CC BY
40УДК 82(042.5)
В. У. Русак
Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверсгот
Ф1ГУРЫ РАЗМЯШЧЭННЯ I ПЕРАСТАНОУК1 ЯК СРОДК1 РЭАЛ1ЗАЦЫ1 ЭМАТЫУНАСЦ1 МАСТАЦКАГА МАУЛЕННЯ
У артыкуле анал1зуюцца сштакачныя сродк1 рэал1зацы1 эматыунасщ мастацкага маулення. У якасщ аб'екта даследавання был1 абраныя праза1чн^1я творы сучаснага беларускага тсьмен-шка Янк1 Сшакова - аутара, характэрнай рысай щыястылю якога з'яуляецца эмацыянальнасць, суб'ектыв1зац^1я апавядання, 1мкненне да сумяшчэння у межах выказвання этчна-аб'ектыунага з л1рычна-суб'ектыуным.
Прадметам анал1зу стал сштакачныя прыёмы, як1я у навуковай лггаратуры называюцца ф1гурам1 размяшчэння i перастаноуш, а 1менна парцэляцыя, сегментацыя, парантэза. Раскрыва-ецца сутнасць пералiчаных прыёмау, на шматлiкiх прыкладах праiлюстравана ix здольнасць вы-конваць у мастацшм кантэксце эмацыянальна-выдзяляльную функцыю, г. зн. служыць сродкам эмацыянальнай разрадк1 аутара.
Звяртаецца увага на тое, што парцэляцыя, сегментацыя, парантэза генетычна звязаныя са з'явамi гутарковага сiнтаксiсу. 1х выкарыстанне у гутарковым маyленнi, як правiла, з'яуляецца паказчыкам спантаннасцi, непадрыxтаванасцi выказвання. У мастацшм жа тэксце стылютычны профiль дадзеных канструкцый iншы. Дыяпазон эфектау ад ix выкарыстання дастаткова шырош. У прыватнасщ, у маналогах аyтара-апавядальнiка яны ствараюць iлюзiю усхваляванага маулення, насычанага суб'ектыуна-мадальнай танальнасцю, выступаюць сродкам выражэння адкрытага асобаснага пачатку, перадаюць настрой пiсьменнiка, з'яуляюцца спосабам яго пахалапчнага самараскрыцця.
Ключавыя словы: эматыунасць, фпуры размяшчэння i перастаноуш, парцэляцыя, сегментацыя, парантэза, экспрэауны сiнтаксiс, эмацыянальна-выдзяляльная функцыя адзшак мовы i маулення.
V. U. Rusak
Belarusian State Technological University
FIGURES OF PLACEMENT AND TRANSPOSITION AS A MEANS OF REALIZATION OF EMOTIVE ARTISTIC SPEECH
The article analyzes the syntactic means of realization of emotive artistic speech. As object of research were selected prose works of modern Belarusian writer Yanka Sipakou. The characteristic feature of his style is emotional, subjectivization of the narrative, the desire to combine in the borders sayings epic-lyrically with objective-subjective.
The subject of the analysis is syntactic techniques in the scientific literature called figures of placement and permutations, namely, parcelation, segmentation, paranteza. The article reveals the essence of the above techniques, in numerous examples to illustrate their ability to perform in an artistic context, emotional excretory function, serve as a means of emotional release author.
Draws attention to the fact that parcelation, segmentation, paranteza genetically associated with the phenomena of spoken syntax. Using of this figures in spoken language is usually an indicator of spontaneity, unpreparedness statements. In artistic text the stylistic profile of the structures is different. The range of effects is quite wide. In particular, when used in the monologues of the author-narrator they create the illusion of a wavy speech, contribute to the emergence of a direct effect orally-speaking, rich subjective modal tonality, are means of expression open personality, convey the mood of the writer, are a kind way of psychological self-revelation.
Key words: emotive component, figures of placement and transposition, parcelation, segmentation, paranteza, expressive syntax, emotionally-excretory function of units of language and speech.
Уводзшы. Адным з актуальных напрамкау сучаснай лшгвютычнай навую з'яуляецца дасле-даванне моуных i мауленчых мехашзмау выражэння эмацыянальных фактау пшхш, бо, як вядома, рацыянальнаму у мауленш спадарож-шчае эмацыянальнае як неад'емны кампанент чалавечага штэлекту. Эмоцьи i пачуцщ з'яуля-
юцца аб'ектам даследавання, перш за усё, пс> халоги i фiзiялогii. Значнасць для моваведа, як слушна зауважыу Ж. Вандрыес, «яны набыва-юць толью тады, каш выражаны лiнгвiстычнымi сродкамЬ> [1, с. 136]. На узроуш мовы псixа-лапчная катэгорыя эмацыянальнасщ презенту-ецца лшгвютычнай катэгорыяй эматыунасщ.
