AZƏRBAYCANIN ŞƏKİ-ZAQATALA BÖLGƏSİNİN LANDŞAFT QURŞAQLARINDA BİOGEOKİMYƏVİ PROSESLƏRİN SƏCİYYƏVİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

УДК 550.47

AZ9RBAYCANIN ^KÍ-ZAQATALA B0LG9SÍNÍN LAND§AFT QUR§AQLARINDA BÍOGEOKÍMYavi PROSESL9RÍN SaCÍYYaVÍ XÜSUSÍYY9TLaRÍ

MUSTAFAB9YLÍ HÜSEYN LÜTV9LÍ OGLU

AMEA §aki Regional Elmi Markazi, "Land§aft§ünashq" §öbasinm rahbari, Geologiya-mineralogiya üzra falsafa doktoru https://orcid.org/0000-0003-4566-8787

Q9HR9MANOV MURAD AKÍF OGLU

AMEA §aki Regional Elmi Markazi, "Land§aft§ünasliq" §öbasinin elmi i§9isi, https://orcid.org/0000-0001-5365-5279 AMEA §aki Regional Elmi Markazi, §aki, Azarbaycan

Xülasa. Mdqalddd qlobal istila§ma §araitinda Azdrbaycanm §aki-Zaqatala bölgdsinin land§aft qur§aqlarinda biogeokimyavi proseslarin saciyyavi xüsusiyyatlarindan bahs edilir. Sahrala§ma prosesi ham ekoloji va sosial-iqtisadi problem olaraq tadrican quraqla§an hidrometeoroloji iqlim §araitinda son daraca aktual masala hesab edilir. Sahrala§ma prosesi arazinin tabii §araitindan xüsusila, antropololoji, relyef, iqlim, bioloji va s. asili olaraq müxtalif intensivlikda tazahür edir. Bioloji kütlanin azalmasi daha gox iqlim dayi§malari, sürü§malar, sellarla alaqadar olaraq dag yamaclari va daralarda rast galinir. Düzan relyefa malik arazilarda biokütla nisbat yüksakdir. Xüsusi biogeokimyavi rejima malik biogeomorfosenozlarda biofil elementlardan K, P va C birla§malarinin miqrasiyasinin yüksak oldugu va biomüxtalifliyin qorundugu mü§ahida edilir.

Agar sözfor: qlobal istila§ma, land§aft qur§aqlari, sahrala§ma, biogeomorfosenoz, biomüxtaliflik.

УСИЛЕНИЕ ПРОЦЕССОВ ОПУСТЫНИВАНИЯ В ЛАНДШАФТНЫХ ЗОНАХ ШЕКИ-ЗАГАТАЛЬСКОГО РАЙОНА АЗЕРБАЙДЖАНА И ВОПРОСЫ ИХ ИЗУЧЕНИЯ БИОГЕОХИМИЧЕСКИМИ МЕТОДАМИ

МУСТАФАБЕЙЛИ Г.Л, ГАХРАМАНОВ М.А.

Резюме. В статье говорится об особенностях биогеохимических процессов в ландшафтных зонах Шеки-Закатальского района Азербайджана в условиях глобального потепления. Процесс опустынивания рассматривается как крайне актуальная проблема в условиях постепенно усыхающего гидрометеорологического климата как экологическая, так и социально-экономическая проблема. Процесс опустынивания проявляется с разной интенсивностью в зависимости от природных условий местности, особенно антропологических, рельефных, климатических, биологических и др. Снижение биологической массы в основном наблюдается на горных склонах и в долинах из-за климатических изменений, оползней и наводнений. Коэффициент биомассы сравнительно высок на участках с равнинной местностью. В биогеоморфоценозах с особым биогеохимическим режимом наблюдается повышение биологической массы, высокая миграция соединений К, Р и С из биофильных элементов и сохраняется биоразнообразие.

Ключевые слова: глобальное потепление, ландшафтные пояса, опустынивание, биогеоморфоценоз, биоразнообразие

SPECIFIC CHARACTERISTICS OF BIOGEOCHEMICAL PROCESSES IN THE LANDSCAPE ZONES OF THE SHAKI-ZAGATALA REGION OF AZERBAIJAN

MUSTAFABEYLi H.L., GAHRAMANOV M.A.

Summary. The article talks about the features of biogeochemical processes in the landscape zones of the Sheki-Zakatala region of Azerbaijan in the context of global warming. The process of desertification is considered as an extremely urgent problem in the conditions of a gradually drying up hydrometeorological climate, both an ecological and a socio-economic problem. The process of desertification manifests itself with different intensity depending on the natural conditions of the area, especially anthropological, relief, climatic, biological, etc. The decrease in biological mass is mainly observed on mountain slopes and in valleys due to climatic changes, landslides and floods. The biomass coefficient is relatively high in areas with flat terrain. In biogeomorphocenoses with a special biogeochemical regime, an increase in biological mass, a high migration of K, P, and C compounds from biophilic elements are observed, and biodiversity is preserved.

Key words: global warming, landscape belts, desertification, biogeomorphocenosis, biodiversity

Giri§. Har bir biogeokimyavi tsiklin davam etdiyi dóvrda dünyanin har hansi bir arazisinda, o cümladan da Bóyük Qafqazin canub yamacina aid regionun geoloji xüsusiyyatlari ila yana§i geomorfoloji, iqlim, hidrogeoloji, torpaq va s. xüsusiyyatlarinin birga tasiri ila müvafiq ekoloji mühitin yaranmasini, onun fiziki - kimyavi va bioloji xassalarini [1- s. 22 - 28] ara§dirmaq günümüzün an aktual vazifalarindandir. Burada qar§imizda duran an vacib problemlar sirasinda a§agidakilari qeyd etmak zaruridir:

- Ümumdünya miqyasinda vulkan aparatinin i§a dü§masi ila alaqadar atmosferda yarana bilacak komponent dayi§malarinin óyranilmasi;

- Ümumdünya miqyasinda planetda ba§ veran istilik effektinin biogeokimyavi tsikllara tasirinin óyranilmasi;

- Bóyük Qafqazin canub yamacinda tabii kataklizmlarin tasiri ila yaranan geoloji - geokimyavi -biogeokimyavi proseslarin faalliginin artmasi;

- Yeralti sularin tarkibinda kükürdlü, qalavi, termal va digar aqressiv sularin tasiri ila torpaq eroziyasinin güclanmasi va onun aradan qaldirilmasi ügün mübariza tadbirlarinin hayata kegirilmasi;

- Tabiatda ba§ veran rahbar floranin siradan gixmasi, polimorfizm, mutagenlar va endemik zob problemlari tadbirlarinin hayata kegirilmasi.

