CC BY
13УДК 378
JI. М. Дзщэв1ч, начальное аддзела выхаваучай работы з моладцзю БДТУ
ВЫКАРЫСТАННЕ СРОДКАУIПРЫЁМАУ АРАТАРСКАГА МАЙСТЭРСТВА У ВЫХАВАУЧАЙ РАБОЦЕ
The article informs about the oratory means and techniques in the educational work as well as about different communicative effects: visual image, first phrases, reasoning, quantum burst of information, intonation and pauses, artistic expressiveness, relaxation, dispersion. It also gives some information about verbal and non-verbal means of communication: words, gestures, facial expression, postures, distance, visual contact, skin reactions. The article is recommended to be used by the curators of students' groups as well as by the educators on the campus.
Уводзшы. Выхаваучая работа уяуляе сабой складаны ттрацэс, часткай якога з'яуляецца каму-шкатыуная дзейнасць — шматканальная сютэма узаемадзеяння людзей. Асноуныш яе працэсам1 л1чаць камушкатыуны, яи забяспечвае абмен ш-фармацыяй; штэрактыуны, яи рэгулюе узае-мадзеянне партнёрау у кантактах; перцэптыуны, яи аргашзуе узаемауспрыняцце, узаемаацэнку 1 рэфлекспо у кантактах [1]. Камунисатыуныя на-выга забяспечваюць эфектыунасць кантактау 1 пелхалапчную сумяшчальнасць пры аргашзацьп сумеснай работы [2]. Асоба таго, хто выхоувае, з'яуляецца публ1чнай 1 выкарыстоувае вербаль-ныя 1 невербальныя сроди зносшау. Вербальная камуннсацыя — тэта кантакты з данамогай слоу, невербальная - передача шфармацьп з данамогай няслоуных сродкау: погляду, мшш, жэстау, позы, рухау, прасторы [3].
Асноуная частка. Красамоуства з'яуляецца важнай прыметай прафесшнага выкарыстання вербальных сродкау. Красамоуства, па сутнасщ, -гэта умение прыгожа гаварыць 1 пераконваць, пгго вельм1 неабходна у выхаваучай дзейнасщ.
Для захавання эфектыуных кантактау неабходна памятаць пра асноуныя прынцыпы маулен-чага уздзеяння: даступнасць, асацыятыунасць, сенсорнасць, экспрэслунасць, штэнаунасць.
Захоуваючы даступнасць вербальнага уздзеяння на студэнтау, неабходна вывучьщь ¡х ку-льтурна-адукацыйны узровень, выхаванне у ся-мЧ, шдывщуальныя асабл1васщ. Асацыятыунасць азначае выклисанне суперажывання, воб-разнасщ слухачоу. ВыхавальнЬс выкарыстоувае аналоги, ссылп. ВялЬсае уздзеянне маюць паэ-зiя, музыка, жывап1с, вщэа.
Сенсорнасць абумоулена задзейшчаннем чалавечых адчуванняу, без ягах не абыходзшца выхаваучы працэс, бо менавиа тады шфарма-цыя пранисае у пcixiкy найбольш эфектыуна 1 найбольш актыуна щзе яе засваенне.
Эксттрэслунасць прадугледжвае эмацыйную напружанасць маулення. Працэс пераканання грунтуецца на прынцыпах станоучага эмацыйна-га фону, звязанага з выкарыстаннем паз1тыуных эмоцый: спакою, добразычл1васщ, упэуненасщ, паваг1, задавальнення, любв1. Слова пад уздзеян-нем тагах эмоцый набывае незвычайную сшу, бо сведчыць пра поуную самааддачу педагога.
1нтэнс1унасць абазначае тэмп падачы шфар-мацы1. Для выбару аптымальнага тэмпу неабходна ул1чваць шдывщуальныя, пс1халаг1чныя 1 узроставыя асабл1васц1 студэнтау, настрой, за-цисауленасць у прадмеце гутари.
Усе гэтыя прынцыпы красамоуства высту-паюць у выглядзе самых розных камутпкатыу-ных эфектау: в1зуальнага ¡мщжу, першых фраз, аргументацы1, квантавага выкупу шфармацы1, штанацы11 паузы, мастацкай выразнасщ, рэлак-сацы11 дысперси.