Эматыунасць, як адзначаецца у лшгвютычнай ль таратуры, «забяспечвае моуцу эмацыянальную разрадку праз моуна-мауленчыя сродю» [2, с. 103].
Найбольш багаты i змястоуны матэрыял для аналiзу эматыунасщ даследчыю знаходзяць у тво-рах прыгожага шсьменства, бо, як вядома, у ка-мушкатыунай пазiцыi мастака слова сумяшча-ецца некалькi пачаткау: iмкненне паведамщь пра пэуныя падзеi i з'явы i жаданне рэалiзаваць свае эмоцып, перажыванш i уздзейшчаць на ад-расата. Увагу вучоных найперш прыцягвае эматыунасць лексiкi i фразеалоги. Наша ж дасле-даванне сюравана на аналiз эматыунага патэн-цыялу сiнтаксiсу.
Для навуковага аналiзу былi абраны праза-iчныя творы Яню Сiпакова. Многiя апавяданнi, аповесцi i асаблiва нарысы, эсэ, мiнiяцюры гэ-тага аутара насычаны успамiнамi i перажывання-м1, а таму прасякнуты iмпрэсiяй, эмацыянальным выкладам. Лiтаратуразнауцамi зауважана, што Янка СiпакоУ «на усё глядзiць з уласнага пункту гледжання, з суб'ектыуных пазiцый, вядзе к таму, што лiчыць неабходным сказаць <...> Яго проза настраёвая, глыбока эмацыянальная, пластычная у нюансах i адценнях перадачы зру-хау душы i характару паводзiн персанажау» [3, с. 44]. 1мкнучыся перадаць свае уражант i па-чуцщ, вобразна расказаць пра тое, што радуе i балiць, яскрава перадаць падзеi i свае аднос> ны да iх, Янка СiпакоУ абiрае тую форму, у тым л^ i сiнтаксiчную, якая дазваляе яму макшмаль-на раскрыцца i самавыявщца.
Асноуная частка. Да найбольш тыповых сш-таксiчных сродкау, здольных падкрэошваць эма-цыянальны характар маулення, у творах Сшакова адносяцца стылктычныя ф^ры размяшчэння i перастаноуК - канструкцыи, заснаваныя на не-звычайнай расстаноуцы слоу i словазлучэнняу, а таксама на парушэнш граматычнага парадку i сiнтаксiчнай цэласнасцi выказвання. Гэтыя ма-стацкiя сродкi надаюць фразе своеасаблiвую ш-танацыю дзякуючы пазiцыйнаму акцэнтаванню найбольш важных элементау. Як адзначау да-следчык В. I. Каралькоу, «разрозненыя часткi фразы набываюць павышаную значнасць, увага чытача у таюм выпадку арыентуецца не столькi на тое, як звязаны састауныя элементы выказвання, колью на тое, што яны уяуляюцъ» [4, с. 950].
Ф^уры размяшчэння i перастаноую генетыч-на звязаны з сiнтаксiчнымi сродкамi гутаркова-га маулення. У гутарковым стылi так званыя «нягладюя» фразы - паказчык спантаннасцi, непадрыхтаванасщ маулення. Аднак ужытыя у тсьмовым мастацкiм аутарскiм маналогу, фiгуры размяшчэння i перастаноум набываюць прынцыпова шшае стылiстычнае гучанне. У пры-ватнасщ, яны здольны выяуляць эмацыянальна-эстэтычныя iнтэнцыi пiсьменнiка.