Tadqiqat metodlari. Cografiya elminin bir sahasi kimi land§aft deyilanda ilk ónca asas va tórama tabiat komponentlarindan kombina olunan tabii komplekslar nazarda tutulur [2, s. 103-108]. Bela tabii kompleksl ardan biri land§aftin genetik olaraq eyni bir geoloji fundament [3, s. 179], relyef, iqlim, malik olan birtipli arazi kompleksidir va yaxud fiziki-cografi rayondur.

Land§aftlar cografi tabaqanin müxtalif arazilarda yerla§an va bir-birlari ila bir sira ümumi cahatlara malik tarixan formala§an, inki§afda olan tabii va antropogen komponentl ardan ta§kil olunan arazi komplekslaridir.

Land§aftlarin fundamentini óyranarkan gótürülan süxur nümunalarinin ilkin qiymatlandirilmasi adabiyyat materiallarinin tahlili üzra aparilsa da, nóvlarinin farqlandirilmasinda, yani süxurlarin fiziki xassalari - ranglari, gatliligi, danavarliyi, siniq formalari, 9akisi va s. farqlandirilmi§dir [4, s. 68 -120].

Land§aftlarin dinamikasi problemi hal-hazirki qlobal istila§ma ila alaqadar olan dóvrda tabiat elmlarinin qar§isinda duran an aktual va elmda beynalxalq ahamiyyata malik bir masaladir. Hal-hazirda bu problem yalniz cografiya sahasinda deyil, bütün digar tabiat va camiyyat elmlarinda da darindan müzakira va tahlil edilir. Yer sathinin har bir hissasinda olan daglar, metalar, gamanlar,

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

çaylar, göllar va s. birlikda arazinin landçaftini formalaçdirir. Bu landçaftlarin galacak inkiçafi landçaft dinamikasinin (xüsusila, sel va sürü§ma hadisalari ila alaqadar) intensivlik va istiqamatindan asilidir [5, s. 49-53].

Böyük Qafqazin canub yamacinin §aki-Zaqatala bölgasinin landçaft dinamikasinin öyranilmasi maqsadi ila yerina yetirilan tadqiqatlarda daha samarali va hartarafli çöl-ekspedisiya içlarinin taçkili an vacib masala olaraq qarçimizda durmuçdur. Burada canub yamacin bütün landçaft qurçaqlarinda landçaft strukturunun formalaçmasinda va inkiçafinda rolu olan bütün tabii va antropogen amillara diqqat göstarilmasi talab olundugundan kompleks tadbirlar yerina yetirilmiçdir. Kompleks tadqiqetma tadbirlarina bölgada rast galinan bütün geoloji, landçaft-geokimyavi, cografi va bioloji göstaricilarin nazara alinmasi ila monitorinqlar zamani irili va xirdali dayiçmalarin sabablarinin araçdirilmasi aid edilmiçdir.

Adlari yuxarida göstarilan landçaft qurçaqlarindan Balakan rayonunda - Mazimçay, Balakançay, Katexçay, Mazimqara, Poçtbina, Mahamalar, Katex, Filizçay; Zaqatala rayonunda -Talaçay, Muxaxçay, Çar; Qax rayonunda - Kürmü^ay, Hamamçay, Qaçqaçay, Lakit, Zarna, ôyriçay, Alazan; §aki rayonunda - Çinçay, Kiççay, Qaynarçay, Zayzitçay, Küngü^ay, Baç Çabalid, Keçnazar, §rim, Xan yaylagi, Acinohur, Çayqaraqoyunlu; Oguz rayonu arazisinda - Daçagilçay, Qalaçay, ôlicançay, Govurdara, Filfili, Xalxalçay, Bucaq; Qabala rayonunda - Bumçay, Hamzaliçay, Damiraparançay, Vandamçay, Laza mantaqalarinda monitorinqlar aparilmiç va litoloji-geokimyavi kasiliçlar çixarilmiçdir. Hamin kasiliçlardan 40-dan artiq lil nümunalari götürülmü§, onlardaki nanorelyef formalarinin çakillari çakilmiçdir. Tadqiq olunan çay macralarinin gatirma konuslarinda i§tirak edan süxur qirintilarinin nümunalari götürülmü§, onlar adlari va geoloji yaçlari adabiyyat materiallari va geoloji xaritalarina göra müayyanla§dirilmi§dir [6, s. 372].

Bol su ehtiyati, normal rütubat balansi, mahsuldar torpaqlar, metalar, alp va subalp çamanlari, qi§ otlaqlari Qax rayonunun tabii sarvatlaridir. Rayon respublikanin mühüm rekreasiya va meça sarvati regionlarindan olmaqla yanaçi antropogen mançali qoz, findiq va çabalid baglari ila da zangindir. Meçalar palid, valas, fistiq, qaragac, agcaqayin, cöka agaclari, müxtalif cür meyvalar (alma armud, zogal, göyam, zirinc va s.), qiymatli darman bitkilari va zangin fauna qonur ayi, dag keçisi, qaban, müxtalif quçlarla saciyyavidir.

Qax rayonu mineral xammal sarvatlari (tikinti materiallari), iqlim ehtiyatlari va mineral-termal bulaqlarla zangindir. Tikinti materiallari içarisinda an geniç yayilani Kürmükçayln va onun qollarinin gatirma konuslarinda yayilan tikinti üçün yararli olan çinqil, qum va gil ehtiyatlaridir. örazida karpic va keramit istehsali üçün yararli gil yataqlari (Qax va Kürmükçay), miçar daçi, ahang, sement istehsali üçün yararli mineral xammal ehtiyatlari da mövcuddur.

