CC BY
96
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44)2015
УДК 4Т Б. Н. ҲАКИМОВА
ББК 81 (2Т)
НОМВОЖАҲОИ ҶОМЕИ РАСТАНИҲОИ ҒАЛЛАДОНА ДАР ЗАБОНИ ТОҶИКӢ
Вожаҳои калидӣ: вижагиҳои маънои, вижагиҳои лексикй, гурӯҳҳои мавзӯи, галлапарварй, галла, вожаҳои лугавй, рустаниҳои галладонагй, гандумшаклҳо, тухми галла, гандумбирён, дона
Дар тадқиқоти вожашиносии муосир ба омӯзиши вожагони давраҳои алоҳида дар асоси осори мушаххас аҳамияти бештар дода мешавад. Аз чумла, дар забоншиносии эронй тайи солҳои охир бисёр тадқиқоти чолиб пайдо шуданд, ки дар онҳо забон ва хусусиятҳои услубй, сарфиву наҳвй (грамматикй) ва вожагонй (лексикй)-и асарҳои чудогонаи насри бадей мавриди баррасй қарор гирифтаанд. Бояд тазаккур дод, ки дар тадқиқотҳои анчомдодашуда асосан таркиби вожаҳои осори мансуп, чудо кардани калимаҳо ба гурӯҳҳои мавзӯй ва вожагониву маъной диққат дода мешавад. Гурӯҳҳои мавзӯй (тематикй) аз рӯйи хусусияти худ дар таркиби худ вожаҳо ва истилоҳотро аз назари мавзӯъ на аз рӯи робитаҳои вожагониву маъной ба ҳамдигар муттаҳид месозанд. Вожаҳои гурӯҳҳои лугавию маъной (семантикй) аз дохили гурӯҳҳои мавзӯй баромада, тагйироти маъноии ҳаммонанд доранд ва бештар ба як маъно истифода мешаванд.
Гурӯҳҳои мавзӯй аз рӯйи хусусиятҳои худ гурӯҳи бузурги вожаҳоро ташкил медиҳанд, ҳол он ки гурӯҳи лугавию маъной аз дохили гурӯҳи мавзӯй баромада, аз нигоҳи таркиб ва сохтор маҳдуд мебошанд. Як гурӯҳи мавзӯй метавонад дар дохили худ якчанд гурӯҳи лугавию маъной дошта бошад (7, 33) ва ё аслан ягон гурӯҳи лугавию маъной надошта бошад.
Дар гурӯҳҳои лугавию маъной аз рӯйи маънои лугавй метавонанд як, ду ва ё аз ин ҳам бештар калимаҳо якчо шаванд.
Лугати соҳаи кишоварзй, ки раванди тӯлонии ташаккул ва такомули таърихии худро аз сар гузаронидааст, дар ҳолати имрӯзаи худ яклухт ва ҳамсон нест. Ин бахши лексикаи забони муосири точик ҳам аз лиҳози вожагониву маъной, ҳам аз чиҳати доираи мавзуот ва ҳам аз рӯйи хусусиятҳои грамматикии худ дорои паҳлӯҳои мухталифи таҳқиқй мебошад.
Чунонки муҳаққиқон зикр карданд, галлапарварй яке аз қадимтарин ва роичтарин бахшҳои кишоварзй дар манотиқи мухталифи сукунати точикон маҳсуб мешавад (2, 405; 8, 7-16). Аз ин нуқтаи назар номҳои растаниҳои галладона, бахши қадимтари луготи кишоварзй дар забони точикй буда, аҳамияти бузурги илмй доранд.
Номҳои растаниҳои дастпарвард ба гурӯҳи вожаҳои фарҳангй (мутамаддин) дохил мешаванд, зеро шугл варзидани мардум ба парвариши галла дар замоне огоз ёфт, ки онҳо аз барбарият ба тамаддун ва ҳаёти мутамаддин рӯй оварда буданд.