Надзвычай важным для педагога з'яуляецца знешш выгляд. Вопратка, прычоска, абутак зна-ходзяцца у зоне увал студэнтау 1 аказваюць на ¡х уздзеянне яшчэ да пачатку маулення. Асноу-най асабл1васцю знешняга выгляду асобы, якая займаецца выхаваучай работай ва установах адукацы1, з'яуляецца акуратнасць, а еярод сты-лю пераважае афщыйны. Вядома, з усёй разнас-тайнай вопрати кожны выб1рае тую, якая найбольш адпавядае ягонаму стылю, а таксама абс-тавшам маулення.
Эфект першых фразау звычайна узмацняе першаснае уяуленне пра таго, хто выхоувае, або зшжае. Таму неабходна спачатку вызна-чыць мэту маулення.
Яшчэ адным спосабам эфектыунага пачатку маулення з'яуляецца пастаноука пытанняу, асаб-л1ва рытарычных. Напрыклад, каб пераканаць студэнтау у выбары здаровага ладу жыцця, мож-на рытарычна спытаць: «Як 1 з чым нам змагац-ца? 3 абставшам1, яия перашкаджаюць нам мя-няць да лепшага наша жыццё, з людзьм1, яия прапагандуюць старыя уяуленн1, щ з уласнай шертнасцю мыслення?» [4]. Падчас выхаваучага маулення можна выкарыстоуваць рознага роду гюторьп, факты, падзе1, яия вельм1 любщь наша студэнцгва 1 яия вельм1 добра запамшаюцца. Так, напрыклад, з мэтай патрыятычнага выха-вання можна расказачь сиуацыю з адраджэннем чэшекай мовы у Чэх11 у перыяд анямечвання у XVIII ст., кал1 таварыства «Яднота» гуртавала народ 1 натхняла на вяртанне нацыянальных тра-дыцый. У выхаваучай дзейнасщ, звязанай з мау-леннем, можна выкарыстаць 1 любы факт, звяза-ны з датай маулення, напрыклад, кожная другая субота з'яуляецца Днём здароуя, 1 у гэты дзень прыдатныш будуць гутари пра здаровы лад
жыцця. Можна выкарыстоуваць у выхавалыпц-их мэтах Дш прафшактыю СНЩу, беларускай навую, чарнобыльскай трагедьп, Святога Валян-цша, Таццянш дзень, Дзень хшЬса, моладз1, ра-ботшкау лесу, настаушка 1 шш., а таксама дш святау народнага календара: Дзяды, Каляды, Гукание вясны, Вялисдзень 1 шш.
Эфект квантавага выкупу шфармацьп неаб-ходны для захавання увал у аудыторьп. Кура-тар щ выхавальнис размяшчае новую шфарма-цыю праз пэуныя прамежи маулення. Неабход-на памятаць, каб гэтая шфармацыя была актуа-льнай, щкавай, прыцягальнай. Яе можна на-бьщь на сайтах структур, што займаюцца выха-ваучай дзейнасцю.
