CC BY
119
УДК 8Т1 ББК 83.3(0)3
ЧАНД СУХАН РОҶЕЪ БА ЗАБОНИ АШЪОРИ КИСОӢ
НЕСКОЛЬКО СЛОВ О ЯЗЫКЕ ПОЭЗИИ КИСОИ МАРВАЗИ
SOME WORDS ABOUT THE LANGUAGE OF POETRY BELONGING TO KISOIMARVAZI
Манонова Маҳфуза Тошпӯлодовна,
унвощӯи кафедраи адабиёти классикии тоҷики ДДХ ба номи акад. Б.Ғафуров (Тоҷикистон, Хуҷанд)
Манонова Махфуза Тошпулодовна,
соискатель кафедры таджикской классической литературы Худжандского государственного университета им. акад. Б.Гафурова (Таджикистан, Худжанд)
Manonova Makhfuza Toshpulodovna,
claimant for Candidate S degree of the department of classic Tajik literature under the Khujand State University named after acad. B. Gafurov (Tajikistan, Khujand)
E-MAIL: mahfuza.manonova@mail.ru
Ключевые слова: поэзия Кисои Марвази, хорасанский стиль, исконно таджикские слова,
заимствованная лексика, синонимы, антонимы
1Х-Х века, когда в поэзии и прозе господствовал хорасанский стиль, считаются периодом бурного развития персидско-таджикского языка. По единодушному признанию исследователей, одной из особенностей хорасанского стиля, в том числе поэзии Кисои, являются простота и плавность. Поэзию периода саманидской династии очень емко определяют как «недоступную простоту». На основе всестороннего и глубокого анализа дошедшего до наших дней поэтического наследия Кисои Марвази автор приходит к выводу, что основную часть словарного состава поэзии Кисои составляют исконно таджикские слова. Из заимствованной лексики Кисои больше употребляет арабскую. Также в его стихах встречаются отдельные греческие и древнееврейские слова в арабизированной (муарраб) форме. Очень редко встречаются тюркские слова. Автор статьи особо подчеркивает абсолютную зависимость темы стиха и его лексического состава. Так, в касыдах, посвященных убиению Хусайна ибн Али в Карбале, встречается больше (20%) арабских слов, тогда как в других стихотворных отрывках заимствования из языка священного Корана составляют в среднем 12-14%.
Key words: Kisoi Marvazi's poetry, Khorasan style, primordial Tajik words, borrowed vocabulary, synonyms, homonyms, antonyms
The IX-th - Xl-th centuries, when Khorasan style dominated in poetry and prose, are considered to be the period of boisterous development of the Persian-Tajik language. According to unanimous recognition of explores, the main peculiarities of Khorasan style, Kisoi's poetry inclusive, are simplicity and smoothness.
The poetry pertaining to the period of the Samanids' dynasty is exhaustively defined as «unavailable simplicity». Designing on the premise of comprehensive and profound analysis of
67
Манонова М.Т. Чанд сухан роҷеъ ба забони ашъори Кисои
Kisoi Marvazi S extant poetical heritage, the author comes to the conclusion that primordial Tajik words befall the basic stock of the borrowed lexical units. Arabic ones occur mostly frequently. Separate Greek and ancient Jewish words are invested into the Arabized form (muarrab). Turkic words are very rare. The author of the article stresses the dependence of vocabulary on the theme of a verse. Thus, in the kasyds dwelling on Khusayn ibn Ali 's murder in Karbal more than 20% of Arabic words are found, whereas borrowings from the Holy Koran constitute about 12-14% on average.
Асрҳои 1Х-Х давраи ривоҷу равнақи забони форсӣ-тоҷикӣ маҳсуб мегардад. Маҳз фарҳангдӯстиву пуштибонии Сомониён аз забони форсӣ боиси зуҳури теъдоди зиёди шоирону адибоне гардид, ки тавассути каломи сеҳрофарини худ нерӯву қудратмандии забонро собит намудаанд. Бино ба орои муҳаққиқон, яке аз вижагиҳои сабки хуросонӣ, аз ҷумла шеъри Кисоӣ ин содагӣ ва равонии баён аст. Ашъори шоирони ин давраро «саҳли мумтанеъ» меноманд ва он малоҳату латофати ба худ хосро дорост. Адибони ин давра мекӯшиданд, то аз калимаҳои арабӣ камтар истифода намоянд ва бештар ба лексикаи халқ рӯ оваранд (9, с. 76).
Таркиби лугавии ашъори шоирро асосан калимаҳои аслии тоҷикӣ ташкил медиҳанд, ки онҳоро метавон ба ду гурӯҳ тақсим кард: Ба гурӯҳи якум калимаҳое дохил мешаванд, ки то ҳол дар асоси лугавии забон қарор доранд ва ба донандаи забон фаҳмо мебошанд, ба монанди: бод, мушк, гулшан, ҷаҳон, чарог, ситам, кайҳон, зулф, гул, ниҳод, офтоб, моҳ, лаъл... ва г.