Дзейсным сродкам выражэння адкрытага аутар-скага «я» у творах Янкi Сiпакова выступае пар-цэляцыя - раздзяленне сказа на штанацыйна адасобленыя адрэзкi, аддзеленыя адзш ад аднаго кропкай. Такая «разарванасць» выказвання дазваляе пiсьменнiку:
- падкрэ^ваць «узбуджанасць» паведам-лення: Восъ яна [яблыня - В. Р.], юсла-салодкая. Ёй падавай усё! I адразу! I цалкам! Не задум-ваючыся. I соладка, 7 юсла, 7 сакав1та! Усё на-паказ - да астатку! («Сады»); I усё ж падай, семя, на маю зняможаную зямлю! I прарастай! I спялi такую патрэбную нам зараз надзею («Одзiум»);
- ствараць лiрычную танальнасць: А над сцшанымг Зубрэвгчамг будзе трымцецъ цшыня цёплай вясновай ночы - з поуняю, з пахам1 ма-ладой травы 7 л1сця. З пахам нядауняга снегу, ят яшчэ не паспеу выветрыцца. З новымi па-хам^ ятя здалёку напамтаюць нам пра лета («Акно, расчыненае у зiму»);
- перадаваць iронiю: I ухажор, каб здз1вщъ яе, пасыпау усю дарогу соллю 7 сустракау Каця-рыну на санях. Летам i на санях! I у шыкоу-ным сабалшым футры! («Дажджом»); Нашы суседз1: на усходзе - Раая, на поудм - Укра1на, на поуначы - Л1тва 7 Латв1я, на захадзе - Полъ-шча. А там 7 Францыя непадалёку - ад М1нска да Парыжа усяго нейюя два сантыметры. На кар-це свету. З маштабам 1:130 000 000 («Дзе мы знаходзiмся у свеце»).
Фрагментарнасць, рэалiзаваная праз выка-рыстанне парцэляцып, стварае шюзда усхваля-ванага, узрушанага маулення. Гэта асаблiва вы-разна праяуляецца, калi у межах невялшага выказвання ужываецца некалью парцэляваных кан-струкцый: Важна тое, што Марыля Верашчака <...> нарадзыася таксама на Наваградчыне, на зямл1, якая успаыа сокам1 паэз1ю Мщкев1ча. Iяго каханне таксама. Каханне успыхнула ад-разу. Першае i апошняе каханне паэта. Шча-сл1выя хвмны 7 гады пакут. Каханне, якое пры-несла за сабой смутак 7 журбу. I адзтоту на усё жыццё. Хоцъ у яго былг жанчыны 7 была свая сям'я. Потым («Адам i Марыля»). Парцэляты у прыведзеным прыкладзе вызначаюцца выраз-най эмацыянальна-вылучальнай функцыяй, якая дапамагае актуалiзаваць настрой аутара. Ствара-ецца уражанне, што увага шсьменшка наюрава-на непасрэдна на рэцышента-успрымальшка i аутару хочацца, каб яго перажыванш i адчу-ванш перадалiся чытачу.
Эмацыянальна-суб'ектыуныя пачуццi i настрой пiсьменнiка, апавядальнiка нярэдка перадаюцца ужываннем так званай «ступеньчатай» парцэля-цыi, калi да базавай канструкцып далучаецца некалькi парцэлятау: Цяпер калг 7 пяюцъ пест, то толъю у клубах. Але гэта ужо называецца -
самадзейнасць. Выступленне. Работа. Песня напаказ, дзеля другiх («Па зялёную маланку»); Праз нейкага пауметра, за сцяною - ужо людз1, людз1, людзг. Усюды - i справа, i злева, i зверху, i зтзу. I заусёды - штодзень, кожную хвШну. З уам набыткам цывiлiзацыi: радыёпрыёмт-кам^ тэлевiзарамi, пыласосамц пральнымi ма-шынам^ магнiтафонамi («Жьта як хочацца»). У першым прыкладзе актуалiзуецца горыч аутара ад таго, што паступова iмклiвы рытм сучасна-сцi выцесшу з жыцця песню, якая раней была натуральнай праявай працы i адпачынку, гора i радасцi. У друпм урыуку парцэляцыя падкрэ-слiвае знерваванасць апавядальшка ад неспа-койнага i паспешлiвага гарадскога жыцця.
Экспрэауную выразнасць «ступеньчатай» парцэляцыi узмацняе паралелiзм сштакшчнай структуры парцэлятау, якi да таго ж садзейшчае фармiраванню рытму мастацкага радка: Хто ж па-сапрауднаму адказау за Чарнобыль? За рас-кулачванне? За салавецтя Ц калымстя лаге-ры? За неперспектыуныя вёсш? За ператдку рэк? За Сал^орск, Наваполацк, Магтёу? («Узя-так з маучання»); Спачатку яшчэ спрабуеш расчлямць яе [чужую мову - В. Р.] на словы, але неузабаве ужо забываешся на гэта 7 слуха-еш, як музыку. Як шум ветру у галлi саксаула. Як шорах пяску пад нагамi вярблюда. Як шор-гат сонечных промняу па грэбш бархана («Аазюы»). Пры такой амплiфiкацыi парцэлятау павялiчваецца iх камуткатыуная i эмацыянальна-выяуленчая значнасць. 1мпульшунасць выкладу акцэнтуе нюансы нязмушанага, «жывога» маулення i падкрэ^вае iндывiдуальнасць стылю пiсьменнiка.