Тачрибаи забоншиносии чаҳон шаҳодат медиҳад, ки таҳқиқи номҳои растаниҳои дастпарвард на танҳо аҳамияти филологй дорад, балки барои таҳқиқу равшанй бахшидан ба бисёре аз масъалаҳои мубрами илмҳои чомеашиносй кӯмак мерасонад. Масалан, натичаи пажӯҳишҳои муқоисавию таърихии ин номҳо барои ҳалли масоили генезиси халқҳо истифода гардидааст (4, 417). Т.В.Гамкрелидзе ва В.В.Иванов бо такя бар асомии растаниҳо ба тачдиди назар намудани сарзамини ватани ибтидоии мардуми ҳиндуаврупой шурӯъ карданд (3, 8)
Як хусусияти хоси вожагони мазкур ин аст, ки он табиатан хусусияти номинативй дорад ва бо ҳаёти воқей сахт марбут аст, аммо дар айни ҳол бо истилоҳ будани худ аз калимаҳои маъмулй тафовут доранд. Маҳз ҳамин дугонагии табиати асомии растаниҳо, яъне ҳам номвожа (номенклатура) ва ҳам истилоҳ (термин) будани онҳо, дар асару мақолаҳои И.М.Стеблин-Каменский ва В.А.Меркулова таъкид гардидааст (8, 7-8).
Калимаҳое, ки номи растаниҳоро ифода мекунанд мафҳумҳои марбутаро ҳам дар мачмӯъ ва ҳам ба сурати фардй номбар мекунанд, аз ин рӯ онҳоро ба ду гурӯҳи вожагонию маъной чудо кардан мумкин аст:
а) номвожаҳои чомеъ;
б) номвожаҳои мушаххас (фардй).
Номвожаҳои чомеи растаниҳои галладона дар забони точикй бо чанд вожа муаррифй шудаанд: галла, галлот, галлачот, галладона, галлагй, галлавудона.
Мисол: «Ин баҳор галла нагз рӯида дунбул шуда буд» (Сотим Улугзода, Восеъ, с.145); «Дар анбор аз галладона фақат чаву гандуми тухмй боқй мондааст, ки он ҳам кифоя намекунад»
210
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44) 2015
(Фазлиддин Муҳаммадиев. Асарҳои мунтахаб, с. 13); «... шукри Худо, деҳқонӣ дорӣ, мулк ва асбоб дорӣ, галлаву дона дорӣ, ҷуфти гов дорӣ..» (Садриддин Айнӣ. Дохунда, с.44). Худи калимаи «галла/гала» ҳам дар ибтидо маънои «даромад ва дахл аз пули иҷора, кирояи хона ва г.. доштааст ва маънои «ҳосиле, ки аз замин мерӯяд, ҳамчун ҷав, гандум, ҷуворӣ ва донаҳои дигар» маънии кӯчидаи ин калима мебошад (11, 645).
Қобили зикр аст, ки дар таърихи инкишофи забони тоҷикӣ барои пайдоиши номи ҷомеи растаниҳои галладона ва маҳсулоти онҳо заминаи лугавӣ вуҷуд доштааст, ки осори забонҳои бостонии эронӣ, аз ҷумла забонҳои авастоӣ, форсии қадим ва форсии миёна далели равшани ин нукта мебошанд.
Д.Саймиддинов қайд мекунад, ки «дар форсии миёна ҳама растаниҳои донаовар ва ё галлагӣ аз ҷинси гандум таҳти номи умумии gandum-kirdan тарҷумаи вожа ба вожаи он «гандумшаклҳо» ва ё «гандумтанаҳо», номгузорӣ шудаанд. Ин мафҳум дар «Бундаҳишн» бо вожаи judag «дона, галла» ва дар «Фарҳанги паҳлавӣ (бахши IV), бо вожаи danag «дона» ёд мешавад (9, 98).
Муҳаққиқон бар ин ақидаанд, ки дар забони эронии қадим ҳам номи ҷомеи галладона вуҷуд доштааст ва чунон ки маводи забони авестоӣ гувоҳӣ медиҳад, вожаи yava-дар мутуни авастоӣ ҳам ба маънои «галладона» ва ҳам ба маънои ҷав ба кор рафтааст. Дар бархе аз забонҳои эронии муосир (ишкошимӣ yaw, санглиҷӣ you, мунҷонӣ yaw, йидгоӣ you, вахонӣ zaw, сарикулӣ jew ва язгуломӣ jd(w) ва ягнобӣ vaw низ ба ҳамин маънои қадимӣ ба кор меравад.(5, 418). Ин калима аз шакли эронии қадим *yava - маншаъ гирифта, номи ҷомеи галладона будааст (8, 23-24)
И.М.Стеблин-Каменский зикр мекунад, ки дар забонҳои ҳиндуаврупоӣ дар байни калимаҳои ифодакунандаи «галла» ва феъли «хӯрдан», «хоидан» («ҷавидан») алоқамандие вуҷуд дорад. Масалан, вожаҳои авастоии a5u-, сугдии (‘)’5w(h) «галла» аз шакли ҳиндуэронии *ed- сарчашма гирифтааст. Вобаста ба ҳамин метавон дар байни вожаи ҳиндуэронии yava - «галладона» ва решаи феъли ҳиндуориёии yav - «хӯрдан», «ҷавидан» (хоидан) робитаи этимологӣ барқарор намуд (8, 25-26).
