CC BY
17
УДК 159.942:805.5
Т. М. 1гнацюк
Старший преподаватель, аспирант кафедры белорусского и русского языков, Брестский государственный технический университет, г. Брест, Республика Беларусь Научный руководитель: Сенкевич Василий Иванович, доктор филологических наук, профессор
ПАФАС - КАТЭГОРЫЯ РЫТАРЫЧНАЯ
Даследаванне пафасу знаходзщца у рэчышчы энергетычнага (дзейснага) вывучэння беларускай мовы. Антытэза мовы (слова) I маулення паустае як супярэчнасць статычнага па прыродзе стыхтнага слова I дынам1чнага па сутнасцI маулення з яго эмацыянальначдэйным патэнцыялам - падставай трансляцыг пафасу. Разуменне мовы не тольк1 як сродку зност, але I як культурнай ¡нстытуцып I ¡дэалаггчнага тстытута адкрывае перад даследчыкам перспектыву ттэрпрэтацыI традыцыйных для мовазнауства з'яу з пункту гледжання тстытуцыянальнай тэорыг, у якой акцэнт ставщца на канструяванне мовай сацыяльнай рэальнасцг. Галоуную ролю у гэтай рэальнасцг Iграе Iнстытут 1мен1. Аспект сцвярджэння уласнай суб'ектыунасщ I станаулення асобы не абыходзщца без фундаментальнага складальнгка маулення - пафасу.
Ключавыя словы: пафас, рыторыка, артыкуляцыя, паэтыка слова, эмацыянальнасць, Iдэалаггчнасць.
Уводзшы
Пафас маулення на сённяшш дзень не даследаваны не тольш у беларускай, але i у замежнай лшгвютыцы. ШматлЫя падручнш па рыторыцы змяшчаюць надзвычай лакашчныя i не разгорнутыя яго азначэнш, спасылаючыся на антычныя традыцьн. Шж тым пафас выступае фундаментальным i неад'емным складальшкам дыскурсу - разважлiвага маулення, у яшм халодная бясстрасная аргументацыя мяжуецца з эмацыянальным запалам прамоуцы. Трансляцыя пануючай у грамадстве iдэалогii i мауленчая экспрэсiя не абыходзяцца без таго, што у рыторыцы называюць пафасам.
Гшатэтычна можна дапусцiць, што сучаснай беларускай лтгаратурнай мове з яе гаваршм сакавiтым словам, якое жывщца з крынщ народнай культуры, пафас не уласщвы. У гаворцы запатрабавана этыка слова. Аднак адмауляць пафас мовы - значыць адмауляць яе сувязь з iдэалогiяй i яе дзейснасную (энергетычную) сутнасць. У розныя перыяды псторын у рознай ступенi жыццё непазбежна падвяргаецца iдэалагiзацыi, што не можа не адлюстравацца на мове. Таму даследаванне мауленчага пафасу знаходзiцца у рэчышчы фундаментальнай праблемы сувязi мовы i iдэалогii. У сучасным свеце з яго прагрэсруючай глабалiзацыяй сувязi нацыянальнай iдэалогii з мовай становяцца больш цеснымi. Мова усведамляецца як дзейсны iдэалагiчны iнстытут - "дом быцця" (М. Хайдэгер).
Выимк даследавання 1 1х абмеркаванне
1.1. Тэрмш пафас, як i шшыя складальнiкi маулення, - логас i этас,- вядомы з часоу старажытных рыторык. Словазлучэннi рытарычны пафас, пафасная рыторыка з'яуляюцца тауталапчныш. Па сутнасщ, пафас не можа не быць рытарычным. Пафас iснуе нед'емна ад рыторыкг - тэорын i практыш пераканаучага маулення, аб'ект даследавання якой - "мауленне, мауленчая дзейнасць" [1, 4]. Паняцце маулення фiгуруе ва уах iснуючых дэфшщыях рыторыш. Не выпадкова рытарам з моманту узшкнення рыторык! як навуковай дысцыплшы называлi прамоуцу. Пафас - адзiн з канстытутыуных складальнiкау маулення. Рытар не гаворыць, а прамауляе. Было б памылкай сцвярджаць, што рытар "прамауляе слова". Слова не прамауляюць i не вымауляюць, але гавораць i выгаворваюць: Разумець трэба, для чаго якое слова гаворыцца... (Лынькоу); Ад усяго сэрца I душы гавару табе шчырае слова, вялт мой, герагчны I слауны народзе (Купала); - Казгчак, сыночак... - паутарае адно мацг - больш н слова не можа выгаварыць (Васiлевiч). Будучы мауленчым дзеяннем, прамова можа мець юрыдычную перспектыву: Мтрапалгт Павел у Смаленску адважыуся на прамовы, яюя не наважваецца прамауляць у Беларусг [2].
