CC BY
2УДК 614.2
ОШ ОБЛУСУНДА ООРУЛАРДЫН НЕГИЗГИ КЛАССТАРЫНЫН
ДИНАМИКАСЫ
ИСРАИЛОВА ДАРЫГУЛ КУБАНЫЧБЕКОВНА, БОРОНЧИЕВА ЗАРЕМА АСЕКОВНА, ЕРКИНБАЕВА ЭРКАЙЫМ АСАНОВНА, БОРОНБАЕВ АДИЛЕТ
БОРОНБАЕВИЧ
Аннотация. Макалада Ош облусундагы оорулардын негизги класстарынын 2019-2023-жылдар аралыгындагы динамикасы изилденет. Изилдвв максаты - оорулардын таралышы жана динамикасы аркылуу аймактагы калктын ден соолугунун абалын баалап, саламаттыкты сактоо системасын оптималдаштырууга негизделген чечимдерди иштеп чыгуу. Ош облусундагы 16 жаштан жогору калктын арасында катталган оорулардын негизги класстары боюнча 2019-2023-жылдар аралыгындагы улуттук статситика комитетинин расмий маалыматтары анализделип, всуу жана азайуу тенденциялары аныкталды. Пандемиянын ооруларга тийгизген таасири бааланып, аймактагы климаттык, социалдык-экономикалык шарттардын жана медициналык кызматтардын сапатынын ооруларга тийгизген таасири изилденди. 2019-жылы катталган оорулардын саны 246,407 болсо, 2020-жылы 162,841ге тушуп, андан кийин жыл сайын кайрадан всквн. Системалык оорулар жана дем алуу органдарынын оорулары эц квп катталган оорулар болуп калды. Изилдввнун жыйынтыктары боюнча, пандемия олуттуу таасир тийгизгендиги жана айрым оорулардын всуу тенденциясы (эндокриндик оорулар) байкалган. Бул маалыматтар саламаттыкты сактоо системасындаресурстарды натыйжалуу бвлуштуруу жана алдын алуу иш-чараларын кучвтуу учун негизделген сунуштарды иштеп чыгууга жардам берет.
Ачкыч свздвр: терапия, эндокриндик система, нерв оорулары, психикалык бузулуулар, онкология, пандемия.
ДИНАМИКА ОСНОВНЫХ КЛАССОВ ЗАБОЛЕВАНИЙ В ОШСКОЙ ОБЛАСТИ
ИСРАИЛОВА ДАРЫГУЛ КУБАНЫЧБЕКОВНА, БОРОНЧИЕВА ЗАРЕМА АСЕКОВНА, ЕРКИНБАЕВА ЭРКАЙЫМ АСАНОВНА, БОРОНБАЕВ АДИЛЕТ
БОРОНБАЕВИЧ
Аннотация. В статье исследуется динамика основных классов событий в Ошской области за период с 2019 по 2023 год. Цель исследования — оценка состояния здоровья населения региона посредством распространения и динамики заболеваний с разработкой решений, основанных на оптимизации систем здравоохранения. Проанализированы официальные данные статистического комитета по высшему классу заболеваний среди населения старше 16лет в Ошской области за период с 2019 по 2023 год, выявлены тенденции роста и снижения. Оценено влияние пандемии на заболеваемость, а также исследование влияния климатических, социально-экономических условий и качества медицинских услуг на заболеваемость. В 2019 году было зарегистрировано 246 407 заболеваний, в 2020 году количество заболеваний сократилось до 162 841, а затем вновь увеличивалось ежегодно. Наибольшее количество случаев заболевания завершилось заболеваниями систем и заболеваний органов дыхания. По результатам исследования пандемия оказала решающее влияние, а также наблюдался рост некоторых заболеваний (эндокринных заболеваний). Эти данные помогают дать рекомендации по эффективному распределению ресурсов и усилению профилактических мер в области здравоохранения.
Ключевые слова: Терапия, эндокринная система, заболевания нервной системы, психические расстройства, онкология, пандемия.