Ҳамин тариқ, чуноне ки аз ин матолиб бармеояд, дар забони форсӣ ин вожаи қадимии умумиэронӣ ба маънии умумии номи галладона идома кардааст. Сарфи назар аз ин, ки барои забони форсии қадим метавон эҳтимолияти истеъмоли шакли *yava^ барқарор кард, аммо бо сабаби маҳдуд будани ҳаҷми осори хаттии ин забон дар бораи ба маънии «галла» истифода гардидани он сухан рондан душвор аст. Ба ҳар ҳол, вуҷуд доштани шакли judag «дона», «галла» дар матни «Бундаҳишн», ки аз ҳамон решаи эронии қадими *yava - маншаъ гирифтааст, ба мо имкон медиҳад, ки дар бораи истеъмоли ин калима ба маънои «галла», «зироати донадор» ҳадс занем.
Калимаи дигаре, ки барои таъйини собиқаи таърихии номи умумии галладона дар забони тоҷикӣ ҷолиб аст, вожаи дон/дона мебошад. Ин калима дар фарҳангҳои мухталифи забони форсӣ-тоҷикӣ бо тамоми маъниҳои худ сабт гардидааст.
Дар «Фарҳанги забони тоҷикӣ» «дон» ҳамчун шакли кӯтоҳшудаи калимаи «дона» муаррифӣ шудааст. Дар ин фарҳанг 5 маънии ин калима тафсир ёфтааст, ки маънои аслии он «тухм, тухми галла» мебошад ва қадимтарин маънои мазкур бо мисол аз осори Рӯдакӣ мустадлал шудааст (12, 387).
Дар забони тоҷикӣ таркибҳои «дон коштан, дона коштан» ва калимаи «галладона» истеъмол мегарданд, ки ишора бар иртибот доштани ин вожа ба номи умумии ҳар навъ галла мебошад.
Дар «Фарҳанги форсӣ»-и Муҳаммад Муин калимаи dan ба маъноҳои «1.дона; 2.тухми гиёҳ;
3.он чи аз ҳубуб (гандум, арзан ва гайра), ки ба паррандагон диҳанд» (13, 1489).
Вожаи дигаре, ки аз решаи мазкур шакл гирифтааст, <-£jb danak/danuk аст, ки дар «Фарҳанги форсӣ» бо маъниҳои зайл оварда шудааст: «Мутааллиқи дона (аз гандум, ҷав, мош, адас ва ҷузъи онҳо)» (13, 1492). Шакли dana бошад, дар ин фарҳанг ба маъниҳои зерин зикр шудааст; «1.тухм
ва ҳастаи мева; 2.як адад аз галла, ҳабб, чинаи паррандагон; ҳуббае, ки мургон бо минқори худ бармечинанд ва мехӯранд; як адад аз мева; 4.як адад аз ҳар чизе..; 5.обила; б.гулӯлаи тӯб» (13, 1492).
Ҳудудан ҳамин маъниҳо дар «Лугатнома»-и Деҳхудо низ зикр гардидаанд. Аз матолиби ёдшуда чунин бармеояд, ки «дон/дона» аслан маънои «тухми растанӣ» доштааст, аммо дар натиҷаи ба худ гирифтани мафҳуми кулл, яъне синекдоха, маънои ҷомеи «галладона»-ро соҳиб гардидааст.