© 1гнацюк Т. М., 2017
Паняцце слова стыхшна прысутшчае у свядомасщ носьбггау мовы i не мае шстытуцыянальнага статусу. Слова супрацьпастауляецца арганiзаванасцi дыскурсу - мауленню, якое само па сабе ёсць справа. Арганiзаванасць маулення вынiкае з яго артыкуляцыйнай прыроды. Не тольш само мауленне, але i яго адзiнкi артыкуляваныя. Так, момант артыкуляцыi (вымаулення) акцэнтуецца ва уласных iмёнах: Людзi баялся вымавщь iмя Кадафi (Наша Шва); Не раз i не два штоночы згадвала яна /Маня/ Ганну з такой нянавiсцю, што не магла вымавщь яе iмя: не знаходзта, здавалася, вартых слоу (Мележ).
Артыкуляцыя - паняцце больш шырокае, чым проста вымауленне: параун.: артыкуляваць -"вымауляць гукТ', але: рус. артикулировать "излагать по пунктам, по статьям", артикулированность "смысл отдельной фразы" [3]. Артыкуляванае мауленне прадугледжвае наяунасць "артыкулау" - састауных частах, параграфау, пунктау i г.д, як1я арганiзуюць яго структуру. Састауныя частк1 уяуляюць пэуную дыспазiцыю (мауленне "з расстаноукай"). Мауленне па азначэнш састауное. Слова ж бывае простае цi складанае. Як феномен пластычнае, слова гаворыцца складна щ няскладна: I пайшоу стары Несцер гаварыць у склад, у лад (Пестрак). Части слова скампанаваны у адно цэлае. Слова непрашкальнае - не дапускае разрыву iншымi элементамi; у слова нельга шчога устаиць. Мауленне ж дапускае устауныя канструкцыi.
1дэя дыферэнцыраванасщ (раздзельнасцi) маулення увасабляецца прыназоунiкам "памiж" (iнтэр). 1м сведчыцца устаноуленасць межау -. штэрпазщыйнасць адзiнак маулення. Варта адзначыць, што сэнс "штэр" з'яуляецца фундаментальным для рыторыш не только у плане аргашзацьн маулення. Ён прысутнiчае у слове ттарэс (л1таральна: inter'мгж', -esse- 'быць'). Не будзе перабольшаннем сказаць, што рыторыка пачынаецца з iнтарэсу. Рыторыка як навука даказваць i пераконваць запатрабавана там, дзе прысутшчае маёмасны iнтарэс, эканамiчны iнтарэс, нацыянальныя iнтарэсы i г.д. Тэрмш ттарэс мае сацыяльнае гучанне (Класавыя ттарэсы. 1нтарэсы грамадства). Рытар звычайна выступае i прамауляе "ад iмя", г.зн. атаясамлiвае сябе з пэунай сацыяльнай групай ("мы"), прадстауляе яе, лабiруе яе штарэсы. Мауленне як рытарычная катэгорыя непазбежна адбываецца не проста так, а "па штарэсах".
1дэя за1нтарэсаванага маулення кантрастуе са словам, якое часцей гаворыцца "проста так" -без асаблiвых прычын, без асабл1вай мэты, намеру. Словам пераадольваюцца межы чужасцi памгж людзьмi. Тое, што iснуе лакальна, знаходзiцца не iначай як сярод чаго-небудзь падобнага цi iншага; юнаванне не абыходзiцца без асяроддзя, якое яго жывщь. Менавiта так (у сувязi з лакал1зацыяй) разумела модус юнавання антычнасць: "Быць" - для антычнасщ значыць знаходзiцца сярод шшых прадметау. А яны iснуюць, атраючыся адзiн на аднаго i складваючыся у грандыёзны будынак сусвету" [4, 216].