Qax rayonu su ehtiyatlari ila zangindir. Buradaki Alazan, ôyriçay, Kürmü^ay va xüsusila onun Hamamçay va Agçay qollarinda, habela Qumçay, Lakitçay, Zarna, Qaçqaçay va s. çaylarda Böyük Qafqazin su ehtiyatlarinin 13%-i camlanmiçdir.

Qax rayonu arazisinda böyük müalicavi ahamiyyata malik olan mineral bulaqlar - Oglan bulaq, Qiz bulaq va Hamam bulaq termal sulari vardir. Suskand kandi yaxinligindaki mineral bulaginin asasinda sanatoriya faaliyyat göstarir va içmali "Qax" suyu istehsal olunur.

Rayonun iqlimi canub hissada quru subtropik, markazi hissada mülayim isti, dagatayi hissada yarimrütubatli subtropik, yüksak dagliqda soyuqdur. Orta temperatur yanvarda düzanlik arazida 2oC-dan yüksak, dagliq arazida - 10oC-ya qadardir. Yay mövsümünda müvafiq olaraq 26oC va 5oC-dir. illik yagintinin miqdari Acinohur yaylasinda (canubda) ilda 300 mm, çimal hissadaki yüksak dagliqda isa 1600 mm-a qadardir. Maksimal temperatur yayda canubda +40oC-ya yaxin, minimal temperatur qiçda yüksakdagliqda - 40oC taçkil edir.

§aki-Zaqatala bölgasinda yaz va payiz aylari arzinda havanin sirkulyasiyasinda 15-18 dafaya qadar indifferent dayiçmalar baç verir. Bu dayiçmalar yerli landçaftin dinamikasinda reqressiv tamayüllara, bitki örtüyünda növmüxtalifliyinin azalmasina sabab olur.

Zaqatala-Balakan polimetal yataqlarinin açinma materiallarindan ibarat olan lil mahsullari elmi tadqiqat içlarinda mühüm ahamiyyat kasb edir. irimiqyasli topoqrafik xaritalardan istifada edarak

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

götürülan (Mazimçay, Balakançay va Katexçayin gatirma konuslarinda) nümunalarda hidrotermal prosesin indikatorlari - Cu, Zn, Pb va Mo elementlarinin miqdarinin artmasi xarakterikdir. Kimyavi elementlardan Fe, Co, Cu, Zn va s. çaylarin lil materialinda orta fona nazaran yüksalmasi bu arazilarda biogeokimyavi proseslarin intensiv getmasila alaqadar olaraq torpaqlarin da faydali mikroelementlarla zanginlaçmasina sabab olmuçdur.

Bioloji kütlanin azalmasi ila mü§ahida olunan vaziyyat daha çox iqlim dayiçmalari, sürü§malar, sellar, vulkanlar va zalzalalarla alaqadar olaraq rast galinir. 9n çox, düzan yayla (plato) relyefa malik arazilarda biogeokimyavi rejimi asanliqla müayyan etmak mümkündür. Bölga arazisinin asas torpaq növlarinda biofil elementlardan K, P, N va C birlaçmalarinin miqrasiyasi yüksakdir [7, s. 268-273].

Azarbaycan Respublikasinin zangin regionlarindan olan §aki-Zaqatala iqtisadi rayonunun landçaft strukturu son zamanlar texnogen proseslarin tasiri altinda tadrican dayiçmakdadir. §aki-Zaqatala iqtisadi rayonu Azarbaycanin §imal-qarbinda, Böyük Qafqaz daglarinin canub yamacinda yerlaçir, hamçinin Balakan, Zaqatala, Qax, §aki, Oguz va Qabala inzibati rayonlarinin arazilarini ahata edir. iqtisadi rayonun arazisinin ümumi sahasi 8,96 min km2 olmaqla ölka arazisinin 10,3 faizini taçkil edir. iqtisadi rayonun relyefi yüksak dagliq, orta dagliq va dagatayi hissalara bölünür. iqtisadi rayonun torpaq ehtiyatlari asasan Alazan-ôyriçay depresiyasinda yerlaçir. Geomorfoloji cahatca iqtisadi rayon arazisinda yüksaklik farqinin böyük olmasi tabii çaraitin müxtalifliyina sabab olmuçdur. örazi asasan mülayim iqlim çaraitina malikdir, Acinohur yaylasi va Alazan-ôyriçay vadisinda semiarid tipli subtropik iqlim da mövcuddur.

§aki-Zaqatala iqtisadi rayonu arazisinin açagi hissasina quru qi§ ila mü§ayiat olunan mülayim-isti yarimsahra va çöl iqlimi, dagatayi hissasina yagintilarin barabar paylanma va quru qi§ ila mü§ayiat olunan mülayim isti iqlim, yuxari hissasina isa rütubatli qi§i olan soyuq iqlim çaraiti saciyyavidir. Faal temperaturlarin cami 3000-4000OC arasinda dayiçir. §axtasiz müddat 240-270 gündür. Qi§ fasli nisbatan mülayimdir: yanvarin orta ayliq temperaturu IOC çaxtadan 1,50c isti, mütlaq minimumlarin orta kamiyyati 10-15OC §axta, qar örtüyünün davamiyyati isa 30-50 gün taçkil edir. 9n isti ay iyuldur: orta ayliq temperatur 22-26OC-dir. illik yagintinin miqdari yüksakliklara dogru taxminan 300 mm-dan (Acinohur yaylasinda) 1200 mm-dak (yüksakdagliqda) tadrican artir.