Ош мамлекеттик университети
DYNAMICS OF THE MAIN CLASSES OF DISEASES IN THE OSH REGION
ISRAILOVA DARYGUL KUBANYCHBEKOVNA, BORONCHIEVA ZAREMA ASEKOVNA, ERKINBAEVA ERKAYIM ASANOVNA, BORONBAEV ADILET
BORONBAEVICH
Abstract. The article examines the dynamics of the main classes of events in the Osh region for the period from 2019 to 2023. The purpose of the study is to assess the health status of the region's population through the spread and dynamics of diseases with the development of solutions based on the optimization of healthcare systems. The official data of the statistical committee on the highest class of diseases among the population over 16 years old in the Osh region for the period from 2019 to 2023 were analyzed, and growth and decline trends were identified. The impact of the pandemic on morbidity was assessed, as well as a study of the impact of climatic, socio-economic conditions and the quality of medical services on morbidity. In 2019, 246,407 diseases were registered, in 2020 the number of diseases decreased to 162,841, and then increased again annually. The largest number of cases of the disease ended with diseases of the systems and diseases of the respiratory system. The study found that the pandemic had a decisive impact, and there was also an increase in some diseases (endocrine diseases). These data help to provide recommendations for the effective allocation of resources and strengthening ofpreventive measures in the field of health care.
Keywords: Therapy, endocrine system, diseases of the nervous system, mental disorders, oncology, pandemic.
Киришуу. Ооруларды класстар боюнча изилдее — медицина жана коомдук саламаттыкты сактоо тармагындагы негизги багыттардын бири. Бул жаатта изилдеелердY жYргYЗген окумуштуулар, уюмдар жана институттар ар кандай оорулардын таралышын, себептерин жана алдын алуу жолдорун изилдейт.
Кыргызстандагы оорулардын негизги класстарын салыштырып изилдее кептеген мекемелердин жана окумуштуулардын аракетинин натыйжасы болуп саналат. Бул изилдеелер калктын саламаттыгын жакшыртуу жана саламаттыкты сактоо системасын енYктYPYY боюнча негизги чечимдерди кабыл алууга жардам берет [1].
Ош облусунда оорулардын негизги класстарынын 2019-2023-жылдар аралыгындагы динамикасын изилдее аймактагы саламаттыкты сактоо системасынын абалын жана кейгейлерYн терец тYШYHYY YЧYн ете маанилYY. Эпидемиологиялык абалды баалоо аркылуу оорулардын тYрлерY жана динамикасы аркылуу аймактагы калктын ден соолугунун негизги кейгейлерY аныкталат. Саламаттыкты сактоо саясатын оптималдаштыруу багытында оорунун тYрлерYHYн таралышы боюнча маалыматтар программаларды жана ресурстарды натыйжалуу пландаштырууга мYмкYндYк берет [2]. Профилактика жана дарылоо иш-чаралары ооруларды алдын алуу жана дарылоо боюнча конкретщуу чараларды иштеп чыгуу YЧYн негиз тYзет. Ал эми Пандемиянын таасирин баалоо менен COVID-19 пандемиясынын саламаттыкты сактоого тийгизген таасири жана анын аймактагы ооруларга болгон езгерYYлерYн изилдее маанилYY
[3].
Изилдеенун максаты: Оорулардын негизги класстарынын 16 жаштан жогорку курактагы калк арасында таралышын изилдеп, 2019-2023-жылдары Ош облусундагы саламаттыкты сактоо системасынын абалы тууралуу объективдYY баа берYY жана бул багытта негизделген чечимдерди иштеп чыгуу.
Изилдеенун милдеттери:
1. Статистикалык маалыматтарды топтоо жана анализдее: Ар бир жылдагы оорулардын абсолюттук саны жана 100 миц калкка салыштырмалуу керсеткYчтерYн талдоо. Оору класстары боюнча динамиканы аныктоо.
2. Негизги оорулардын eсYY же азаюу тенденцияларын табуу жана кeйгeйлeрдY аныктоо. Пандемиянын ооруларга болгон таасирин баалоо.
3. Аймактык eзгeчeлYктeрдY изилдее: Аймактагы климат, социалдык-экономикалык шарттар жана медициналык кызматтардын сапаты ооруларга кандай таасир эткенин аныктоо.