Знешняе падабенства з парцэляцыяй маюць сегментаваныя канструкцьн, прадстауленыя у творах Янкi Сшакова так званым назоуным тэмы. Гэтыя канструкцыi будуюцца з дзвюх частак: першая частка - гэта сегмент, адарваны ад асноунага выказвання, у iм паведамляецца тэма сказа, другая частка - асноуная, у ёй абавязкова ёсць займеншкавы карэлят тэмы: Свая, родная мова. Гэта мова ма1х мац 7 баць-ю, якую я разумею ад першага пачутага мною слова, гэта мова ма1х бабул1 7 дзядул1, яюх я ведаю, гэта мова ма1х прадзедау 7 прапрадзедау, яюх я не ведаю, але заусёды адчуваю за сабою («Наталенне смап»); Музыка крокау. З ёю я клау-ся спаць 7 уставау. Пад яе чытау 7 тсау зама-лёую у газеты («Щхая Аюяшя»).
У гутарковым мауленш канструкцш з назоуным тэмы фармiруюцца дзякуючы таму, што пры лшейнай аргашзацш выказвання найбольш важная, шфармацыйна значная частка звычайна вы-носiцца у пачатак фразы. У кшжным мауленнi сегментаваныя канструкцш часцей за усё выкары-стоуваюцца для сэнсавага i лагiчнага выдзялення.
Дзякуючы так званаму двайному абазначэнню тэмы, сегментацыя дазваляе засяроджваць увагу рэцышента на тэме паведамлення, бо, як слушна зауважау А. М. Пяшкоусю, у тагах выказваннях думка падаецца па частках: «напачатку выстауля-ецца напаказ iзаляваны прадмет, i слухачам вядо-ма тольга тое, што пра гэты прадмет зараз будзе нешта сказана i што пакуль за гэтым прадметам трэба назiраць; у наступны момант выказваецца сама думка» [5, с. 405].
Звернемся да некаторых прыкладау: Агрэ-аунасць. Выходзщь, яна можа ¡снаваць не тольт сама па сабе, а яшчэ як адна з магчымасцей ат-рымаць радасць, мець насалоду, быць шчаслг-вым, як адна з праяу гедамзму («Узятак з маучання»); Аазiс. Яюм тольк маё развярэджанае уяуленне не малявала яго - казачным, нечаканым, м1ражным, але ткол1, тводнага разу вось та-кгм - будзённым 7 звычайным («Аазюы»). У пры-ведзеных прыкладах выдзеленыя пры дапамозе сегментацыи адрэзга маулення штанацыйна ада-собленыя ад наступных частак. Яны набываюць пэуную структурную самастойнасць i разам з гэтым вылучаюць тыя аб'екты паведамлення, ягая уяуляюцца пiсьменнiку найбольш значным^ Праз сегментацыю аутар актывiзуе асацыяцын чыта-ча, яго алюзii щ успамiны, апелюе да наглядна-вобразнага успрыняцця. Пры трансфармацыi прыведзеных выказванняу у стылiстычна ней-тральныя, цэласныя канструкцыi iх аб'ектыунае значэнне застаецца нязменным, аднак экспрэсiу-насць, якую надаюць канструкцыям сегменты, губляецца. Параун.: Выходзщь, агрэаунасць можа 7снаваць не тольк сама па сабе...; Як1м толькг маё развярэджанае уяуленне не малявала аазж...
Дзякуючы своеасаблiвай структуры, сегментаваныя канструкцып даюць пюьменшку магчы-масць у лакашчнай форме адначасова паведа-мщь нешта пра пэуны прадмет, з'яву i выявiць уласную пазiцыю у адносiнах да яго, бо, як вя-дома, выдзяленне ужо само па сабе ёсць ацэнка: Сляды на пяску. Яюя гэта дз1восныя узоры! I як прыемна 7х разглядаць, чытаць! («У сабага на хвасце»); Балбатуны. Як красуюцца яны усюды: 7 за трыбунам1, 7 у застоллях, 7 проста там, дзе сабралася больш двух чалавек («Наталенне смап»). Шляхам вынясення у прэпаз^го слова-злучэння сляды на пяску i назоушка балбатуны Янка СiпакоУ не тольга вылучае тэму выказванняу, але i падкрэслiвае уласную ацэнку: захап-ленне у першым прыкладзе, абурэнне - у другiм.