Rayon arazisi faydali qazintilarla zangindir. Qafqaz regionunun iri polimetal yataqlarindan olan Filizçay, Katsdag va Katex yataqlari bu regionun arazisinda yerlaçir (Balakançay va Katexçay hövzalari). Dagliq va dagatayi yerlarda dag çaylarinin - Balakançay, Katexçay, Talaçay, Muxaxçay, Kürmü^ay, Çinçay, Ki§çay, Daçagilçay, Qalaçay, Bumçay, Damiraparançay, Vandamçay va s. gatirma konuslarinda çinqil, qum va çay da§i kimi tikinti materiallari ila zangindir. Bölganin bütün rayonlarinin dagatayi düzanlik arazilarinda yerli karpic istehsali üçün yararli olan gil yataqlari mövcuddur. §aki-Zaqatala iqtisadi rayonu arazisinin 27 faizini me§a massivlari taçkil edir. Onlarin asas hissasi Balakan, Zaqatala, Qax va Oguz rayonlarinin arazisinda yerlaçir.

§aki-Zaqatala bölgasinin tabii resurslari olan münbit torpaq növlari, sularinin mineral tarkibi, fauna va florasinda mü§ahida edilan müxtalifliklarin ilkin sababi kimi, arazida yayilan süxur növlarinin, bazi hallarda filiz yataqlarinin litoloji va kimyavi tarkibi durur. Ona göra da bölgada i§tirak edan süxur növlarinin arazida yayilmasina aid göstaricilari (adabiyyat materiallarina asaslanan) açagida taqdim edirik.

Çay hövzalarinda i§tirak edan süxur növmüxtalifliklarinin saylari arazinin geoloji quruluçundan asili olaraq farqlidir. Balakançay - 10 va Katexçay - 10 süxur növü, Talaçay -11, Kürmü^ay - 12, Çinçay - 14, Kiççay - 15, Küngü^ay - 16, Daçagilçay - 21, Qalaçay - 24, Damiraparançay - 14 va Vandamçay - 14 süxur növmüxtalifliyi ila xarakteriza olunur. Geoloji quruluçunda ham Yura va ham da Tabaçir yaçli süxurlarla tamsil olunan Oguz va Çaki rayonlarinin arazilarinda süxur növlarinin sayi daha çoxdur.

Daçagilçay va Qalaçay çay hövzalarindan götürülmü§ süxur qirintilari nümunalarinin sukeçirma va yaxud da suda islanma keyfiyyatlarinin bir-biri ila müqayisali tutuçdurulmasi göstarir ki, yalniz polimikt qum daçlarinda bu keyfiyyat daha yüksakdir. Polimikt qum daçlarina asasan, üst Yura dövrünün Gençay lay dastasinda rast galinir ki, bu da arazida yayilan digar süxur növlarina

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

nisbatan daha böyük rütubat tutumluluguna malikdir. Bu sababdan da Gen9ay lay dastasina aid olan qonur-boz rangli polimikt qum da§lari mövcud arazida mineral su manbalarinin axtari§larinda istifada oluna bilar.

Böyük Qafqazin canub yamici §aki rayonunun Ba§ §abalid va Ke§nazar biogeomorfosenozlarinin subakval land§aftlarinda yaranan lil nümunalarinin kimyavi tarkibinda biofil elementlarin (K, P, Ca, Mg, Fe va s.) qon§u arazilara nisbatan daha 9ox oldugu a§kar edilmasi bir daha onu sübut edir ki, bu tipli land§aft marzlarinda biomüxtalifliyin yaranmasi va qorunmasi ü9ün münasib §arait yaranir. Bu sababdan biogeomorfosenozlar arazinin biomüxtaliflik rezervuarlari hesab edila bilar.

Ot bitkilari i9arisinda müxtalif yonca va bagayarpagi növlarinin i§tiraki hamin land§aft tipinin saglamligindan xabar verir. Düzan me§a va me§a-9aman land§aft tiplari ü9ün an maraqli cahat ondan ibaratdir ki, burada demak olar, Canubi Qafqazda rast galinmayan qaydada qoz, findiq va §abalid agaclarinin bir yerda yana§i mövcud olmasidir. Ola bilsin bu unikal assosiasiya birliyi Ba§ §abalid tabii mühafiza arazisinin iqlim, relyef va süxurlarinin litoloji tarkiblarinda mü§ahida olunan orta göstaricilarin yaratmi§ oldugu biogeosenozun Canub yamac ü9ün orta mövqeli vaziyyati ila alaqadar olaraq amala galmi§dir. Burada qoz bitkisi daha 9ox Taba§ir dövrünün alt hissasina aid olan kalsiumlu süxur tabaqalarinin a§inmasi hesabina amala galan torpaqlarda inki§af edir. Üst Yura dövrüna aid Titon martabasina §amil olan karbonatli fli§ süxurlarinin a§inmasindan yaranan torpaqlarda daha 9ox alüminium elementi aparici mövqeya malik olur.

Dagliq arazilarda yerla§an land§aft tabii arazi komplekslarinin, masalan, Ba§ §abalid biogeomorfosenozunun bir sira saciyyavi land§aft xüsusiyyatlari mövcuddur. Geoloji qurulu§una göra antiklinal strukturla mürakkabla§ma naticasinda bu arazida Yura va Taba§ir dövrünün 8 lay dastasinin süxurlarina rast galinir.

Ba§ $abalid biogeosenozunda i§tirak c(bn süxur növhri. Cddvdl-1.

№ Süxur növlari Ya§i Lay dastasi

1 Polimikt qumda§lari J2 bt Lentvari

2 Kobud danavar qumda§lari

3 Sarimtil-boz qumda§i

4 Mavi-boz alevrolitlar J3tit Da§agil9ay

5 Tünd qonur argillitlar

6 Qonur ahangli qumda§lari Kivl Babadag

7 Sarimtil-boz mergellar

8 Tuffitlar K2 Alb- senoman

Ba§ §abalid biogeomorfosenozunun daxilinda yerla§an darinlik yarilmasi (Qaynar) §abalid9ay yatagi boyunca mü§ahida edilir ki, bu da arazinin müasir relyefinin formala§masi ila yana§i, süxur müxtalifliyinin 9oxalmasi va yeralti sularin rolunun artmasi ila özünü biruza verir. Polimikt su ke9irici süxurlarin i§tiraki 2 növ qumda§i va argillitlarla yana§i tuffidlarin arazida yayilmasi da burada yeralti sularin faaliyyat imkanlarinin yüksak oldugundan va infiltrasion hidrokarbonatli i9mali su manbalarinin oldugundan xabar verir.