У адрозненне ад iменi, якое бывае гучным, слова не пафаснае. Наурад цi будзе да месца пафас у словах радзiма, край, кут. Роднае ("маё") прашкнута этычным пачуццём - перажываннем: Радзiма мая; Край мой родны; Мой родны кут; Зямля пад белымi крыламi i да т.п. Роднаму не характэрна грамадскае гучанне; на этычным узроуш яно цiхае ("тутэйшае"). 1снуе этыка i эстэтыка утворанага слова ^ добрае слова, прыгожае слова. Актуальнае iманентнае "маё", што называецца,"выходзщь у людзi", атрымл1вае статус суб'екта права i намiнуецца "сва1м" iменем. Так, iмя Радзiмы - Беларусь - ужо увасабляе пафасную моц, г.зн. здольна "гучаць": Беларусь - iмя святое (песня); Перад тым, як вымавщь тваё iмя, Радзiма, Я, быццам джангарчы, калi збiраецца спяваць, Свой рот крынiчнаю вадою палашчу (М. Танк); I ты яе заnомнi iмя, Як неба, сонца i зару. Твая зямля, твая Радзiма Названа светла: Беларусь! (Юрась Свiрка).
Слова пазбягае публiчнасцi i праяуляецца у спуацып лакальнай. Яно заусёды "тут" (Вось вы тут гаварылi...). Сутнасць жа маулення дыслакатыуная (параун.: лакацыя i дыслакацыя). Пад дыслакатыунасцю маулення разумеецца уласщвая яму "расстаноука" - дыскрэтнасць (ад лац. discretus - раздзелены, перарывiсты). Прыстаукай дыс- сведчыцца адасобленасць складальнiкау (артыкулау) маулення. Паняцце "дыскурс" як мауленне на публ^ супрацьпастауляецца слову, якое iснуе у постацi тэксту. Слова - тэкстатворчы сштэтычны элемент мовы. Чалавек гаворыць i пiша тэкстамi. Паняццi дыскурс i мауленне, па сутнасцi, атаясамл1ваюцца. Дыскурс разумеецца як разважл1вае мауленне. Разважл1васць уласцiва аналиычнай разумовай дзейнасщ - супастауленне падзей, разбор абставш, здольнасць рабiць вывады ("выносiць прысуд") i г.д. Дыскураунае мауленне адпавядае статусу падзеi, ажыццяуляецца як прадпрыемства. Пафас - уласцiвасць дыскурсiуная.
Рытарычнасць i пафас уласцiвы адзiнкам патэнцыяльным. 1х патэнцыяльнасць у патаемнай энергп ("iскры"). Энергетычнага зараду няма у слове. Гаворыцца пра сiлу слова, яго
уплывовасць, аднак энерпя дзеяння слову не уласщва. Адна з штэрпрэтацый пафасу - запал (Астыу запал. Гаварыць з запалам). Не выпадкова гэтым тэрмiнам называюць прыстасаванне i сродак для запальвання выбуховага рэчыва (запал гранаты).
1.2. Пафас належыць справе, г.зн. рыторыцы канструктыунага маулення, а не стьшстыцы творчасцi i яе кагштыунаму сродку - слову. Пафас - прыналежнасць культуры, слова ж адносiцца да мастацтва. Мастацтва, у тым л!ку i славеснае, стварае антытэзу культуры, а не з'яуляецца, як шшы раз лiчыцца, яе часткай; параун.: бел. культура i мастацтва, рус. культура и искусство, пол. kultura i sztuka. Рытар перш за усе майстар маулення, а не мастак гаварыць прыгожыя словы (параун. пол: literatura piçkna - мастацкая лггаратура; piçkny - прыгожы). Антытэза слова i маулення карэлюе з супрацьпастауленнем рыторыш маулення i паэтыш слова. Паэтычнасць -неад'емная якасць слова. Для слова гэтая якасць тое самае, што рытарычнасць для маулення.