Узрушанасць, неабыякавыя адносiны аутара да сказанага больш яскрава праяуляюцца у тым выпадку, калi сегментаваная канструкцыя ад-дзяляецца ад асноунага выказвання ктчшкам. У тагам выпадку пiсьменнiк падкрэслiвае эма-цыянальны характар паведамлення, дае аутар-скую ацэнку iнфармацыi, а сштакачны сродак
(сегментаваная канструкцыя) становщца споса-бам псiхалагiчнага самараскрыцця апавядаль-нiка: О гэтыя злавесныя словы! Яны, здаецца, гнал1ся за гм з нараджэння да смерц 7 нахабна пауставал1 перад кожнай ягонаю мараю («Хата»); Чарвяк! Дык восъ хто юруе уам1 войнам7 у сузор 'ях! («Вялш i мудры»).
Значным патэнцыялам у выражэнш эмацыя-нальнага стану асобы у мове творау Сiпакова валодае парантэза - «увядзенне у структуру сказа пэунай устаую, якая граматычна не звяза-на з яго членам^ але, выконваючы сэнсавую, экспрэсiуную функцыю, уносiць у асноуны сказ дадатковыя паведамленнi, удакладненнi, тлу-мачэннi» [6, с. 48]. У аснове парантэзы ляжаць уласщвыя гутарковай мове пераходы ад аднаго паведамлення да шшага, прыпамiнаннi, заувагi, што узнiкаюць па асацыяцын.
Парантэтычныя устауи сiнтаксiчна адпавяда-юць устауным канструкцыям рознай структуры:
- устауным словам: Што такое Каракумы, разумееш восъ тут, у аазже, успомшушы рап-там, што таюя ааз1сы займаюцъ у Туркменп усяго толъю адз1н - адзш! - працэнт плошчы («Аазюы»); Яны [Кацярына 7 Рыгор - В. Р.] яшчэ толъкг цалавалгся, яны яшчэ толъкг мгла-вал1ся, а ён [Тарас Шаучэнка - В. Р.] ужо -навырост! - быу рабом («Хата»);
- устауным словазлучэнням: Барханнае поле уразыа вышынёю барханау - сапраудныя горы! -чысцтёю жоутага колеру, плаунасцю ценяу 7 лгнгй («Аазюы»); За вокнам1, нягледзячы на познюю рамцу, усё яшчэ цёмна - таю густы (суцэль-ная сцяна!) снегапад («Даверлiвая зямля»);
- устауным сказам: Вунъ жа ты недзе чы-тау, як птушт звл гняздо ц не у камбайне, 7 лю-дз1, хоцъ ужо быу час жацъ - зерне асыпалася! -не чапал1 «Шву» пакулъ не вывел1ся птушаняты («Птушю»); Вяртал1ся з лесу - заусёды несл1 на сабе цяжкую вязанку дроу (дзе там таго каня дапросшся!), палол1 ячменъ цг лён - несл1 з поля мяшок травы («Акно, расчыненае у зiму»).
Паводле сштакшчнай сувязi з асноунай ча-сткай сказа парантэтычныя устауи бываюць двух тыпау: альтэрнатыунага i канструктыунага.
Устаую альтэрнатыунага (щ неканструк-тыунага) тыпу - гэта патэнцыяльна магчымыя члены сказа, устауныя тольк функцыянальна, бо граматычна яны могуць быць уключаны у асноуную сштакшчную канструкцыю. Парантэтычныя канструкцын гэтага тыпу Янка Сша-коу выкарыстоувае для таго, каб на фоне агуль-нага выказвання вылучыць тое, што выкткае эмацыянальнае узрушэнне. Параунаем: 1) Цг то ёй [Аугтт - В. Р.] шкада Маучуна, ям адз1нока пайшоу на гарушку, цг то сваёй хаты, якая сгратлгва стаяла - адна! - ва уах Вясёлых Скакухах <...> («Бывайце, Вясёлыя СкакухЬ»)
i Цг то ёй шкада Маучуна, якг адзгнока пайшоу на гарушку, цг то сваёй хаты, якая сгратлгва стаяла адна ва уах Вясёлых Скакухах <...>; 2) Кал1 ты не катол1к, не маеш права - у сват княстве! - займацъ дзяржауныя пасады («Зу-брэвщкая сага») i Кал7 ты не католiк, не маеш права у сваiм княстве займацъ дзяржауныя пасады. Вщавочна, што у трансфармаваных сказах парантэтычныя устаую ператвараюцца у члены сказа за кошт лапчнага нацюку i адпаведнай ш-танацыi. Графiчнае выдзяленне вылучае устаую са структуры асноунага выказвання, спыняе на iх увагу. Так, у першым выпадку устауное слова адна актуалiзуе эмацыянальнае адценне кантэксту, перадае перажыванш чалавека, на вачах якога памiрае родная вёска. У прыкладзе з «Зубрэвщ-кай сагi» прачытваецца абурэнне аутара не-справядлiвым законам, яю не дазваляу чалавеку адчуваць сябе паунапрауным грамадзянiнам сваёй краiны.
