CC BY
16EARTH SCIENCE
C9NUB-§aRQI SIRVAN duzunun torpaq уэ bitki ortuyu
HACIYEV BЭXTIYAR
Baki Dövlat Universitetinin Cografiya fakültasi, xarita9ilik ixtisasinin I kurs magistranti
Elmi rahbar - КО£Э^ SЭMЭNDЭR ЭLi OGLU
Baki, Azarbaycan
Xülasa: "Canub-§arqi §irvan düzünün torpaq vd bitki örtüyü" adli maqalada §irvan düzünün bir hissasini ЩЫ1 edan Canub-§arqi §irvan düzünün torpaq vd bitki örtüyü haqqinda söz agilib. Kür gayinin sol sahilinda, Kür gayi ild Xazar danizi arasindaki arazida yerla^an Canub-§arqi §irvan düzü torpaqlarinin aksar hissasinin istifadaya yararasiz oldugu vurgulanmaqla bitki örtüyünün olduqca müxtalif olmasi, relyefin saciyyavi cahatlarindan asili olaraq §orla§mi§ torpaqlarin üstünlük ta§kil etmasi göstarilmi^dir. drazinin hakim bitki alaminin arid iqlim §araitinda inki§af edan yarimsahra va quru göl qrupla§malarindan ibarat olmasi diqqata gatdirilmi§dir.
Qaylarda suyun az olmasinin naticasi kimi suvarma suyunun gati§mamasi, torpaqlarda takrar §orla§manin yaranmasi kimi amillarin arazi torpaqlarinin istifada olunmasina angal yaratmasi öz aksini tapmi§dir.
§irvan düzünün §arq hissasinda boz, boz-gaman torpaqlarin §orakatla§mi§ növlarinin yayilmasi qeyd olunmu§ va bu torpaqlarda humusun, karbonatlarin miqdari göstarilmi§ va har zaman qatlara dogru karbonatlarin miqdarinda artim mü^ahida olunmasi nazara gatdirilmi§dir. Kür-Araz ovaliginda güna§li saatlarin davamiyyatinin gox olmasi naticasinda Canub-§arqi §irvan düzünda bir-birindan farqli istiliksevan bitkilarin yeti§masi ügün münbit §arait yarandigi vurgulanmi§dir.
Agar sözhr: Canub-§arqi §irvan düzü, torpaq növü, bitki örtüyü, humus, §oran torpaqlar.
Giri§. Kür 9ayinin sol sahilinda, Kür 9ayi ila Xazar danizi arasindaki arazida yerla§an va tektonik baximdan Qara9ala sinklinalina müvafiq gal an Canub-§arqi §irvan düzünün sahasi 1800 km2 ta§kil edir. örazisinin aksar hissasi Salyan rayonuna daxil olan Canub-§arqi §irvan düzünün bir hissasi da §irvan Milli Parkini özünda birla§dirir. Düz pal9iq vulkanlarinin yayildigi arazilardan olan Canub-§arqi §irvan düzü Düz Yuxari §irvan kanalinin tachiz etdiyi £ala göllarini özünda birla§dirir.
Tahlil va müzakira. Hazirki vaxtda Canub-§arqi §irvan düzü torpaqlarinin aksar hissasi kand tasarrüfatinda istifada ü9ün yararli deyil. Buradaki 9aylarda suyun az olmasinin naticasi kimi suvarma suyunun 9ati§mamasi, torpaqlarda takrar §orla§manin yaranmasi kimi amillar arazi torpaqlarinin istifada olunmasina angal yaradir.
Burada prolüvial - delüvial va delüvial 9öküntülar üzarinda inki§af edan torpaqlara boz, boz-qonur, qonur va a9iq §abalidi torpaqlar aiddir. Bela torpaqlarda humusun miqdari üst qatda 2%-a qadar ta§kil edir, alt qatlara dogru isa azalir. Karbonatlar 1-3 % miqdarinda olur, 40-50 sm darinliyinda 10-20 % va daha 9ox ta§kil edir. §orakatla§mi§ torpaq növlarinda 0,1-0,2 % va daha az miqdarda duzlara rast galinir. Duzlarin miqdari 100-125 sm-dan a§agida 1,0 %-a qadar ta§kil edir.