4. Саламаттыкты сактоо программаларын баалоо: 2019-2023-жылдардагы улуттук жана аймактык программалардын таасирин талдоо. Жетишкендиктер жана кемчиликтерди аныктоо.
5. Профилактикалык жана медициналык иштерди оптималдаштыруу боюнча сунуштарды иштеп чыгуу: Калктын негизги кeйгeйлeрYнe багытталган профилактикалык чараларды сунуштоо. Ресурстарды бeлYштYPYYHY жана пландоону жакшыртуу YЧYн саламаттыкты сактоо саясатчыларына негизделген сунуштарды берYY.
Материалдар жана ыкмалар
Изилдeeдe тeмeнкY материалдар колдонулду: Статистикалык маалыматтар: Ош облусундагы 16 жаштан жогору калктын арасында катталган оорулардын негизги класстары боюнча 2019-2023-жылдар аралыгындагы улуттук статситика комитетинин расмий маалыматтары.
Саламаттыкты сактоо программалары: Кыргызстандын 2019-2023-жылдардагы улуттук программалары ("Ден соолук", COVID-19га каршы стратегия ж.б.). Кыргызстандын саламаттыкты сактоо министрлигинин 12-ЗДРАВ, 12-НСК отчеттору. Профилактика жана дарылоо боюнча эл аралык сунуштамалар колдонулду.
Ыкмалар: Статистикалык анализ, Сандык анализ: Ар бир ооруну классы боюнча жылдык кeрсeткYчтeрдY салыштырып, динамикасын талдоо [4]. Оорулардын 100 миц калкка карата катышын эсептеп, ар бир жылдын eзгeчeлYктeрYн аныктоо .
Класстоо жана рейтинг тYЗYY: Оору класстарын абсолюттук сан жана таралышы боюнча рейтингге бeлYY.
Тенденцияларды изилдee: Жылдар аралыгындагы оорулардын eсYY же азайуу тенденцияларын аныктоо YЧYн динамикалык анализ. Салыштырма анализ: Оору класстарын бири-бири менен салыштыруу аркылуу негизги кeйгeйлeрдY аныктоо. Ош облусунун кeрсeткYчтeрYн Кыргызстандын башка аймактары же орточо улуттук децгээл менен салыштыруу [5].
Графикалык визуализация методу: Графиктерди, диаграммаларды тYЗYY аркылуу оорулардын динамикасын жана таралышын визуалдаштыруу.
Сунуштарды иштеп чыгуу: Алынган натыйжалардын негизинде саламаттыкты сактоо саясатчылары YЧYн практикалык сунуштарды берYY. Эксперттик баа берYY. Изилдеенун жыйынтыктары. Жалпы оорулардын саны: 2019-жылы 246,407 учур катталып, 2020-жылы бул кeрсeткYч кескин азайып (162,841 учур), кийин жыл сайын кайрадан жогорулаган (2023-жылы 204,858 учурга жеткен) [6]. Бул пандемия мезгилиндеги медициналык жардамдын жеткиликтYYЛYГYHYн чектелиши жана каттоо системасындагы eзгeрYYлeр менен байланыштуу болушу мYмкYн.
Оорулардын негизги класстары боюнча кан айлануу системасынын оорулары: ар жылдар бою эц ^п катталган оорулардын бири. 2019-жылы 45,978 учур катталып, 2023-жылы 36,376 учурга чейин азайган. 100 миц калкка катышы 2019-жылы 5,232.3тeн 2023-жылы 3,920.0ге тeмeндeгeн.
Дем алуу органдарынын оорулары: катталган учурлар саны 2019-жылы 26,631ден 2023-жылы 25,814ке чейин eзгeрYп турган. Пандемия учурунда (2020-2021) бул оорулардын кeбeЙYШY байкалган.
Эндокриндик системанын оорулары: 2019-2023-жылдар аралыгында eсYY тенденциясы байкалат: 15,251 учурдан 16,655ке жеткен. 100 миц калкка катышы да жыл сайын eсYп турган (2019-жылы 1,735.6, 2023-жылы 1,722.5).