Парушаючы плаунасць тэксту, яго лiнейныя сштакшчныя сувязi, гэтыя структурныя адзiнкi развiваюць iнфармацыйны план асноунага паведамлення, а таксама сiгналiзуюць пра наяу-насць пэуных канатацый, выражаюць аутарсюя адносiны да прымет, уласцiвасцей прадметау: Ён [Мша - В. Р.] прыехау - чужы! - у гхнг аб-жыты свет, дзе усё у гх такое сваё, такое зна-ёмае («Госць пад час сенакосу»); Вочы Вера-соускага нечакана спатыкнул1ся аб вялгкг запылены рамонак - столъкг ног прайшло ля яго, столък колау прарыпела, а ён стащъ - жывы! -ля самай дарогг («Пыл пад нагамт); да дзеян-няу: Пакулъ цягнгк шоу ц1ха, я нават паспраба-вау пераскочыцъ - i пераскочыу! - з вагона на вагон («Вецер на даху вагона»); да акашчнасцей: Перада мною, бы навязаны мячык, скакала над небакраем поуня. А за мною (зуым побач!) чууся крык: «Лав1 гх, лавг!» («Крыло щшыш»).
Даведачная функцыя у таюх канструкцыях спалучаецца з эмацыянальна-экспрэаунай: устау-ю не проста дапауняюць выказванне, але i ста-новяцца сродкам выражэння суб'ектыунай ма-дальнасцi тэксту.
Вылучаныя устауныя канструкцып з эмацыя-нальна-экспрэсiунай функцыяй даюць падставы не пагадзiцца з даследчыцай Г. М. Малажай, якая адзначыла, што гэтыя сiнтаксiчныя адзiнкi «не выражаюць суб'ектыуных (мадальных, эмацыя-нальных, экспрэсiун^Iх) адносiн» [7, с. 577]. Пра-ведзены намi аналiз паказвае, што у мастацкiм кантэксце устаую (асаблiва клiчныя) могуць пе-радаваць эмацыянальную ацэнку, рэакцыi аутара i яго герояу на тое, пра што гаворыцца.
Парантэтычныя устаую канструктыунага тыпу уяуляюць сабой словы, словазлучэнш, якiя граматычна не могуць быць уключаны у базавае выказванне. Як паказала даследаванне,
у творах Яню Сшакова таюя канструкцыi так-сама могуць рэашзоуваць эматыунасць маулення. Так, яны могуць быць сродкамi, якiя дазваля-юць пiсьменнiку у межах аднаго сказа высту-пiць адначасова i як суб'ект маулення, i як назiральнiк-аналiтык. Гэта вiдаць, калi устаую выступаюць як ацэнкьхарактарыстыю да аднаго з кампанентау асноунага паведамлення, а зна-чыць, змяшчаюць Удакладненнi суб'ектыунага характару: Тут жа, шбы на ¡мправ1заваным кан-цэрце мастацкай самадзейнасц!, я праслухау на беларускай мове (цудоуныя пераклады!) «1нтэр-нацыянал» 7 «Марсельезу» («Па зялёную малан-ку»); Позна ужо, а мы з ¡нструктарам спартыу-ным (прыгожая такая дзяучына!) толью удва1х на катку катаемся («Па зялёную маланку»).