Ҳамин гуна маънигирии вожаи дон/дона ҳанӯз дар давраҳои қадимтарини инкишофи забонҳои эронӣ ба вуқӯъ пайвастааст. Масалан, калимаи авестоии dano (<эронии қадим *dana низ тақрибан ҳамон маъноҳоро соҳиб будааст, ки дар забонҳои муосири гурӯҳи форсӣ ба назар мерасанд (1, 734). Ба ҳамин сабаб тамоми шаклҳои вожагон, ки аз ҳамин реша дар дигар забонҳо маншаъ
211
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44)2015
гирифтаанд, дар аксари забонҳои муосири эронй сермаъно мебошанд (6, 37-52). Дар забони ягнобй вожаи «дон» ба маънои гандумбирён, гандуми зирбонда мебошад, ки ба маънои забони ҳиндии қадимдошта наздик аст (5, 76). Муҳаққиқон бар ин ақидаанд, ки сермаъноии вожаи эронии бостон dana - дар навбати худ собиқаи таърихй доштааст. Масалан, дар забони ҳиндии қадим dhana - ҳам маъниҳои «дона, донаи гиёҳ, галла ва ҳам донаи бирён» доштааст, ки ин маъниҳо дар забонҳои ҳиндии муосир, аз ҷумла гуҷаротй, синдхй, панҷобй ва ҳамчунин забони кҳовар мустаъмал мебошанд (10, 6777). Пас метавон ба ин натиҷа расид, ки ин калима дар даврони истеъмоли забони қадимаи ҳиндуэронй (ориёй) ҳам сермаъно буд ва яке аз маъниҳои он мафҳуми «галла»-ро ифода менамуд. Маънии калимаи тоҷикии «дон» таркибҳои «дон(а) коштан, дона киштан» ва лексемаи «галладона» маҳз дар ҳамин заминаи таърихй сурат гирифтаанд
ПАЙНАВИШТ:
1. Bartnolomae, Chr. Altiranische Worterbuch. - Strassburg, 1940. (photomechanischer Nachdruck. -Berlin, 1961.- 265 p.).
2. Вавилов, Н.И. Избранные труды. T.II. - М. - Л., 1960. - 519 с.
3. Гамкрелидзе, Т.В., Древняя Передняя Азия и индоевропейская проблема. Временные и ареальные характеристики общеиндоевропейского языка по лингвистическим и культурно- историческим данным / В.В. Иванов, Т.В. Гамкрелидзе //Вестник древней истории-1980, №3.- С.3-27.
4. Friedrich, P. Proto-Indo-European Trees. The Arboreal systеm of a prenistoric peorle. - Chicago, 1970.- 216 p.
5. Mirzozoda, S. Farhangi Yaynobi-Tojiki-anglisi. Dushanbe, 2008. - 418 с
6. Morgensttierne, G. An etymological vocabulary of Pashto. - Oslo, 1937.- 193 p.
7. Назарзода, С. Лингвистическое изучение классических письменных памятников. - Душанбе: Матбуот, 2004. - 309 с.
8. Стеблин-Каменский И.М. Очерки по истории лексики памирских языков. Названия культурных растений.-М.: Наука, 1982. - 167 с.
9. Саймиддинов Д. Вожашиносии забони форсии миёна. - Душанбе: Пайванд, 2001. - 310 с.
10. Turmer, R.L. A comparative dictionary of the Indo-Aryan Languages / R.L. Turmer. - L (Sesond impession), 1973.
11. Фарҳанги тоҷикй ба русй. Нашри дувум, бо илова, такмил ва ислоҳ. - Душанбе: Пайванд, 2006. - 813 с.
12. Фарҳанги забони тоҷикй.Ҷ.П. -Москва: Советская энциклопедия, 1969. - 948с.
13. Фаридун, Б. Фарҳанги сугди (сугдй-форсй-англисй)/Б. Фаридун.-Теҳрон, Нашри марказ, 1383.-1370 с.
REFERENCES:
1. Bartnolomae, Chr. Altiranische Worterbuch. - Strassburg, 1940. (photomechanischer Nachdruck. -Berlin, 1961. - 265 p.).
2. Vavilov, N.I . Selective works . - M., - L., 1960. - 519 с. - Vol II.
3. Gamkrelidze, T.V. Ivanov, V.V. Ancient west Asian and Indo-European issues. Temporary characteristics and areal common Indo-European Language according to linguistics and historical cultural information. Sceintific notes 1980, - №3.-P. 3-27.