Эфект мастацкай выразнасщ неабходны для павышэння сшы пераканаучасщ маулення. Пры пераводзе думак у адпаведныя словы трэба за-хоуваць мелодыку выказвання, выкарыстоуваць павышэнне 1 пашжэнне голасу, што надае выказ-ванню асабл1вую пераканаучасць. Вялисую сшу уздзеяння на маладых людзей аказваюць лапч-ныя нащсю у мауленш. Адна 1 тая ж фраза, вы-мауленая з выкарыстаннем вялнсага 1 самага вя-лисага лапчнага нащску 1 без к, аказвае розны па пераканальнай моцы уплыу. Таксама вельм1 прадуктыуным па вынису маулення з'яуляецца таи рытарычны шструмент, як пауза. .Шчыцца, што паузы садзейшчаюць 10-15%-наму далу-чэнню шфармацьп. Такая асабл1васць чалавечага успрыняцця. Кат педагог упэунены, пгго яго слухачы уключылгся у выхаваучы працэс, што ¡х мысленне, эмацыянальнасць 1 вобразнасць зна-ходзяцца у актыунай пазщьи, тады паузы неаб-ходныя для асэнсавання шфармацьп, далучэння да яе уласных меркаванняу з вопыту перажытага щ атрыманага цераз самыя розныя каналы 1 асэнсаванага раней. Не менш важным па уздзе-янш на слухачоу л1чыцца тэмп маулення — коль-касць гукау, складоу 1 слоу у адзшку часу. Звы-чайны тэмп маулення — 120 слоу за хвшну, ад-нак пры паведамленн1 важнай шфармацы1, насы-чанай назвам1, фактам!, л1чбам1, тэмп запаволь-ваецца, а сша голасу зшжаецца, шфармацыя ж, насычаная эмоцыяш, падаецца больш хутим тэмпам пры выкарыстанш большай сшы голасу. Кожнаму педагогу трэба памятаць пра важнасць рэлаксацы1 у выхаваучай дзейнасщ. Падчас усп-рымання маулення педагога студэнты не быва-юць уважл1вым1 у поунай ступеш на працягу доугага адрэзку часу, ¡м патрабуецца адпачынак для аднаулення уваг1, асабл1ва пры успрыманш складанай шфармацы1. Мэта эфекту рэлаксацы1 -зняць ^¡халапчнае напружанне. Клас1чным прыкладам гэтага з'яуляецца гумар, дзякуючы якому ствараецца натуральная пауза для адпа-чьгаку 1 набываецца магчымасць для аднаулення эмацыйнай энерги, а таксама слуханне музы-га, в1зуальнае успрыняцце нагляднасц1, гульнё-выя элементы 1 ¡нш.
Эфект дысперси нагадвае педагогу пра рас-сейванне шфармацы1 па меры яе атрымання. Кал1 мы на пачатку маулення маем 100% шфар-мацьп, то на перавод думак у словы губляецца 10%, на вуснае агучванне расходуецца яшчэ 10%, на магчымасць пачуць— 10%, на магчымасць зразумець - 10%, на запамшанне - 35%. Так1м чынам, па закону дысперси у памящ слухачоу застаецца 25% шфармацьп. Невербаль-ныя зносшы — гэта кантакты цераз няслоуныя знакавыя сютэмы, сярод як1х на першае месца па важнасц1 вылучаюць в1зуальную.
В1зуальная сютэма уключае у сябе жэсты, мь мжу, позы, скуравыя рэакцьп, прастору, кантакт вачыма. Такой сютэме удзяляецца мала уваг1 у выхаваучым працэсе, аднак гэта не здымае яе важнасщ. Мауленне, пазбауленае жэстау, паказ-вае на скаванасць, няупэуненасць, што не спры-яе пераканаучасщ. Пры жэстыкуляцьп неабход-на памятаць пра наступныя правшы:
• найлепш успрымаюцца натуральныя, плауныя жэсты;
• жэстыкуляцыя не павшна быць беспера-пьганай;
• жэсты 1 словы угвараюць адно цэлае;
• для выразнасщ 1 пераканаучасц1 выкарыстоуваць разнастайныя жэсты.
Асабл1вая роля у выхаваучым мауленн1 ад-водзщца м1мщы - рухам мышцау твару, сярод як1х асноуным1 з'яуляюцца мышцы бровау, рота 1 вачэй, яия перадаюць спектр самых разнас-тайных эмоцый: радасщ, здз1улення, гневу, страху, варожасщ 1 шш. Японси шсьменшк Коба Абэ л1чыу твар натуральным сродкам каму-нисацы11 назвау яго «сцяжынкай пам1ж людзь-мт, а пюьменнш, мастаи 1 фшосафы бачаць у твары сродак спасц1жэння чалавечай душы, своеасабл1вы «пашпарт» чалавека [5]. Для ства-рэння станоучага пс1халаг1чнага кл1мату, рэаль зацьп паз1тыуных кантактау педагогу неабход-на умець прыводзщь свой твар 1 эмацыйную зону у пазиыунае сугучча.
Важнае месца у кантактах займае поза -станов1шча чалавечага цела, якое наглядна па-казвае яго пслхалапчна-эмацыйны стан. Кал1 педагог мяркуе стварыць атмасферу адкрытас-щ, даверл1васщ, згоды, добразычл1васщ, то яму найболын падыйдуць адкрытыя далош, распрау-леныя плечы, расшпшены пшжак, прыузнятая галава, уцягнуты жывот 1 усмешка на твары.