Сапрауднае слова не можа не быць паэтычным i этычным. Характарыстыка слова не абыходзщца без пазиыунага "як": Беларускае роднае слова, Пералiвiстае, як каменьчык, Вясёлкавае, як ручэй, Цёплае, як агеньчык, Светлае, як маланка, Гнеунае, як пярун, Цхае, як калыханка, Вечнае, як Беларусь! (А. Канапелька). Паэт зыходзщь з аналоги. Не будзе перабольшаннем сказаць, што паэз!я узшкае з пытання "На што падобна?" [5, 17]. Гэтае пытанне пры адпаведнай штанацын набывае i этычны сэнс: Ну i на што гэта падобна!? Дзякуючы аналоги, слова абдымае усе большае сэнсавае поле. Аналопяй ствараецца кагнтыуная метафара. Аднак аналопя - яшчэ не доказ (Сompаraison n 'est pas raison - франц.). Аналопя намауляе, аднак не пераконвае. Перакананне - справа рыторыш. "Рыторыка - навука пераконваць" [6, 3]. Вербальная рытарычнасць хаця i можа быць рэалiзаваная, але успрымаецца як з'ява, супярэчная этыцы слова, напр. : Мова яго занадта рытарычная. Прауда, у той час у вершах Александровiча было не мала хiбау, часта яны 6bmi залiшне рытарычнымi (Хведаровiч) (ТСБМ). Наурад щ ташя уласщвыя слову этычныя i эстэтычныя характарыстыш, як жыццёвасць (жывое слова), прыгажосць (прыгожае слова), прастата (простае слова), сардэчнасць (сардэчнае слова), гонар (слова гонару) i да т.п. належаць да катэгорый рыторыш.
Будучы кагштыуным канцэптам, слова - феномен этычны i эстэтычны. Рытарычны пафас па сутнасщ слову не yласцiвы. Але варта адзначыць, только па сутнасщ. Выпадк1 рытарычна-iдэалагiзаванага слова, ужытага не паводле свайго этычнага i эстэтычнага прызначэння, нярэдк1я. Iдэалагiзацыя слова адбываецца па меры iдэалагiзацыi жыцця. У часы рэвалюцыйных пераутварэнняу антытэза "паэт i грамадзянш" губляе выразныя контуры. Паэт займае актыуную грамадзянскую пазщыю, становiцца трыбунам, i яго творы набываюць пафаснае гучанне. Так, заклжам да барацьбы з ворагам гучаць радк1 верша Янк1 Купалы "Беларуск1м партызанам!": Партызаны, партызаны, Беларусюя сыны! За няволю, за кайданы Рэжце гтлерцау паганых, Каб не ускрэani век яны.
Ва уласнай этычнасщ слова - гэта працэс; яно юнуе "па ходу", а не "па рэзультату". Субстанцыяльная "цякучасць" слова праяуляецца у рухомасщ таго, што !м мысл1цца; адзш i той жа вобраз не тольш для розных людзей, але i для аднаго i таго ж чалавека у розны час азначае рознае. Акты маулення падымаюцца над тутэйшай лакалiзаванасцю слова i яго культурнай валентнасцю да узроуню iдэалагiчнага. На змену сэнсу i думцы "дамарошчанага" мудраслоуя прыходзяць шматлЫя тыпы сацыяльна арыентаванага дыскурсу (палиычны дыскурс, судовы дыскурс i да т.п.). Рытар апелюе да свядомасщ мас, аргументавана i доказна разважае, пераконвае, трансл!руючы 1да у масы.
Падставовай якасцю слова з'яуляецца тое, што яно "гаваркое" [7]. У шырошм сэнсе гаварэннем дапушчальна называць не тольк1 вербальныя праяyленнi чалавека, але i любую пазпыуна-эмшрычную эманацыю, так щ iнакш звязаную з шфармаваннем. Слова - не адзшы вястун. У адным кантэксце з дзеясловам гаварыць (у сэнсе вяшчаць) знаходзяцца ташя выразна этычныя аргашчна-непадзельныя рэалп, як сэрца, кроу, гора i да т.п. : Калi кахаем - гавораць вочы Тугой i шчасцем выразней слоу (Чарнышэв!ч); Да свтання Мы з табою Гаварылi, Сэрца сэрцу Назаусёды Падарылi... (Дзеружынсш); А мы^i i сэрца гавораць: - Не вер яму, рыжаму, не! (Колас); Гэта не я гавару - гора маё гаворыць (З нар.); Кроу гаворыць (загаварыла) у шм -аб праяуленш чаго-н., уласщвага роду, народу i пад. (ТСБМ).