örazida a§inaraq yayilmi§ süxur par9alarinda va 9ay da§larinda böyük miqdarda mamir va §ibyaliklarin mü§ahida edilmasi biogeomorfosenoza aid olan hidrometeoroloji §araitin yum§aq va rütubatli oldugunu, arazinin sart dag-dara külaklarindan qorundugunu göstarir. Qi§ aylarinda dü§mü§, daralarda buz halinda toplanmi§ qalin qarin yaz aylarinda a§agiya dogru harakati naticasinda yari moren qirintilarin amala galmasi mü§ahida edilir. Dagliq arazilarin az meyilli sahalarinda -plakorlarda ellüvial fasiyalara, daralarda isa akkumulyativ-ellüvial fasiyalara tasadüf edilir.

Biogeomorfosenozun al9aq arazilarinda superakval fasiyalar va yay aylarinda bela qurumayan kigik hövzaya malik yerli 9ay macrasinda subakval fasiyalara 9ay darasi boyunca rast galinir. (cddvdl-1.)

örazida transakkumulyativ (sürü§mali) yamaclara rast galinmir, bu da mövcud orta va nisbatan dik yamaclarda münasib mikroiqlim §araitinda sarma§iq va lianlarin inki§afi ila alaqadardir. Qara 9aman, tünd qonur va qonur torpaq müxtalifliklari va eyni bir arazida humid, semihumid va semiarid bitki növlarinin inki§af etmasi ü9ün yaranan ekocografi §arait birinci növbada bütün biogeosenoz amillari münasib relyef formasinin mövcudlugu ila alaqadardir.

Ke§nazar biogeomorfosenozunda orta dagliq qur§aga aid olan eyniadli qol silsilasi qövsvari §akilda avvalca §imal-qarbdan canub-§arqa dogru 450-500 m-a qadar uzanir. Sonra hamin qol silsila 200-250 m-lik masafada §imal-§arqa dogru ayilarak düzbucaqli formali va 1240-1290 m-lik saviyyali maili düzanlik yaradir. Düzanliyi ahata edan enliyarpaq me§ali daglarin meyilliyi 30-45o arasinda dayi§ir va 800-1000 m masafada düzanlikdan aralanan va hündürlüyü 1450-a qadar olan qapali dag sistemi yaradir. Düzanlik me§a-9öl land§aftina malik olan arazinin sahasi taxminan 10ha yaxin, qapali biogeomorfosenozun sahasi isa taxminan 30-35 ha ta§kil edir. Relyefin meyilliyi Küngüt9ay 9ay darasina dogru tadrican azalaraq canub-qarb hissada hava kütlalarinin qapali mikroarenaya daxil olmasi ü9ün §arait yaradir.

A§agidaki cadvalda Ke§nazar biogeosenozunda i§tirak edan süxur növlari göstarilmi§dir. (cddvdl-2.)

Kegnazar biogeosenozunda i§tirak edan süxur növlari._Cddvdl-2.

№ Süxur növlari Ya§i 1. Lay dastasi

1 Polimikt qumda§ilari J2 bt Lentvari

2 Kobud danavar qumda§ilari

3 Sarimtil-boz qumda§ilari

4 Ya§ilimtil-boz qumda§ilari J3km Silisitli

5 Mavi-boz alevrolitlar J3tit 2. Da§agil9ay

6 Tünd qonur-qirmizi qumda§ilari

7 Tünd qonur argillitlar

8 Morugu rangli gil §istlari

9 Qonur ahangli qumda§ilari K1Vl Babadag

3. 10 Sarimtil-boz mergellar

4. 11 Tuffidlar K2 5. Alb-senoman

Qeyd etmak lazimdir ki, burada da Ba§ §abalid biogeosenozunda oldugu kimi Valanjin martabasinin Babadag lay dastasina aid olan karbonat, qum va gilli 9öküntülarin ümumi kütlasi daha 9oxdur va onlarin arazida yayilma nisbatlari taxminan bir-birina barabardir. ösasan növbala§an tabaqalar §aklinda rast galan bu süxur qatlarinin orta qalinliqlari 10-15 sm ta§kil edir.

Babadag lay dastasi süxurlarinin tabaqala§masinda ümumi ox§arliq mü§ahida olunmasina baxmayaraq, onlarin litoloji xüsusiyyatlari xeyli farqlidir. Qum da§lari boz, a9iqboz va tünd boz rang 9alarlarinda rast galinir. Tarkibinda ahangliliyin va gilliliyin miqdari xeyli dayi§ir. inca va kobud danali tiplari, bark, 9atli va kövrak növlari mövcuddur. Gil §istlara boz, qonur-boz va tünd boz ranglarda rast galinirlar. Karbonatlar boz, sarimtil-boz ranglarda rast galinir, barklik va sixliq göstaricilarina göra da digar karbonat süxurlardan yum§aq oldugundan asanliqla a§inaraq torpaq qatina daxil ola bilirlar. Ki§ va §in 9aylari hövzalarinda yayilan Valanjin ya§li 9ökma süxurlara nisbatan Küngüt9ay va Da§agil9ay hövzalarindaki kasili§larda süxurlarin ümumi qalinligi azalaraq 500-600 m ta§kil edir.

Orta illik yagintilarin miqdari Boyük Qafqazin canub yamacinin ümumi iqlim xüsusiyyatlarindan farqlanmasa da arazinin geomorfoloji qurulu§undan irali gal an qapali hovzada onun nisbi rutubati a9iq sahalara nisbatan xeyli artiqdir. Bu sababdan yay aylarinda burada müntazam §ehdü§ma ila saciyyalanir. Sutkaliq miqdari 20 mm-dan artiq olan güclü leysan yagintilara yaz va payiz movsümlarinda tez-tez rast galmak mümkündür. Sutkaliq miqdari 20 mm-dan artiq olan bol yagi§ sulari qalin qara va yaxud tünd qahvayi 9amanlik va me§a torpaqlarinin va habela me§a do§anayinin olmasi hesabina problem yaratmayib udulur. Ona gora da burada sel va da§qinlarin yaranmasi imkanlari Boyük Qafqazin digar selli arazilarindan xeyli a§agidir.