Онкологиялык оорулар: туруктуу децгээлде, бирок 2023-жылы бир аз азайган: 2,227 учурдан 1,344^ чейин [7].
Жаракаттар жана уулануу: 2019-жылы 6,820 учур катталган, бул керсетауч 2023-жылы 5,626га чейин азайган.
Психикалык бузулуулар: 2020-жылы (пандемия мезгилинде) катталган учурлар 2,164ке чейин азайып, андан соц кайра ескен.
Кез оорулары: 2019-жылдан 2023-жылга чейин жалпы учурлар азайып, туруктуулукка жетишкен.
Анализден керYHYп тургандай, пандемия оорулардын динамикасына олуттуу таасир тийгизген. Айрым класстар боюнча есYY тенденциясы байкалган (эндокриндик оорулар), ал эми башкаларында туруктуу кыскаруу жYрген (кан айлануу системасы жана жаракаттар) [8]. Бул маалыматтарды колдонуп, Ош облусунун саламаттык сактоо системасындагы ресурстарды эффективдYY белYштYPYY жана алдын алуу иштерин кYчетYY боюнча чечимдерди кабыл алууга болот. 1 -таблица.
1-таблица. Оорулардын класстары боюнча таралышы (Ош облусу 16 жаштан жогоркулар 2019-2023-ж).
№ Абсолюттук саны 100 миц калкка
2019 2020 2021 2022 2023 2019 2020 2021 2022 2023
Жалпы 246407 162841 196807 237769 204858 28041,2 18197,5 21552,0 26290,7 22004,0
1 Айрым жугуштуу жана мите оорулары 7524 9511 7203 6783 6602 856,2 1062,9 788,8 750,0 711,5
2 Шишик (онкологиялык) оорулар 2227 1432 1648 1655 1344 253,4 160,0 180,5 183,0 144,8
3 Кан оорулары 11168 6819 6287 8082 6425 1270,9 762,0 688,5 893,6 692,4
4 Эндокриндик системанын оорулары 15251 14234 14967 15426 16655 1735,6 1590,6 1639,0 1705,7 1722,5
5 Психикалык бузулуулар 5152 2164 4335 4303 4055 586,3 241,8 474,7 475,8 437,0
6 Нерв системасынын оорулары 15800 10635 12962 17359 14637 1798 1188,5 1419,4 1919,4 1577,3
7 Кез оорулары 18517 9962 13487 16730 15595 2107,2 1113,3 1476,9 1849,9 1680,6
8 Кулак оорулары 4965 2326 3855 5643 4323 565 259,9 422,2 624,0 465,9
9 Кан айлануу системасынын оорулары 45978 32226 33459 41587 36376 5232,3 3601,2 3664,0 4598,4 3920,0
10 Дем алуу органдарынын оорулары 26631 19097 23689 29566 25814 3030,6 2134,1 2594,1 3269,2 2781,8
11 Тамак oth^yy оорулары 16831 11125 12829 15233 10258 1915,4 1243,2 1404,9 1684,4 1105,4
12 Тери оорулары 8304 3988 6799 7459 6712 945 445,7 744,5 824,8 723,3
13 Таяныч-кыймыл аппаратынын оорулары 13171 7018 12013 13706 11467 1498,9 784,3 1315,5 1515,5 1235,7
14 Заара-жыныс системасынын оорулары 29123 19021 25329 29367 25487 3314,2 2125,6 2773,7 3247,2 2746,6
15 Кош бойлуулук, терет жана тереттен кийинки мезгил 17759 8568 12908 18100 12508 4059,8 1923,9 2839,0 3986,6 1347,9
16 Тубаса кемтиктер 522 207 326 378 303 59,4 23,1 35,7 41,8 32,7
17 Симптомдору так аныкталбаган оорулар 664 332 621 720 671 75,6 37,1 68,0 79,6 72,3
18 Жаракаттар жана уулануу 6820 4176 4090 5672 5626 776,1 466,7 447,9 627,2 606,3
Эскертме: маалыматтар КР ССМнин Электрондук саламаттык сактоо борборунун 2019-2023 жж отчеттук формасынан алынган
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Алынган маалыматтардын негизинде оорулардын негизги класстарын бири-бири менен салыштырып, жыл сайын катталган учурлардын саны боюнча орундарын аныктап, жалпы динамиканы кецири талдап чыгалы. Ар бир оорунун абсолюттук санын пайдаланып, жыл сайын оорулардын орундарын темен^дей бeлYп карасак 2-таблица.