Гурӯҳи дуюм вожаҳое ҳастанд, ки дар давраи Кисоӣ, ба занни наздик ба яқин, серистеъмол буданд, ё чи тавре ки маъмулан мегӯянд, ба таркиби лугавии забон ворид мешуданд, вале алҳол мавриди истифода нестанд. Ин гуна вожаҳоро аз рӯи мансубият ба ҳиссаҳои нутқ ба гурӯҳҳои зерин тақсим кардан мумкин аст:
а) Масдарҳо: судан (кӯфтан, молидан), гурозидан, фарозидан, сиголидан, навардидан, ниҳиштан (ниҳодан, расидан), ниюшидан (гӯш кардан), данидан (ба нишот давидан), ёзидан (майл кардан), авжанидан (афкандан), барҳудан/парҳудан (ба сӯхтан наздик шудан), бишхудан (харошидан бо нохун ё дандон ё чизи тез), биёжанидан (андохтан, ҷой кардан), пайхастан (бо лагад кӯфтан, лагадмол кардан), фанавидан /фанудан (фирефтан, фирефта шудан), чахидан (ситеза кардан).
б) Исм: гавго (мардуми ошӯбгар ва фитнаталаб), тунбул, тарфанд, тарф, охол, ҳамлахт (навъе пойафзору кафш, чарми зери мӯза), васах (чирку рим), омург (чизи андак кам), гав(в)ожа (шӯхӣ, масхара), оганҷ (рӯдаи бо гӯшту равган пуркардаи гӯсфанд ё гов), оганҷ, жакӣ, алчахт (умед, тамаъ), баргаст (тарраи тунду тез, ки дар аввали баҳор рӯяд), ганҷор (гоза), куног (тори абрешим), вагиш (бисёр, анбӯҳ), тифог/нифог (қадаҳи шароб), карв (дандони миёнтиҳӣ), гарв (най), патёра, бодбон (остин, гиребон), гӯй, ангула, сома (аҳд), паҳнона (маймун), давол (тасма) ва гайра.
Дар байни вожаҳои гурӯҳи якум низ калимаҳое дучор мешаванд, ки бо вуҷуди имрӯз дар забони тоҷикӣ мавриди истифода буданашон вижагиҳои худро доранд:
а) Баъзе калимаҳое, ки дар ашъори Кисоӣ ба кор рафтаанд, имрӯз ба маънои дигар истифода мешаванд. Масалан: гавго - дар забони ҳозираи тоҷикӣ ба маънои шӯру мағал истифода мешавад. Кисоӣ ин калимаро дар байти зерин ба кор бурдааст: Он мири сарбурида, дар хок хобанида,
Аз об ночашида, гашта асири гавго.
Возеҳ аст, ки дар байти мазкур ғавғо ба маънои мардуми ошӯбгар ва фитнаталаб (1, 6, 5221), мардуми омехта аз ҳар ҷинс, мардуми сифла, шарангез, муфсид (3,2,2453) омадааст.
68
Manonova M. T. Some Words about the Language of Poetry Belonging to Kisoi Marvazi
б) Як қисми калимаҳои ашъори Кисой алҳол ба гурӯҳи калимаҳои адабӣ-китобӣ дохил мешаванд: буссад (марҷон), ҳарир (абрешим), хай (арақ), ситок, парниён (абрешим), шигифт (тааҷҷуб, ҳайрат), густардан (паҳн кардан), хеш/хайш (номи матоъ), сутур (ҳайвони боркаш), мег (абр).
в) Дар байни ин гурӯҳи калимаҳо низ вожаҳое ҳастанд, ки имрӯз ба маънои шоир истифодабурда корбаст намешаванд. Масалан: Кисой калимаи намунаро ба маънои зишт, бефоида, аз кор уфтода ба кор бурдааст:
Хуб, гар сӯи мо нигаҳ накунад,
Гӯ макун, шав, ки мо намуна шудем.
Ё вожаи бодбон ба маънои гиребон ё остини ҷома корбаст гардидааст:
З-он ҷома ёд кун, ки бипӯшӣ ба рӯзи марг,
К-ӯро на бодбону на гӯю на ангула.
г) Баъзе калимаҳои адабй-китобй дар давраи Кисой аз ин доира берун шуда, хусусияти серистеъмолй гирифтаанд, ки дар ин бора басомади онҳо дар ашъори боқимондаи шоир ва муштақоти ин вожаҳо шаҳодат медиҳанд. Масалан, вожаи набид (набиз ба маънои шароб, май) дар давраи Кисой хеле серистеъмол буд. Дар ашъори шоир ин калима 6 бор дучор мешавад. Ғайр аз ин, бо ин калима ду калимаи мураккаб - сурхнабид ва пурнабид сохта шудаанд.