У таюх устауках аутар нярэдка дзелщца з чытачом сваёй рэакцыяй на змест выказанага: Для паездк у Ермакоускае, куды, каб заявщь свой пратэст эканам1зму, сабралжя 17 ссыльных (цэлы невялт з'езд!), прычына знайшлася якраз добрая - дзень нараджэння дачт Лепяшынскага («Там, дзе Сiбiр»); Паабапал дарог1 акрамя сосен стаяу высок 7 тоусты алешшк - сапраудныя алехавыя гаИ - а у прагалах, на палянах, шумела высокая карычневая 7 зуам пераспелая трава («Усе мы з хат»). Ва уах прыведзеных прыкладах устауныя словазлучэнш удакладняюць i характа-рызуюць туны кампанент асноунага сказа, у iх -аутарская ацэнка, асабiстае успрыняцце прадме-тау i з'яу, яюя стал аб'ектам паведамлення.
Выразную экспрэшуную функцыю у творах мастака слова набываюць парантэтычныя кан-струкцыi абодвух тыпау, у яюх паутараецца адзiн з кампанентау асноунага паведамлення: Хоць сам1 адчуваем (абавязкова адчуваем!), што гэ-тае пытанне куды больш складанае, чым нам здаецца... («Акно, расчыненае у зiму»); Раскла-даеш на акне - шыром падаконшк доуга быу для мяне тсьмовым сталом - новыя кнш, новыя сшытк (усё новае!) 7 садз1шся на лауку («Акно, расчыненае у зiму»); Звычайна жанчыны ме-раюць чужое шчасце тым, чаго якраз не маюць сам1: у Вал1 не было дзяцей 7 таму вось такая, ужо амаль дарослая Святлашна дачка здавала-ся ёй недасяжным шчасцем, якога у яе нжол7 -менавта нiколi - не будзе («Саната»).
Парантэтычнымi канструкцыямi з пауторам кампанентау базавага сказа шсьменшк звычайна карыстаецца для удакладнення сказанага, лапчнага выдзялення i актуатзацыи сэнсу найбольш важнага слова. Ва устауках, яюя уносяць «папрауку» да раней сказанага, нярэдка пауто-ранаму кампаненту супрацьпастаулены шшы, на думку аутара, сэнсава больш даклацны: За форт-каю, па мокрым шкле, шбы прыклееная да шы-бы, паузла - дзе там паузла: плыла! - божая кароука, якая усё яшчэ, нягледзячы на халады, жыла у яго [Алега - В. Р.] («Жыта як хочац-ца»); Кал1 б не тыя вучоныя - не, не вучоныя:
злачынцы!
не абазвал1 б самыя прыгожыя
7 жыццяздольныя вёск неперспектыуным1 («Сады»). Таюя устауи рэпрэзентуюць аутарсю по-шук слова, якое б найлепш перадало падзею щ ахарактарызавала з'яву, прадмет.
На першы погляд можа падацца, што паран-тэтычныя устаукi з пауторам кампанента асноу-нага паведамлення празмерныя з пункту гле-джання выражэння асноунай прадметна-лагiчнай iнфармац^Ii. Аднак такая празмернасць апрау-даная, бо звязана з выражэннем дадатковай iн-фармацыi («звышшфармацын» [8, с. 109]) экс-прэсiунага характару. Такiя устаукi-праукi ак-цэнтуюць увагу чытача i перадаюць эмоцын -радасць, захапленне, абурэнне, здзiуленне i iнш.
Заключэнне. Шматлiкiя прыклады у пра-аналiзаваных творах шюструюць своеасаблiвы канструктыуны прынцып сiнтаксiчна-семантыч-най будовы тэксту, якi у тэарэтычнай лiтарату-ры акрэслiваецца як прынцып семантычнай сiгналiзацыi. Дыяпазон стылiстычных эфек-тау, якiя могуць выклiкаць парцэляцыя, сегментацыя, парантэза у мастацюм мауленнi, вельмi шырокi. Здольнасць названых ф^ур факусiра-ваць увагу чытача на дэталях, элементах, асоб-ных этапах паведамлення дазваляе у мастацшм творы выкарыстоуваць iх i з арыентацыяй на эмацыянальна-эстэтычнае узнауленне рэча-iснасцi. Прааналiзаваныя канструкцыi, паход-жанне якiх звязана са з'явамi размоунага сiн-таксiсу, iнтымiзуюць апавядальную плынь, ства-раюць эфект нязмушанага вусна-гутарковага маулення, насычанага суб'ектыуна-мадальнай танальнасцю.
Л^аратура
1. Вандриес Ж. Язык (лингвистическое введение в историю) / пер. с фр. М.: Едиториал УРСС, 2004. 410 с.