§irvan düzünün §arq hissasinda boz, boz-9aman torpaqlarin §orakatla§mi§ növlari yayilib va bu torpaqlarda humusun miqdari 2-3 %, karbonatlarin miqdari 5,5-16% ta§kil edir va har zaman qatlara dogru karbonatlarin miqdarinda artim mü§ahida olunur. Boz torpaqlarda humusun miqdari 1,5-2,5 %, darin qatlarda daha az ta§kil edir, karbonatin miqdari isa darin qatlarda 15-20%-dir. Boz-9aman torpaqlar düzanliyin markazi hissasinda, karbonatli torpaqlar isa 9ökakliklarda daha 9ox yayilib. Bu torpaqlarda humusun miqdari 2-3% va yaxud bir hektarda 300-400 ton ta§kil edir [4,s.123].
£aman torpaqlari böyük 9oxluqda relyefin dayaz 9uxurlarinda inki§af edib, tünd, bazan qaramtil ranga va poladi 9alarliliga malikdir. 50-60 sm darinliyinda göyümsov va pas rangli lakalar saciyyavidir. Bela torpaq növlarinda humusun miqdari 2-3%, yuxari qatda karbonat 3-6% ta§kil edir, darin qatlarda isa daha 9ox olur. Humuslu qatin qalinligi 60-70 sm ta§kil edir. örazida 9aylarin
EARTH SCIENCE
gatirma konuslarinda, eyni zamanda allüvial 9öküntülar üzarinda 9aman torpaqlari daha 9ox inki§af edib.
Kür sahili boyunca reylefin 9ökak qisminda allüvial, allüvial-göl 9öküntülar üzarinda 9ala torpaqlar inki§af etmi§dir. Relyefin saciyyavi cahatlarindan asili olaraq, 9ala torpaqlar böyük 9oxluqda agir gillicali olmaqla, müvaqqati namlanmanin tasirina maruz qalmaqla yaranir. £aman torpaqlari ila müqayisada, bark kipliya malik 9ala torpaqlarda humusun miqdari yüksakdir. Kalla formali qurulu§a malik 9ala torpaqlarda humusun miqdari 3-4%, karbonatlarin miqdari isa 6-7% ta§kil edir [2, s.132].
§irvan düzünün canub va gatirma konusarasi 9ökakliklari ü9ün bataqliq-9aman torpaqlari xarakterikdir. Bu torpaqlar haddindan artiq rütubatlilik §araitinda reylefin 9ala hissalarinda yaranir. Bataqliq-9aman torpaqlarinin mineral komponenti müxtaliflik ta§kil edir, torpaq kompleksinda sulfatnatrium birla§malari ila §orakatla§mi§ alamatlar sezilir.
§irvan düzanliyinin §arq va canub-§arq hissalarinda, Padar qalxmasi ila Langabir silsilasi arasinda, eyni zamanda Haciqabul-Mugan stansiyalarinin atraf hissalarinda §orla§mi§ torpaqlar daha 9ox inki§af edib. Pal9iq vulkanlarinin yuyulmu§ brek9iyalarindan gatirilan duzlar Langabiz silsilasi ila Padar qalxmasi arasindaki 9ökaklikda torpaqlarin §orakatla§masina tasir göstarmi§dir [1,s.67].
§irvan düzünün §arq hissasinda, eyni zamanda gatirma konusarasi 9ökakliklarinda sulfatli-xloridli §orakat torpaqlar üstünlük ta§kil edir.
§irvan düzünün bitki örtüyüna galdikda qeyd etmak lazimdir ki, arazinin hakim bitki alamini arid iqlim §araitinda inki§af edan yarimsahra va quru 9öl qrupla§malari ta§kil edir. Düzanlikda bitki örtüyünün farqlandirilmasi, asasan, §arqdan Qarba va Canubdan §imala olmaqla iki istiqamatda ba§ verir. Tuqay me§alari, qaragan, qaragan - yov§an va yov§an bitki qruplari bir-birini avazlayir.