2-Таблица. Оорулардын орундары.
№ Жыл 1-орун 2-орун 3-орун 4-орун 5-орун
1 2019 Кан айлануу (45,978) Заара-жыныс (29,123) Дем алуу (26,631) Тамак oth^yy (16,831) Нерв системасы (15,800)
2 2020 Кан айлануу (32,226) Заара-жыныс (19,021) Дем алуу (19,097) Эндокриндик (14,234) Нерв системасы (10,635)
3 2021 Кан айлануу (33,459) Заара-жыныс (25,329) Дем алуу (23,689) Эндокриндик (14,967) Нерв системасы (12,962)
4 2022 Кан айлануу (41,587) Заара-жыныс (29,367) Дем алуу (29,566) Эндокриндик (15,426) Нерв системасы (17,359)
5 2023 Кан айлануу (36,376) Заара-жыныс (25,487) Дем алуу (25,814) Эндокриндик (16,655) Нерв системасы (14,637)
Эскертме: абсолюттук саны миц киши. Эскертме: маалыматтар КР ССМнин Электрондук саламаттык сактоо борборунун 2019-2023 жж отчеттук формасынан алынган
2-таблицада кeрYHYп тургандай кан айлануу системасынын оорулары бардык жылдары 1-орунду ээлейт. 2019-жылы максималдуу кeрсeткYч (45,978 учур) катталган, бирок 2023-жылы 36,376 учурга чейин азайган. Заара-жыныс системасы: туруктуу 2-орунду ээлейт. 2019-жылы 29,123 учур катталса, 2023-жылы 25,487 учур болгон.
Дем алуу органдары 3-орунда калып, пандемия учурунда (2020-2021) кeрсeткYчтeр кeбeйгeн. 2022-жылы 29,566 учур катталган болсо, 2023-жылы бул кeрсeткYч 25,814^ тeмeндeгeн.
Эндокриндик оорулар жыл сайын жогорулап, 4-орунда. 2019-жылы 15,251 учурдан баштап, 2023-жылы 16,655 учурга жеткен.
Нерв системасынын илдеттери 5-орунду ээлеп, кeрсeткYчтeр салыштырмалуу туруктуу. 2019-жылы 15,800 учур катталган, 2023-жылы бул кeрсeткYч бир аз азайып, 14,637 болгон.
Тeрeт жана тeрeттeн кийинки оорулар 2019-жылы 17,759 учур болсо, пандемия учурунда (2020) бул кeрсeткYч кескин азайып, андан кийин кайра eскeн.
Шишик (онкологиялык) оорулар саны жыл сайын азайып, 2023-жылы 1,344^ жеткен.
Жаракаттар жана уулануу: кызыктуу тенденция байкалат, кeрсeткYчтeр салыштырмалуу азайган [9].
Бул анализ кeрсeткeндeй, Ош облусунда эц кецири тараган оорулар кан айлануу, заара-жыныс, дем алуу органдары, ошондой эле эндокриндик оорулар болуп саналат. 2020-2021-жылдары (пандемия учурунда) катталган учурлардын динамикасы eзгeргeн, бул ошол учурлардагы медициналык ресурстар менен байланыштуу болушу мYмкYн [10].
Алынган натыйжаларды талкуулоо.
Изилденген мезгил аралыгында кан айлануу системасынын оорулары дайыма эц жогорку децгээлде.
- Дем алуу жана заара-жыныс системасынын ооруларынын кeрсeткYчтeрY да салыштырмалуу жогору жана туруктуу 1 -CYрeт.
45000 40000 | 35000 | 30000 £ 25000 * 20000 15000 10000
2019.0 2019.5 2020.0 2020.5 2021.0 2021.5 2022.0 2022.5 2023.0
Жылдар
1-Сурет. Ош облусундагы оорулардын негизги класстарынын 2019-2023-жылдар аралыгындагы динамикасы.