§aki rayonu arazisinda, xüsusila kand ahalisinin akin ü9ün istifada etdiyi Alazan-9yri9ay düzanliyinin va Acinohur yaylasindaki antropogen land§aft marzlarinda tadrican sahrala§ma proseslarinin güclandiyini, maili düzanliklarda yarganla§ma prosesinin intensivliyinin artmasi va taxil zamilarinda geni§ suratda artan kserofitla§ma (qanqalla§ma, davatikanlarinin artmasi) prosesi ila yana§i, ham da düzanlik me§a-9aman land§afti ü9ün xarakterik olan daziotu, 9obanyastigi, kaklikotu va taxilkimi ot bitkilarinin miqdarinin azalmasi tasdiq edir.

Azarbaycanin §aki-Zaqatala bolgasinda sahrala§ma prosesi ham ekoloji va sosial-iqtisadi problem olaraq tadrican quraqla§an hidrometeoroloji iqlim §araitinda son daraca aktual masala hesab edilir. Sahrala§ma prosesi arazinin tabii §araitindan xüsusila, antropololoji, relyef, iqlim, bioloji va s. asili olaraq müxtalif intensivlikda tazahür edir. Bolgada quraqligin tadrican ilbail artmasi, havanin temperatur va rütubat rejiminda ba§ veran indifferent dayi§malar, me§alarin mahv edilmasi, suvarilan akin sahalarinin zaman arzinda §oranla§masi, torpagin tullantilarla 9irklanmasi, yaylaqlarin ifrat otarilmasi va s. sabablar arazinin ekoloji tarazligina manfi tasir gostarmakda davam edir. Bütün bu amillar tadqiq olunan arazidan gótürülmü§ lil nümunalarinin makroelement tarkibinda uygun dayi§malarla ifada olunur.

Boyük Qafqazin сэпиЬ yamacinin gay dsrsforindsn gotürülmü§ lil nümunsforinin makroelement tdrkibi. Cddvdl-3

№ Nümunalar Na2O MgO AbOs SiO2 P2O5 SO3 K2O CaO MnO Fe2O3

1 OyrÍ9ay -1 0,89 2,29 11,88 41,60 0,19 0,40 2,79 15,89 0,13 6,35

2 OyrÍ9ay -2 1,63 1,57 14,35 58,50 0,21 0,30 3,20 6,34 0,12 6,24

3 OyrÍ9ay -3 1,10 2,23 12,21 44,38 0,02 0,03 2,76 15,75 0,02 5,39

4 Katex9ay 1,84 1,83 17,42 59,45 0,31 0,20 3,59 0,72 0,31 8,66

5 Mazim9ay (Siltiq9ay) 1,49 1,62 16,71 59,99 0,26 0,17 3,97 0,76 0,21 8,79

6 Po9tbina qaynama 9e§ma 1,14 1,94 19,32 56,93 0,21 0,47 4,26 0,71 0,17 9,70

7 Balakan9ay (razvedka korpü) 1,72 3,09 16,17 59,37 0,19 0,21 2,55 2,54 0,19 8,64

8 Balakan9ay 9aman pal9igi 1,23 3,28 17,13 56,86 0,21 0,13 2,96 2,22 0,24 9,77

9 Tala9ay (asma korpü) 1,88 2,06 17,73 58,43 0,23 0,15 3,54 1,06 0,32 8,79

10 Samux gil 2,71 2,48 11,78 45,50 0,16 2,57 2,17 12,9 0,17 7,50

11 Mustafabayin yeri (torpaq) 1,10 2,11 12,78 56,18 0,44 0,02 3,22 8,65 0,21 6,41

12 Ba§ §abalid 1,12 1,63 13,98 62,77 0,15 0,11 2,82 1,08 0,25 6,46

13 Ba§ §abalid 0,76 1,91 14,66 56,27 0,14 0,13 3,04 2,17 0,16 7,33

14 Ba§ §abalid 0,58 1,95 11,63 42,71 0,01 0,02 2,79 15,25 0,14 4,51

15 Qayaba§i gili karyer 1,07 2,08 14,18 49,15 0,17 1,68 3,32 10,03 0,15 7,15

16 0lican9ay lili 1,27 1,84 12,03 47,71 0,16 0,16 2,69 17,76 0,10 5,47

17 Dahna9ay lili 1,01 1,72 10,37 41,93 0,15 0,12 2,11 20,18 0,15 5,90

18 Karpic zavodunun gili 0,70 1,79 2,14 46,63 0,18 0,04 3,08 14,39 0,11 6,28

19 Karpic zavodu qabiristanligin yaxinligi 0,74 2,19 14,65 51,75 0,21 0,15 3,09 9,08 0,16 8,27

20 Oxud karpic zavodu gili 0,54 2,21 13,26 44,92 0,15 0,12 2,47 12,16 0,12 7,10

21 CayQaraqoyunlu yanar §ist 1,56 3,47 13,34 53,54 0,23 0,14 2,87 5,83 0,01 6,24

22 Hamam9ay 1,77 1,78 16,83 61,62 0,22 0,09 3,67 1,16 0,13 7,65

23 Mazim9ay (postun yani) 1,0 3,50 16,89 57,43 0,19 0,07 2,83 2,60 0,24 9,92

24 Kürmük9ay (2) sariba§ 1,71 1,90 17,89 58,18 0,25 0,15 3,77 1,11 0,26 9,09

25 Kürmük9ay (Ilisu) 1,59 1,64 18,09 58,20 0,19 0,26 4,25 1,49 0,18 8,29

26 Qara9ay (Zaqatala) 1,48 1,58 18,03 58,05 0,20 0,24 4,31 1,45 0,18 8,82

6.