Палымяныя (пафасныя) прамовы не запатрабаваны на узроуш !манентнага слоунага этасу. У адрозненне ад !меш, якое "вешае ярлыш" на дадзеныя вопыту, слова прадракае i прарочыць, але не наракае. Нараканне у этычным кантэксце звязана з асуджэннем i абвшавачаннем. Аднак на узроуш свядомага быцця нараканне - мауленчы акт, як канструюе шстытуцыянальную
рэальнасць. Эвалюцыйны этас i цiхi роздум мудрага слова змяняецца рэвалюцыйным пафасам з яго канструктыунай iдэалогiяй. Бiблейскi выраз и сотворимъ ce6h имя трактуецца як супращуны пакоры акт узнясення сябе над светам. Создати ce6h имя - значыць узаконiць сябе як суб'екта права - «узвесщ у Закон», стаць дачыненым да абсалютнага быцця, якое уласщва только Богу. Нараканне - рэвалюцыйны акт свабоды i станаулення чалавека як асобы. Гэты акт звязаны з катэгорыяй iменi i iнстытуцыяналiзацыяй (устанауленнем) сацыяльнай рэальнасцi. У ей адбываюцца падзеi, рэалiзуюцца iдэi i сацыяльныя праекты. Iнстытуцыяналiзацыя - пераход ад стыхшнай, спантаннай (неарганiзаванай) дзейнасцi да устанаулення арганiзацыйных структур, як1я рэгламентуюць сацыяльную дзейнасць i арганiзуюць сацыяльныя стасунш.
Homo institutius (чалавек шстытуцыянальны) - асоба, якая манiфестуе сябе праз "Я". Той есць "Я", хто вымауляе "Я". "Я" - самы лаканiчны мауленчы акт дэкларацьи уласнай тоеснасцi i пазщыятравання сябе як незалежнай асобы. Адначасова гэта i машфестацыя свабоды ад жыццевых аргашчна-рэчыуных акалiчнасцей, - "майго", "роднага", "матчынага". У "Я" увасоблены пафасны патэнцыял, здольны з неабходнасцю рэал1завацца у дыскурауным мауленш. За "Я" стащь iмя уласнае, якое падымае чалавека на узровень грамадскага жыцця: "Да iменi чалавек не есць яшчэ чалавек, нi для сябе, m для другiх, не есць суб'ект асабовых адносiн, значыць, не есць член грамадства, а тольш магчымасць чалавека, абяцанне такога, зародак" [8, 62].
У прарочым слове адсутшчае катэгорыя права. Гаворка рэгламентуецца звычаем. Чэснае слова - катэгорыя не юрыдычная. Катэгорыя права узшкае у сувязi з iменем i актам намшравання. Закон выступае гарантыяй годнасцi члена грамадства, увасобленай у iменi. Слова творыць, але не "дзее" - iM не ажыццяуляюцца акты, як1я маюць сацыяльныя (i юрыдычныя) наступствы. Слова "благое" (блаславенне, благавешчанне). Словам здымаюцца пытаннi, аднак не вырашаюцца праблемы. Эфект слова "тэрапеутычны". Слова лечыць, напр., у загаворы, аднак яму бракуе аператыунай спраyнасцi. Антытэза слова i iменi есць антытэза этасу i пафасу.
Як лггаратурны жанр слова вядома з часоу старажытнарускай лiтаратуры: "Слово в неделю всех святых", "Слово в субботу сыропустную", "Слово и откровение св. Апостолов" i да т.п. Характар слова апавядальны. Аднак апавядальнасць, у якой выказваюцца аутарсшя адносшы да прадмета рэфлексй, перарываецца мауленнем персанажау апавядання. Напрыклад, чытаючы "Слова пра паход 1гара", мы не тольш даведваемся пра псторыю бясслаунага пахода наугародскага князя на полауцау, створаную мастацк1м словам таленавтага аутара, але i знаëмiмся з прамовамi yдзельнiкаy апiсаных падзей. Пафасам прашкнута прамова князя 1гара да сваей дружыны, доя братэрскага яднання гучыць у прамове Буй-Тура Усеваладавiча, сiмвалiчнасцю вызначаецца прамова Кончака [9, 5-14].