Эндокриндик жана нерв системасынын оорулары акыркы жылдарда бир аз 03repYY менен ecYY тенденциясын керсетет.
Кан айлануу системасынын оорулары эц жогорку децгээлде катталган жана жыл сайын калктын ден соолугундагы негизги кeйгeйлeрдYн бири болуп калууда. Бул жYрeк-кан тамыр ооруларын алдын алуу жана дарылоо боюнча олуттуу чараларды талап кылат.
Заара-жыныс системасынын оорулары туруктуу тYPдe экинчи орунда турат. ЭсYY динамикасы бар, айрыкча, 2021-2022-жылдары кeрсeткYчтeр кeбeйгeн. Бул инфекциялык оорулар менен гигиеналык шарттардын сапатын жакшыртуу маселесин караштыруу керектигин билдирет.
Дем алуу органдарынын оорулары пандемия учурунда бул оорулар кeбeйгeнY байкалат, бул COVID-19дун тYЗдeн-тYЗ жана кыйыр таасирлеринен кабар берет. Бирок, 2023 -жылы оорулардын саны азайган. Бул жаатта алдын алуу жана климаттык шарттарга байланыштуу чараларды кYчeтYY маанилYY.
Эндокриндик оорулар, айрыкча, кант диабети жана йод жетишсиздиги кeйгeйлeрY менен байланыштуу болушу мYмкYн. Жыл сайын eсYY динамикасы байкалат, бул туура тамактануу жана алдын алуу иш-чараларын кYчeтYYHY талап кылат.
Нерв системасынын ооруларынын кeрсeткYчтeрY салыштырмалуу туруктуу бойдон калууда, бирок 2022-жылы аздап кeбeйгeн. Бул, балким, стресс факторлору жана башка психологиялык маселелердин таасири менен байланыштуу.
Корутунду. Алынган маалыматтар оорулардын негизги себептерин терецирээк тYШYHYYгe жана Ош облусунда калктын ден соолугун жакшыртуу боюнча приоритетщуу иш-чараларды иштеп чыгууга жардам берет. Жогорудагы сунуштар эффективдYY аткарылган учурда, ооруларды алдын алуу жана дарылоо натыйжалуулугун жогорулатууга олуттуу салым кошот.
2019-2023-жылдар аралыгында Кыргызстандын саламаттыкты сактоо системасында бир нече улуттук жана эл аралык программалар ишке ашырылган. Ош облусундагы оорулардын негизги класстары боюнча динамиканы изилдеген жылдарына дал келген негизги стратегиялык документтер жана программаларга Кыргызстандын саламаттыкты сактоо тармагын eнYктYPYY боюнча Саламаттыкты сактоо системасын реформалоонун тeртYнчY баскычы - "Ден соолук" улуттук программасы кирет. Бул программанын максаты - жалпы
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Ош облусунда 2019-2023-жж. оорулардын негизги класстарынын динамикасы
—•— Кан айлае уу системасы ныс системасы органдары дик оорулар
—•- Заара-жь —Дем алуу —Эндокрин
калктын ден соолугун жaкшыртyy, айрыкча, биринчи баскычтагы медициналык кызмат кeрсeтYYHY кYчeтYY болуп саналат. Аталган реформанын негизги багыттары толук аткарылган эмес.
Практикалык сунуштар
Кан айлануу оорулары боюнча: гипертонияны алдын алуу боюнча программаларды ишке киргизYY. Калкты жYрeк-кaн тамыр ооруларынын эрте белгилери боюнча маалымдоону кYчeтYY. Ден соолукту текшерYY борборлорунун санын кeбeйтYY. Эндокриндик оорулар боюнча: Кант диабетинин алдын алуу YЧYн туура тамактануу программаларын иштеп чыгуу. Йод кошулган туздарды колдонуу боюнча билим берYY иштерин кYчeтYY.
Дем алуу оорулары: профилактикалык эмдeeлeрдY уюштуруу жана кYчeтYY. Климатка ылайыктуу шарттарды тYЗYY (жылуулук системаларын жакшыртуу).
