1. AMEA-nin §REM. Ki§ çayi hövzasinda sel hadisalari va onlarla mübariza tadbirlari. Baki: Nurlan-2010,sah. 19-42.
2. Elmlar Akademiyasi akad. Н.Э. öliyev adina Cografiya institutu. ÇREM. Azarbaycan Respublikasinin Regional Cografi Problemlari. §aki-Zaqatala iqtisadi Rayonu. Baki-2003, Nafta-Press naçriyyati. Sah. 99-100
3. ^.C^yyubov, B.Э.Quluzada, H.L.Nabiyev, C.H.Mammadov. Ki§ va Çin çaylari hövzalarinin sellari. Baki: Elm-1998, sah.9.
4. Эhmadov A. Ki§ çayi yataginin dayiçma variasiyasi. Elm va hayat.2007
5. Land§aft§ünasliq terminlarinin qisa izahli lügati. Çaki: Kaskad MMC,- 2019.-213s
6. Qarayev E. M. Azarbaycan torpaqlarinin eroziyasi va onunla mübariza tadbirlari. Elmi Tadqiqat № 9, 2023, sah 21-26.
7. Qarayev E.M. Açinma proseslari. Açinma proseslarinda ardicilliq. Tabiat va Elm.№10, 2023, sah 41-44.
8. §aki-Zaqatala bölgasinin tabii dagidici hadisalari va regionun inkiçafinin ekocografi problemlari elmi praktik konfransi. 9-10 iyun. §aki-2005, sah.18.