2. Доугаль А. В. Эмацыянальнасць i эматыунасць: падставы размежавання // Восточнославянские языки в европейском языковом контексте: сб. науч. ст. / Могилев. гос. ун-т имени А. А. Кулешова; под ред. Е. Е. Иванова. Могилев, 2007. С. 101-103.
3. Навумовiч У. А. 1нтэлектуальная проза сучасных беларусюх шсьменшкау (па творча-сщ Я. Сшакова, В. 1патавай, В. Гiлевiча i iнш.) // Мова. Лггаратура. Культура (да 55-годдзя адкрыц-ця каф. беларус. мовы i лгг. БДУ): матэрыялы Мiжнар. навук. канф.: у 2 ч. Мiнск: БДУ, 1999. Ч. 2. С. 41-44.
4. Корольков В. И. Фигуры стилистические // Краткая литературная энциклопедия: в 9 т. / гл. ред. А. А. Сурков. М.: Советская энциклопедия, 1962-1978. Т. 7. С. 947-951.
5. Пешковский А. М. Русский синтаксис в научном освещении. 7-е изд. М.: Учпедгиз, 1956. 511 с.
6. Шандроха Н. Э. Экспрэауны сштаксю: вучэб.-метад. дапам. Гродна: ГДУ, 2002. 61 с.
7. Малажай Г. М. Устауныя канструкцьп // Беларуская мова: энцыклапедыя / рэдкал.: Б. I. Са-чанка (гал. рэд.) [i шш.]. Мшск: Беларуская энцыклапедыя, 1994. С. 576-577.
8. Сковородников А. П. Экспрессивные синтаксические конструкции современного русского литературного языка: опыт системного исследования. Томск: Изд-во Том. ун-та, 1981. 255 с.
References
1. Joseph Vendryes. Le Langage.Introduction linguistique à l'Histoire. Paris, La renaissance du livre, 1921. 439 р. (Russ. ed.: Vandries Zh. Yazyk (lingvisticheskoe vvedeniye v istoriyu). Moscow, Editorial URSS Publ., 2004. 410 р).
2. Dowgal' A. V. Emotion and amating: foundations of differentiation. Vostochnoslavyanskiye yazyki v yevropeyskom yazykovom kontekste [East Slavic languages in the European language context]. Minsk, 2007, рр. 101-103 (in Belarusian).
3. Navumovich U. A. [Intellectual prose of the modern Belarusian writers (the works of Ya. Sipakov, V. Ipatava, V. Gilevich, etc.)]. Mova. Litaratura. Kul'tura (da 55-goddzya adkryccya kaf. belarus. movy i lit. BDU) [Language. Literature. Culture (to the 55th anniversary of the opening of the Department of the Belarusian language and literature BSU)]. Minsk, 1999, part 2, рр. 41-44 (In Belarusian).
4. Korol'kov V. I. Stylistic figures. Kratkaya literaturnaya entsiklopediya [Concise literary encyclopedia]. Moscow, Sovetskaya entsiklopediya Publ., 1962-1978, vol. 7, рр. 947-951 (In Russian).
5. Peshkovskiy A. M. Russkiy sintaksis v nauchnom osveshchenii [Russian syntax in a scientific description]. Moscow, Uchpedgiz Publ., 1956. 511 p.
6. Shandrokha N. E. Ekspresiwny sintaksis [Expressive syntax]. Grodno, GDU Publ., 2002. 61 р.
7. Malazhay G. M. Inserted constructions. Belaruskaya mova: entsyklapedyya [Belarusian language: Encyclopedia]. Minsk, Belaruskaya entsyklapedyya, 1994, рр. 576-577 (In Belarusian).
8. Skovorodnikov A. P. Ekspressivnyye sintaksicheskie konstruktsii sovremennogo russkogo literaturnogo yazyka: opyt sistemnogo issledovaniya [Expressive syntax modern Russian literary language: the experience of system research]. Tomsk, Izd-vo Tom. un-ta Publ., 1981. 255 p.
1нфармацыя пра аутара
Русак Вольга Уладзiмiрауна - кандыдат фшалапчных навук, старшы выкладчык кафедры бе-ларускай фшалоги. Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверсгот (220006, г. Мшск, вул. Свярдло-ва, 13а, Рэспублша Беларусь). E-mail: Rusak@belstu.by
Information about the author
Rusak Volga Uladzimirawna - PhD (Philology), Senior Lecturer, the Department of Belarusian Philology. Belarusian State Technological University (13a, Sverdlova str., 220006, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: Rusak@belstu.by
Пастушу 28.03.2016