Не кожны педагог, асабл1ва маладога узросту, мае вопыт публ1чнасц1, умение прамауляць перад вялЬсай аудыторыяй, таму яго няупэуненасць, скаванасць могуць перадаваць скуравыя рэакцьп: пачырваненне, з'яуленне чырвоных плямау у воб-ласщ твару, шьп, бледнасць твару, паппвасць твару 1 рук 1 шш. Мауленне становшца непераканау-чым 1 не прыцягвае да сябе увагу студэнтау. Для пераадолення праявау непубл1чнасц1 юнуе шэраг практыкаванняу 1 трэншгау.
Псшчны 1 этычны камфорт у выхаваучых кантактах у мнопм вызначаецца дыстанцыяй пам1ж сумоуцам1, таму педагогу неабходна ве-даць, што юнуюць наступныя прасторавыя зоны зносшау:
• штымная зона (да 50 см), у яе дапускаюцца толыа бл1зия людз1, яия стварьш атмасферу да-верл1васщ 1 таму могуць ужываць 1 тактыльныя кантакты, дапускаць датыканш. Некаторыя педа-гоп могуць дазваляць сабе таия зносшы, аднак яны вымагаюць вялисай падрыхтоуи, шакш таия кантакты могуць разглядацца студэнтам1 як паку-шэнне на ¡х свабоду 1 недатыкальнасць;
• асабютая, щ персанальная, зона (50120 см) выкарыстоуваецца у кантактах з сябра-м11 калегамц
• сацыяльная зона (120—400 см) звычайна угвараецца у службовых кабшетах, гэта самая прыдатная зона для кантактау са студэнтам1 у аудыторьи;
• публ1чная зона (звыш за 400 см) для кантактау з вялисай групай людзей, напрыклад, пры чытанш лекцый.
В1зуальны кантакт вачыма з'яуляецца вель-м1 важным для выхаваучых кантактау. Каб ус-таляваць пазиыуныя знос1ны са студэнтам1, неабходна глядзець на ¡х ад 60 да 70% на працягу усёй размовы. Трэба ул1чваць таксама якасць погляду 1 зону кантакту. Лепш за усё наироу-ваць погляд на раён шба, што спрыяе дзелавому стылю. Погляд жа паверх акулярау можа расцэ-
ньвацца студэнтам1 як крытычны, пасля якога у ¡х ёсць магчымасць закрыцца ад кантактау: пе-ракрыжаваць рук11 ноп 1 апусцщь галаву. Лепш за усё здымаць акуляры пры мауленш 1 надзя-ваць ¡х пры слуханш. Касы погляд часта успры-маецца як варожы, сведчыць пра падазронасць, а «пусты» щ «цяжкЬ> погляд гаворыць пра не-гатыуныя эмоцы11 не спрыяе усталяванню паз1-тыуных кантактау.
Заключэнне. Асноуным выносам кантактау педагога са студэнтам1 цераз вербальныя 1 не-вербальныя сютэмы з'яуляецца разумение не тольи якасцяу маладых людзей, але 1 матывау 1 прычын ¡х дзеянняу, а таксама садзейн1чанне фармаванню у ¡х уменняу распачынаць 1 захоу-ваць знос1ны пам1ж людзьмь
ДПтаратура
1. Рагожынская, Т. А. Станауленне 1 развшцё камушкатыуных навыкау падлеткау / Т. А. Рагожынская // Адукацыя 1 выхаванне. —2009. — № 2. - С. 65-70.
2. Тамсама.
3. Кузняцоу, I. М. Рыторыка /1. М. Кузняцоу. — Мшск: Тэтра сютэмс, 2003. - 559 с.
4. Печенева, Т. Особенности убеждающей речи / Т. Печенева // Беларуская думка. - 2009. -№2.-С. 112-117.
5. Рачкоуская, А. У. Што ж нашсана на тва-ры? / А. У. Рачкоуская // Роднае слова. - 2009. -№ 2. - С. 57-59.