4. Friedrich, P. Proto-Indo-European Trees. The Arboreal systеm of a prenistoric peorle. - Chicago, 1970.-216 p.
5. Mirzozoda, S. Farhangi Yaynobi-Tojiki-anglisi. Dushanbe, 2008. - 418 p.
6. Morgensttierne, G. An etymological vocabulary of Pashto / G. Morgens. - Oslo, 1937. - 193p.
7. №zarzoda, C. The Linguistic studies of classical monumental writings / C. Nazarzoda. - Dushanbe: Printing Establishment, 2004. - 309 p.
8. Steblin- Kaminski I. M Essays on History of lexicology of Pamir Languages. M.: Science 1982. -167p.
9. Saimiddinov, D. Lexicologist of Persian Language / D. Saimiddinov.- Dushanbe: 2001. - 310 p.
10. Turmer, R.L. A comparative dictionary of the Indo-Aryan Languages / R.L. Turmer. - L (Sesond impession), 1973.- 73 p.
11. Tajik - Russian Dictionary . Second Edition under Biolov's edition- Dushanbe Paivand, 2006. - 813 с.
12. Tajik Language Dictionary Moscow : Soviet encyclopedia 1969. - 948с. - V. 2
13. Faridun, B. Sugdi Dictionari (sugdian-persian-english) / B. Faridun.- Tehran- Nashri markaz, 1383.1370 p.
212
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44) 2015
Наимование слов, объединяющих зерновые растения в таджикском языке
Ключевые слова: синтаксические особенности, лексика, тематические группы, зерноводство, словарные слова, объединяющее наимование слов, зерно, зерновые растения, пшеницообразные, зерновые культуры, семена зёрен, поджаренные зёрна пшеницы, семя.
В статье уделено внимание изучению лексики отдельных периодов. Упоминается, что тематическая группа по своей специфике и своей структуре объединяют слова и термины не по лексико-семантическим связам, а с точки зрения содержания. Группа словарно-семантических слов, которые вышли из тематических групп, имеют схожие смысловые изменения и обычно используются в одном значении.
Автор, основываясь на практике языкознания мира, приходит к выводу, что исследование названий взращенных растений имеет не только филологическое значение, но и помогает в исследовании некоторых важных прблем социологии.
Следовательно, исследуемые слова, выражающие названия растений, также называют данные понятия, и в целом, и в индивидуальной форме разделяются на две лексико-смысловые группы: объединяющая лексика, индивидуальная лексика. На основании этого автор смог, опираясь и используя классические толкования и базовые словари, познакомить с наименованиями слов, объединяющих зерновые растения в таджикском языке в нескольких словах. А также, чтобы развеять сомнения по поводу возникновения наимования слов, объединяющих зерновые растения и получаемых из них продукцию, использует базовые словари, данные в древних иранских памятниках, в том числе, “Авесто”, древний и средний персидские языки.
Автор смог постичь появление корневых названий слов, объединяющие зерновые растения, и выяснить, какие из них сейчас являются употребляемыми в таджикском языке.
The List of the names uniting grain plants in Tajik Language.
Keywords: stylistics specifics, lexis, thematic cluster, grain farming, slovarnie slova, uniting the list of the words, grain, grain plants, wheat like, grain crops, gain seeds, brown wheat seeds, seeds.
The article deals with the description of lexicology of certain periods. It mentions that thematic cluster has a feature to unite the words and the terms based not only on lexica- semantic connection but also based on the meaning. The group of lexica-semantic words that are out of use have similar semantic changes and they are commonly used in the same meaning.
The author relies on the practice of the world linguistics. The article points out that the research has not only philological value but also helps to research on some important social problems.
The word referring and expressing the names of plants are divided into two groups: uniting words and individual words. The author familiarized the readers with the list of words referring to grain plants in Tajik and some other Languages based on classical and basic interpretation.
The author comprehended the root originated listed words and its usage in Tajik Language.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Ҳакимова Башорат Наимовна, номзади илмҳои филология, дотсенти кафедраи забони тоҷикииДонишгоҳидавлатии бизнес, ҳуқуқ, сиёсати Тоҷикистон (Цумҳурии Тоҷикистон, ш. Хуҷанд), E-mail: uchzaphgu@mail.ru
Сведения об авторе:
Хакимова Башорат Наимовна, кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикского языка Таджикского государственного университета права, бизнес и политика (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: uchzaphgu@mail.ru
Information about the author:
Khakimova Bashorat Naimovna, Candidate of Philological Sciences, Associate Professor of the Department of the Tajik language under the Tajik State University of law,Business and Politics (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: uchzaphgu@mail.ru
213