§irvan düzanliyi va atraf hissalarda, asasan, bu kimi bitki növlarina rast galmak mümkündür [1,s.72]:
• sahra tipli §orakatla§mi§ torpaqlar geni§ yayilmi§ qara§oranli, §ahsevdili, duzlaq 9oganli bitki növlari ila zangindir; qara§oranli bitkilar nisbatan üstünlük ta§kil edir;
• sahra tipli bitki örtüyünda 9aranli-§ahsevdili va yov§anli-efemerli formasiyalarini qeyd etmak olar. Yov§anli-efemerli formasiya arazinin 40%-ni ahata etmakla an zangin növ tarkibi hesab olunur;
• relyefin rütubatli 9ökakliklari ü9ün 9aman tipli bitki örtüyü saciyyavidir. Bazan burada yarimsahra arazilardan daxil olmu§ atiryov§anlilara da tasadüf etmak olur.
Yayilma arealina asasan, qara§oranli-§ahsevdili bitki növlari dominantliq ta§kil edir, ki9ik arazilarda va §orakat torpaqlarda efemerli-kangizli növ bitkilara rast galinir. Bitki örtüyü samarali istifada olunmadigi ü9ün, yem bitkilari mahva dogru gedir, yeyilmayan va ziyanverici, zaharli alaq otlari daha 9ox yayilir [3, s.98].
Ümumi götürdükda, Canub-§arqi §irvan düzündaki sahra bitkilarini bela qrupla§dirmaq olar: Halocnemetum; Halostachyetum; Salicernietum [3, s.102]. Har ü9 bitki növüna duzla§mi§ va §orakat torpaqlarda rast galinir.
§irvan milli parki va atrafdaki arazilar ü9ün isa Suaedetum; Artemisieto-Petrosimonietum;Artemisieto-Ephemeretum;Artemisieto-Salsoletum dendroidis; Psammophytetum; Grasses-Annual Ephemeretum kimi yarimsahra formasiyalari xarakterikdir.
Kür-Araz ovaliginda güna§li saatlarin davamiyyatinin 9ox olmasi Canub-§arqi §irvan düzünda bir-birindan farqli istiliksevan bitkilarin yeti§masi ü9ün münbit §arait yaradir.
Natica. Canub-§arqi §irvan düzündaki torpaq örtüyü ü9ün asas ekoloji problemlar kimi torpaqlarin §oranla§masini, bazi hissalarda neftla 9irklanmasini va torpaq eroziyasini misal 9akmak olar. Adi9akilan arazilarda torpaqlarin takrar §oranla§masi va bazi yerlarda isa bataqla§masi ba§ vermi§dir.
Bitki örtüyü samarali istifada olunmadigi ü9ün, yem bitkilari mahva dogru gedir, yeyilmayan va ziyanverici, zaharli alaq otlari daha 9ox yayilir. Nadir hallarda bitan va antropogen tasirin naticasi olaraq yox olmaq tahlükasi ila üz-üza qalan relikt va endemik bitki növlari üstünlük ta§kil edir.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science" PF "International Research Center "Endless Light in Science"
EARTH SCIENCE
iSTiFADa OLUNMUS 9D9BiYYAT SiYAHISI:
1. Abdullayev M.R. "§irvan düzü torpaqlarmm §oranla§masi va onunla mübariza tadbirlari". Baki. 2003.
2. Mammadov Q.§., Xalilov M.Y., Mammadova S.Z., "Aqroekologiya". Baki. Elm, 2010, 551 sah.
3. Qaribov Y.0. "Azarbaycan Respublikasinin tabii land§aftlarmm optimalla§dirilmasi". (Monoqrafiya). Baki. AzTU. 2012, 187 sah.
4. Азербайджан: Общегеографическая карта / сост. и подгот. к изд. ПКО «Картография» в 2005 г.; гл. ред. Г. В. Поздняк; ред. Г. Ф. Кравченко, Н. Р. Монахова. — 1:750 000, 7,5 км в 1 см. — М.: ПКО «Картография», 2005.