7. Qax rayonun 9ay hóvzalarindaki lil nümunalarinda kimyavi makroelementlarin paylanmasi sahrala§ma proseslarina uygun olaraq a§agidaki qanunauygunluqlari góstarmi§dir. Burada lil nümunalarinda Ál2Ü3 va SiÜ2 komponentlarinin miqdari Bóyük Qafqazin canub yamacinin gillar ü9ün olan orta klark góstaricisi ila müqayisa edilmi§dir. Lillarin sonraki barkima prosesinda onlarin tarkiblarinda faal miqrasiya qabiliyyatina malik olan Na, K va Ca oksidlarinin azalmasi gózlanilan bir natica idi. Lakin, normalda AhÜ3 va SiÜ2 komponentlari lillarin tarkibinda gillardan 30 - 40 % az olmali idilarsa, burada gillarin orta góstaricilarina yaxin miqdarda paylandigi mü§ahida edilir. Bu fakt onu góstarir ki, lillarin galacakda gillara 9evrilma marhalasinda Si va Al komponentlarinin miqdarinin gózlanilan artimi torpaq órtüyünda sahrala§manin naticasi kimi ózünü góstaracakdir. (cddvdl -3)

8.

9.

10.

§aki rayonuna aid olan lil (1-5) va torpaq (6-9) va gil (10-12) nümunalarinin mineraloji tarkibi ( %-la)_Cddvdl-4

№ Numunalarin $arti adi SiO2 (a-kvars) Col §pati CaCO3 Klinoxlor Illit

1 0yri9ay darya9asi (qarb hissa) 22 16 27 14 10

2 0yri9ay darya9asi (§arq hissa) 23 15 26 15 10

3 0yri9ay (Qax rayonu arazisi) 33 20 13 16 10

4 0lican9ay lili 20 14 25 25 9

5 Dahna9ay lili 18 15 35 17 6

6 Mustafabayin yeri (torpaq) 32 21 15 13 11

7 Ba§ §abalid (orta dag-me§a ) 45 12 - 25 10

8 Ba§ §abalid (al9aq dag-me§a) 37 14 - 30 10

9 Ba§ §abalid (me§a 9ól) 21 12 33 15 12

10 §aki karpic zavodunun gili 20 12 26 22 12

11 Oxud karpic zavodu gili 16 17 20 25 10

12 Qayaba§inin karyer gili 20 14 15 27 13

Cadval-4-dan gorunduyu kimi lillar, torpaqlar уэ gillar i9arisinda Kaliumlu illit minerallari taxminan barabar saviyyada i§tirak edir. Qax rayonu ila muqayisada §aki rayonu arazisinda Si-lu kvars, habela Si уэ Al-lu 9ol §patlarinin miqdari xeyli az, aksina Ca-lu kalsit уэ Mg-lu klinoxlor isa nisbatan 90X yayilmi§dir. Bu geokimyavi farqin yaranmasi §aki rayonu arazisinda yerla§an ahangli, mergelli уэ karbonatli Taba§ir ya§li suxurlarin ustunluyu ila alaqalandirilir. Torpaqlarda ahangliliyin artimi, yani Na, Ca уэ S elementlarinin normadan yuksak miqdarda olmasi land§aftlarda biokutlanin azalmasina va sahrala§ma prosesinin suratlanmasina sabab olur.

Ke§nazar biogeomorfosenoz arazisinda havanin daimi yuksak rutubatlilik daracasi, atmosfer yagintilarinin bollugu va qi§ movsumunda toplanmi§ qarin ariyarak torpaga hopmasi ila alaqadar yeralti su ehtiyatlari yaratmaq imkanlarini artirir. Ot bitkilari i9arisinda muxtalif yonca, qirtic va bagayarpagi novlarinin i§tiraki hamin land§aft tipinin saglamligindan xabar verir. Duzan me§a уэ me§a-9aman land§aft tiplari u9un an maraqli cahat ondan ibaratdir ki, burada da Ba§ §abalid arazisinda oldugu kimi qoz, findiq va §abalid agaclarinin bir yerda yana§i movcud olmasi mu§ahida edilir. Boyuk Qafqazin canub yamaci arazisinda qoz bitkisi daha 9ox Taba§ir dovrunun alt hissasina aid olan kalsiumlu suxur tabaqalarinin a§inmasi hesabina amala galan torpaqlarda inki§af edir. Ust Yura dovruna aid Titon martabasina §amil olan karbonatli fli§ suxurlarinin a§inmasindan yaranan torpaqlarda daha 9ox aluminium elementi aparici movqeya malik olur. Bu tipli torpaqlarda findiq

bitkisinin inki§afi ûçûn alveri§li imkanlar mövcud olur. Üst Yura dövrüna aid olan Kimeric lay dastasinin silikatli fli§ süxurlanrnn açinmasindan amala galan torpaqlar isa daha çox maqnezium va damir elementlari ila zangin olur. Bu tipli torpaqlarda §abalid bitkisinin yayilmasi va inki§afi ûçûn alveri§li imkanlar vardir.

§aki-Zaqatala bölgasinin çay yataqlarinda lilli arazilardan nanorelyef formalari ôlçûlmûç va fotoçakillari götürülmü§dür. Tadqiq edilmi§ nanorelyeflerin araçdirilmasi göstarmi§dir ki, formasindan va çatlarinin istiqamatlarindan asili olaraq bunlar ilk növbada litoloji tarkib göstaricisi ila alaqadar olub, hamin arazidaki qravitasiya qüvvalarinin müayyanla§dirilmasina xidmat edir. Qravitasiya qüvvalari isa arazinin elektrik, istilik va maqnit sahalarinin birga tasirini ifada edan asas amili sayilir. Nanorelyeflarin asas ox§ar va farqli cahati formasi va relyef yaradan çatlarin istiqamatidir. Onlara üçbucaq, dördbucaqli, altibucaqli, dairavi va s. formalarda rast galinir. Nanorelyef formalarinin landçaft dinamikasinda mümkün olan rolunun araçdirilmasina va galacak tadqiqat içlarinda davam etdirilmasina ehtiyac vardir.