1.3. У лгаратуразнаустве пафас трактуецца як «дойна-эмацыянальная нак1раванасць лтгаратурнага твора, якая вызначае спецыфiку мастацкага зместу у сукупнасцi yсiх яго кампанентау» [10, 264]. З часоу старажытнасщ пафас разумелi як прыем транслянш пэунай трагедыi персанажа, яш здольны быць стымулам i узбудзщь эмоцыi гледачоу.
Эмацыянальным транслятарам пафасу выступае тон. Ад тону залежыць эмацыянальнае напружанне маулення. Ён бывае рэзк1м, здзеклiвым , катэгарычным, урачыстым i г.д.Тон маулення сведчыць пра псiхiчны стан прамоуцы. Паводле тону слухач мяркуе, накольк1 прамоуца сам перакананы у тым, у чым ен iмкнецца пераканаць iншых. Тэрмш тон звычайна азначаецца прыметшкам эмацыянальны (эмацыянальны тон прамовы). Нешта вымауляецца i прамауляецца пэуным тонам (прамовщь <... > тонам), напр., прамовщь безапеляцыйным тонам або тонам, ят не прадугледжвае пярэчанняу. Указанне на тон звычайна прысутшчае у азначэннях пафасу: "...а пафос - это не только воодушевление и страсть, но еще и чрезмерная приподнятость тона речи, подъем, рассчитанный на публику" [11].
Шматлшя кантэксты сведчаць пра юнаванне права на адпаведны тон. Права есць у кампетэнтнага прамоуцы, яш надзелены пэyнымi сацыяльнымi паУнамоцтвамi - займае к1руючую пасаду: - Трэба старацца, - тонам дырэктара школы прамовiy дзядзька; Пытауся у мяне, што есць цiкавага у Чэхй, апроч "Златай Прагi, гатычнага горада на Влтаве", - гэта ён nрамовiy тонам агента турбюро "Neckermann"; - Ну добра, добра, - прымiрэнчым тонам прамовiy шэф кантрольнай службы (1нтэрнэт).
Эмоцыя не праяуляецца актуальна, а прысуттчае патэнцыяльна. Так, гаворыцца пра "эмацыянальны зарад", "эмацыянальны напал", "эмацыянальнае напружанне" i г.д. У адрозненне ад пачуцця, эмоцыя - з'ява арганiчна-хiмiчная. Адазвацца не тое, што адгукнуцца (адклшнуцца). У водзыве праяуляюцца пачуццевыя адносiны: адазвацца "аднесцiся спачувальна да чаго-н.;
адказаць яшм-н. пачуццём на што-н." Сэрца яго /Мжалая/ адазвалася радасным стукам (Дамашэв1ч) (ТСБМ). Народныя песш з ix спрадвечным рэфлексшным "ой"- мастацшя водзывы на шматлЫя праявы жыцця ("Ой, ляцелi гуС з броду... "; "Ой, у лузе калiна стаяла..."; "Ой, у зялёненьюм садочку..." i да т.п.). Да барацьбы, як i да усяго, што дзеецца, не завуць, а закткаюць (гучыць дзiуна: пазваць у бой, у атаку). Вядомыя баявыя ктчы (Ура! Банзай!), баявых жа зовау не бывае. Водзыу - з'ява вербальная. На зоу адзываюцца, а на мч адклiкаюцца (адгукаюцца). Слова заве, але не мча i не заклжае. Эксплазiунасць (выбуховасць) не характэрна для рэфлексшнага пачуцця, аднак выступае iстотнай прыметай эмоцыi, напр., гневу: Жыу у тваёй маyклiвасцi прысуд. I, калi гнеу твой выбухнуу, раскуты, - Маё збавенне праз твае пакуты Прыйшло. Ды не пазбавша пакут (Грачашкау); - Ну i дэмагог жа ты! -узарвала Таццяну (Пальчэусю).