Заара-жыныс оорулары: суу менен камсыздоо жана санитардык-гигиеналык шарттарды жакшыртуу. Жеке гигиенанын эрежелерин калкка кецири тYШYндYPYY.
Психикалык саламаттыкты колдоо боюнча кризистик борборлорду тYЗYY. Нерв системасынын ооруларынын алдын алуу YЧYн стресс менен кYрeшYY боюнча билим беруу программаларын ишке ашыруу.
Бул ооруларды каттоо системасын сaнaриптештирYY жана маалымдуулукту жогорулатуу. Жыл сайын оорулардын динамикасын кeзeмeлдeп, тиешелYY корутундуларды чыгаруу.
АДАБИЯТТАР
1. Алдашукуров, Ы. А. Отдаленные последствия воздействия радионуклидов / Ы. А. Алдашукуров // Наука. Образование. Техника. - 2021. - № 3(72). - С. 80-87. - DOI 10.54834/16945220_2021_3_80. - EDN NAHCUI.
2. Алдашукуров, Ы. А. Детский церебральный паралич у лиц постоянно проживающих в условиях высокогорья / Ы. А. Алдашукуров // Известия ВУЗов Кыргызстана. - 2020. - № 5. - С. 48-52. - EDN XPWDMP.
3. Шериева, Н. Ж. Кыргыз Республикасынын Ош облусунда калктын ооруга чалдыгуусунун негизги кeрсeткYчтeрY / Н. Ж. Шериева, А. А. Шамшиев // Илим. Билим. Техника. - 2019. - №. 3(66). - P. 104-109. - EDN BMDGUB.
4. Динамика заболеваемости болезнями органов дыхания среди населения Ошской области по данным ОМОКБ / А. А. Алибаева, Ф. Т. Рысматова, Г. О. Омаралиева [и др.] // Вестник Ошского государственного университета. - 2024. - № 2. - С. 21-30. - DOI 10.52754/16948610_2024_2_3. - EDN ГОCQKR.
5. Мурзалиев, М. Т. Факторы, влияющие на уровень заболеваемости мочекаменной болезнью в ошской области / М. Т. Мурзалиев, к. Э. Насирдин, Н. М. Темиров // Успехи современной науки и образования. - 2016. - Т. 6, № 10. - С. 112-117. - EDN XCJMDF.
6. Вспышки кори и краснухи в Ошской области Кыргызской Республики -2023-г. (январь май месяц) / Б. Т. Абдимомунова, Т. Т. Даутов, А. К. Турусбекова, А. З. Абжапарова // Здравоохранение Кыргызстана. - 2023. - № 2. - С. 58-65. - DOI 10.51350/zdravkg2023.2.6.9.58.65. - EDN RIJYLF.
7. Авазбеков, Б. М. Проблема цирроза печени в Ошской области / Б. М. Авазбеков, С. Т. Шатманов, А. А. Исмаилов // Вестник Ошского государственного университета. - 2020. -№ 1-5. - С. 11-18. - EDN GKJHPH.
8. Эпидемиологическая характеристика бруцеллеза в Ошской области Кыргызской Республики / А. К. Абдразакова, И. Тайчиев, Ж. К. Муратов, А. К. Турусбекова // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Т. 1, № 5. - С. 5-11. - DOI 10.52754/16947452_2021_1_5_5. - EDN AHUCPC.
9. Сахарный диабет 2 типа у больных covid-19 в Ошской области / Г. С. Рысбекова, Б. Т. Абдимомунова, С. Т. Жолдошев, Д. Т. Турсунбекова // Тенденции развития науки и образования. - 2023. - № 95-5. - С. 49-57. - DOI 10.18411Лтю-03-2023-231. - EDN EJFCJN.
10. Обогащение муки и железодефицитная анемия в Кыргызской Республике / Ф. А. Кочкорова, В. С. Тойгомбаева, М. К. Эсенаманова [и др.] // Гигиена и санитария. - 2022. -Т. 101, № 3. - С. 338-343. - DOI 10.47470/0016-9900-2022-101-3-338-343. - EDN IЮTWZ.