Böyük Qafqazin canub yamacina aid olan landçaft qur§aqlari yüksak dagliqdan Acinohur yaylasina qadar bir-birlarini mütlaq hündürlüklara uygun olaraq avaz edir. Burada intensiv parçalanmiç yüksak dagligin nival va subnival landçaftlari 3000-4000 m-lik yüksakliklarda yer tutur. intensiv parçalanmaya maruz qalmi§ yüksak dagligin alp, subalp va çaman^l landçaftlari 1800 m-dan 3000 m-a qadar olan, asasan yüksak dagliq qurçagi ahata edir. 600-1800 m-lik bir saviyyada kaskin parçalanmiç orta dagligin enliyarpaq me§a landçafti yerla§mi§dir. Alazan-ôyriçay vadisinin 200-600 m-lik arazilarinda orta daracada parçalanmiç dagarasi maili düzanliklarin me§a^öl landçafti formala§mi§dir. Da§üz silsilasindan canubda orta va kaskin daracada parçalanmiç dagatayi va alçaq dagligin quru^öl landçaft qurçagina rast galinir. Nahayat, Acinohur gölü atrafindaki yayla va düzanlik arazilarinda orta daracada parçalanmiç alçaq dagligin yarimsahra landçafti yerla§mi§dir.

Böyük Qafqazin canub yamacinin biogeokimyavi xüsusiyyatlarini öyranarkan biogeokimyavi rejima aid olan xüsusiyyatlari daha daqiq müayyanla§dirmaya ehtiyac vardir. Burada eynitipli torpaq növüna malik relyef bölgüsünda havanin nisbi rütubatinin, radiasiya balansinin, temperatur amplitudlarinin, yaginti miqdarinin az dayi§diyi va saciyyavi dominant bitki örtüyüna malik §arait nazarda tutulur. Tektonik, vulkanik, hidrodinamiki, geomorfoloji, mineraloji, oksidlaçma-reduksiya va s. proseslarin tasirindan biogeokimyavi mühit tiplarinin yaranmasi ba§ verir.

Natica: §aki-Zaqatala bölgasinin landçaft marzlarinda ba§ veran dinamikanin cografi, litoloji, biogeokimyavi va iqtisadi xüsusiyyatlarina göra qiymatlandirilmasi naticasinda açagidaki naticalar alda edilmi§dir:

1. Biomüxtalifliyin, biokütlasinin miqdari va saciyyavi bitki növlarina maxsus biogeomorfosenoz xüsusiyyatlarina göra landçaftlarin qiymatlandirilmasinda landçaftlarda qapali dara relyef §araiti ila yana§i süxur növlarinin sayinin çoxlugu, sukeçiran süxur növlarinin mövcudlugu, darinlik yarilmalarinin va kiçikölçülü qiriçiq formalarinin mövcudlugu vacib amillardan hesab edilir. Burada torpaq növlarinin münbitliyi, agac, kol va ot bitkilarinin növ müxtalifliyinin humid, semiarid va semihumid iqlim tiplarina göra qruplaçmasi da nazara alinmalidir.

2. Böyük Qafqazin canub yamacinin landçaft qurçaqlarina aid lokal arazilarin relyef xüsusiyyatlarina göra (yargan, qobu, dara, yamac va s.) biogeokimyavi xüsusiyyatlarinin öyranilmasi naticasinda landçaft növlarinin tarkibinda biogeomorfosenozlara nisbatan K, P, C, Fe va s. biofil elementlarin yuyularaq azalmasi mü§ahida edilir.

3. Bioloji kütlanin azalmasi ila mü§ahida olunan vaziyyat daha çox iqlim dayiçmalari, sürü§malar, sellar va daçqinlarla alaqadar olaraq dag yamaclari va daralarda rast galinir. öksina, düzan relyefa malik arazilarda, xüsusila, biogeomorfosenozlarin biogeokimyavi rejiminda biofil elementlardan K, P va C birlaçmalarinin miqrasiyasi yüksak oldugu malum olur.

ЭБЭЫУУЛТ:

1. Mustafabayli H.L., Latifov E.K. Böyük Qafqazin Canub yamaci Saki-Zaqatala bölgasina aid biogeokimyavi zonalarin fiziki-kimyavi xassalarina göra farqlandirilmasi. ADAU-nun Elmi ösarlari. Ganca, 2019. №1. s. 22 - 28.

2. Mustafabayli H.L. Relyef növlarindan asili olan biogeomorfosenozlarin biogeokimyavi xüsusiyyyatlari. Azarbaycan Aqrar Elmi. 2019. №1. s. 103-108.

3. Mustafabayli. H.L. Tatbiqi geokimyanin bazi problemlari. Baki "Nafta-press" 2007. - 179 s.

4. Mustafabayli. H.L. §aki-Zaqatala bölgasinin tabii cografi alami-problemlar-§aki Regional Elmi Markazi. Tarixa 9evrilan 40 il. Baki."Apostrof" 2012. sah. 68-120.

5. Mustafabayli H.L., Rahimov Y.R. §in va Ki§ 9aylari hövzalarinda tahlükali sel hadisalarinin yaranma sabablari. Cografiya va tabii resurslar №1. 2017. sah. 49-53.

6. H.L. Mustafabayli, E.K. Latifov, Y.R. Rahimov, Q.M. Agabalayev, U.S. Süleymanov. Azarbaycanin §aki-Zaqatala bölgasinin tabii resurslarinin land§aft-diaqnostik va iqtisadi xüsusiyyatlari. AMEA §aki REM matbaasi. 2020. - 372 s.

7. Mustafabayli H.L., Qahramanov M.A., öliyeva A.H. §aki-Zaqatala bölgasinin torpaq növlarinda kimyavi tarkib müxtalifliyinin ekocografi amillardan asililigina dair. "Heyvandarligin müasir problemlari va innovativ konsep-siyalar" Beynalxalq Elmi-praktik konfrans. 22-24. dekabr 2021. s. 268-273