Эксплазiунасцю сведчыцца пераход ад экстэнаунага (эвалюцыйнага) росту да рэвалюцыйнага развщця. Рэвалюцыя, як карэнны пераварот у жыцщ грамадства, выбухае. Тон здольны абудзiць свядомасць. Мауленне - як i пафас - удзел свядомых i мэтанашраваных людзей. Падставай любой свядомасцi выступаюць перакананнi людзей як прадстаушкоу пэуных класау грамадства (Грамадская свядомасць. Сацыялiсmычная свядомасць. Класавая свядомасць); Вялiкi Кастрычнiк узняу шыроюя працоуныя масы да свядомага палiтычнага жыцця, да будаунщтва новай сацыялктычнай культуры (Хведаровiч). Па сутнасщ, любая прамова нашравана на тое, каб абудзщь свядомасць. У прамове павшен прысутшчаць пабуджальны стымул; параун. польск. bodziec, podnieta, zachçta; pobudzanie, pobudzenie. Пераход да рэжыму "стымул-рэакцыя" - гэта пераход ад рэфлекаунага слова да актыуна-рэактыунай дзейнасщ - справы. Справай займаюцца людзi свядомыя - у прамым i пераносным значэннi абуджаныя. У шматлЫх кантэкстах пафас трактуецца як узбуджэнне. У адрозненне ад маулення, слова не узбуджае iнстынктыунай асабiстай защкауленасщ цi iнстытуцыянальнага (грамадскага) iнтарэсу, але матывуе чалавека у яго учынках.
Чалавек можа iснаваць як у рэжыме свядомасцi, так i цалкам несвядома. Метафарай несвядомасцi выступае сон: А вы, адродк Белай Русi, Спщё, як быццам кат засек! До спаць! Паустаньце грамадою... (Купала). На думку фшосафа М. Мамардашвш, жыццё з логасам неабуджанай свядомасщ напамшае сон. "Мы можем мыслить, то есть совершать логические операции, так и оставаясь в этой ирреальности, не приходя в реальность. <...> В данном случае слово "спать" означает не знать и не видеть реальности. Жизнь есть сон - в этом смысле слова» ("Психологическая топология пути") [12, 9-10].
У тэорьп пафасу, распрацаванай В. Бялшсшм, пафас трактуецца як "крынща творчай дзейнасщ асобы, яе дух» [13, 312-318]. Пафас шщынруецца щэяй; ён чыста духоуны, маральны. Адна з трактовак пафасу - "сутнасць, асноуная вдэя, нак1раванасць чаго-н." (ТСБМ). Калi, напрыклад, прамоуца пачынае даклад пасажам «Пафас майго выступлення у тым, што.», то ён, несумненна, разумее пад пафасам галоуную iдэю даклада, якую iмкнецца тран^раваць (нацыянальная вдэя, патрыятычная вдэя, вдэя дабра, iдэя справядлiвасцi i г.д.). Пафас - катэгорыя iдэалагiчная. Укараненне новых вдэй у жыццё не абыходзщца без пафасных праяуленняу. Мауленне мае вдэалапчнае вымярэнне, якое не уласщва для слова (мовы). 1дэя выступае канструктыуным складальнiкам свядомасцi. 1дэя перавагi аднаго над другiм ёсць асноуная вдэя палиычнай прапаганды i рэкламы - прапаганды эканамiчнай.
^i не даносяцца (вяшчаюцца), але тран^руюцца. Трансляцыю можна зразумець на падставе з'явырэзанансу (фр. resonance, от лат. resono «адкткаюся»). Рэзананс выклшаецца: Ктга выткала пэуны грамадск рэзананс. Спецыяльнае значэнне гэтага слова: "узбуджэнне ваганняу аднаго цела ваганнямi другога цела з той жа частатой" (ТСБМ). 1дэя рэзанiруе, г.зн. здольна выклiкаць шырош грамадск1 рэзананс, прабудзщь несвядомыя народныя масы да барацьбы. У тэрмше рэзананс так1 ж корань, як i у запазычаным слове рэзон - "сэнс, падстава, разумны довад; у множн. лшу: рэзоны "доказы, аргументы". Андрэй, Насцт бацька, не прымау пад увагу гэтых рэзонау i стаяу на сваiм (Колас) (ТСБМ). У адрозненне ад слова, мауленне прадугледжвае тое, што называецца рэзонам (рэзонны доказ). Прамоуца павшен мець рэзон. Аднак не усе прымаюць рэзоны (аргументы) прамоуцы i паддаюцца перакананню. Менавгга таму прамова прадугледжвае дыскуаю, якая звычайна не абыxодзiцца без пафасу.
Вывады
Рытарычная сутнасць пафасу вышкае з яго дыскураунасщ i рэзананснасщ, эмацыянальна-iдэалагiчнай накiраванасцi, сувязi з формамi грамадскай свядомасцi i шстытуцыянальнай рэальнасцю, якая канструiруецца мауленнем i мае суб'ектыунае маральна-прававое вымярэнне.
Названым рытарычныш прыметамi шстытуцыянальны па сутнасцi пафас адрозшваецца ад стыхп жывога слова - этычнага кагштыунага канцэпту, прырода якога паэтычная. Галоунай апорай у трансляцып ! станауленш пафасу маулення выступаюць !менныя катэгорш - перш за усё уласнае !мя ! асабовыя займеннш, што тлумачыцца !х суб'ектыуным ! дойна-прававым установачным патэнцыялам.
СП1С АСНОУНЫХ КРЫН1Ц
1. Шишко, Н. Б. Риторика / Н. Б. Шишко. - Минск : Соврем. шк., 2007.
2. 1нтэрнэтрэсурс: https://charter97.org/be/news/2016/9/9/221724/
3. Исторический словарь галлицизмов русского языка. - М. : Словарное издательство ЭТС, 2010.
4. Ортега-и-Гассет, Х. Эстетика. Философия. Культура / Х. Ортега-и-Гассет. - М. : Искусство,
1991.
5. Талов, А. Бухгалтерия мозга / А. Талов // Химия и жизнь. - 1974. - № 5. - С. 12-21.
6. Шейнов, В. П. Риторика / В. П. Шейнов. - Минск : Амалфея, 2000.
7. Янкоусю, Ф. Само слова гаворыць: Фшал. эцюды, абразю, артыкулы / Ф. Янкоусю. - Мшск : Маст. тт., 1986.
8. Флоренский, П. Имена / П. Флоренский // Малое собр. соч. Вып.1. - Имена. - М. : Купина,
1993.
9. Слово о полку Игореве. Перевод, комментарии и статьи А. К. Югова. - Москва, 1970. Словарь литературоведческих терминов / Л. И. Тимофеев, С. В. Тураев. - М. : Просвещение, 1974. - С. 264.
10. 1нтэрнэтрэсурс: http://rus.stackexchange. com/questions/3 9691/
11. Скляренко, Е. Мераб Мамардашвили за 90 минут / Е. Скляренко. - Москва-Санкт-Петербург,
2006.
Л
Л
T. N. Ignatyuk
12. Белинский, В. Полн. собр. соч / В. Белинский. - М. : АН СССР,1955. - Т. 8. - С. 312-318.
Поступила в редакцию 16.01.17
E-mail: [email protected]
PATHOS - RHETORICAL CATEGORY
The research of pathos is situated in the field of energetic (current) study of the Belorusian language. The antithesis of language (word) and speech appears as a contradiction of the static by its nature spontaneous speech and dynamic speech with its emotional and ideological potential - the basis of translation of pathos. In view of the marked contradiction there understood the notions "text" and "discourse", "word" and "name"; the problem of connection of the language and ideology acquires precise contours. The understanding of language not only like the means of communication, but also like cultural institution and ideological institute opens before the researcher the perspective of interpretation of traditional for language study phenomena from the point of vief of institutional theory, in which the emphasis is put on the construction by the language the social reality. The main role in this reality plays the institution of name. With the help of language the men not only passively subscribes under the personal experience, but also really inscribes into new reality, in which positions himself like an autonomus unit. The aspect of confirmation of personal subjectivity and the personality formation can't exist without the fundamental compound of speech - pathos.
Keywords: pathos, rhetoric, articulation, the poetry of the words, emotionality, ideology.