г) Калимаҳое ҳам дар ашъори Кисой дучор мешаванд, ки дар таркиби синонимҳои ҷуфт ба кор рафтаанд, вале як ҷузъи онҳо алҳол калимаҳои архаистй буда, дар забони ҳозираи тоҷикй ба кор намераванд. Масалан богу рог ё роғу саҳро-ро гирем. Ҷузъи рог (ба маънои доманакӯҳ, маргзор) алҳол дар танҳой истифода намешавад.
Доираи истифодаи баъзе калимаҳои аслии тоҷикии ашъори Кисой алҳол маҳдуд гашта, ба ҷои онҳо муродифоти арабиаслашон ба кор меравад. Масалан, шигарф ба маънои тааҷҷуб ва ҳайрат. Дуруст аст, ки дар забони назм ин калима аҳёнан мавриди истифода аст, вале дар забони ҳаррӯза ба кор намеравад. Вожаи ниҳеб ба маънои даҳшат, тарс низ аз ҳамин қабил аст.
Дар ашъори Кисой як қатор исмҳои хос ба ин ё он муносибат зикр шудаанд. Аз лиҳози мавриди истеъмол, ё аниқтараш мавзӯи шеър исмҳои хоси дар эҷодиёти шоир истифодашударо ба якчанд гурӯҳ тақсим кардан мумкин аст:
1. Исмҳои хоси марбут ба дини ислому таърихи он, ки аксарияти онҳоро Кисой дар қасоиду ашъори мазҳабиаш мавриди истифода қарор додааст. Исмҳои мазкурро низ аз нуқтаи назари муносибати шоир ба онҳо метавон ба тариқи зайл гурӯҳбандй кард:
а) исмҳои хос, аз қабили Муҳаммад, Алй, Нӯҳ, Рӯҳуламин, Ҳусайн, Зайнало-биддин, асомии ифтихории Мустафо, Муртазо, Ҳайдар, Ҳайдари каррор, ҳамчунин Оли Расул, Оли Набй, Оли байти Заҳро, Оли Ёсин, Оли Або ва гайра, ки шоир дар бораи онҳо бо меҳру муҳаббати зиёд сухан меронад, онҳоро қобили тақлиду тақдис медонад, дар васфу мадҳи онҳо муболига менамояд. Ба ибораи дигар, ин номҳо бевосита бо мақсади таргибу тарвиҷи ақоиди мазҳабии шоир хидмат мекунанд.
б) исмҳои душманони хонадони Алй ибн Абитолиб, ки шоир онҳоро мавриди мазаммату накӯҳиш қарор додааст. Аз қабили Марвону Язид, Оли Зиёду Марвон, Шимр, Синон, Амр. Шоир ба ин гурӯҳ хулафои Аббосй, аз қабили Мӯътасиму Мус-таин, намояндагони сулолаҳои туркнажод «Тагсину Тагин»-ро низ ворид месозад.
2. Номҳои қаҳрамонони ривоятии назми араб, алалхусус асомии ошиқу маъшуқони масалй, аз қабили Юсуфу Зулайхо, Лайлй, Саъду Асмо, Урва ва Афро. Ин номҳоро низ шоир дар қасидаи мазҳабиаш, ки бо номи «Сӯгномаи Карбало»
69
Манонова М.Т. Чанд сухан роҷеъ ба забони ашъори Кисои
(таъбири М.Раёҳӣ) маъруф аст, овардааст. Ҷолиби диққат он аст, ки дар ташбиби қасида (байтҳои 1-25) шоир ҳашт исми хос, аз чумла Саъду Асмо, Урваю Афро, Юсуфу Зулайхо, Лайло, ҳамчунин шоҳи қаблазисломии Эрон - Дороро корбаст намудааст. Номи ҳамаи ошиқу маъшуқони масалии араб дар таркиби ташбеҳ ва он ҳам, ташбеҳоти равшан ба кор рафтааст. Масалан:
Бар шохи сарв булбул, бо сад ҳазор гулгул,
Дурроц боз бар гул чун Урва пеши Афро.
***
Гулзор бо таассуф хандид бетакаллуф,
Чун пеши тахти Юсуф рухсораи Зулайхо.
Дар қисми вақоеи Карбало асосан асомии дар зергурӯҳи якуму дуюм зикргардида, мисли Муҳаммад, Мустафо, Муртазо, Оли Ёсин, Язид ва гайра омадааст, ки бори дигар тасдиқи тақозои мӯҳтавои қасида будани истифодаи асомии мазкурро собит месозад.
3. Исмҳое, ки аз забонҳои дигар тавассути забони форсӣ ба точикӣ дохил шудаанд: Ҷабраил, Марям, Масеҳ, Нӯҳ, Тури Сино, Сикандар. Лозим ба қайд аст, ки аксарияти соҳибони забон гайриточикӣ будани ин номҳоро эҳсос намекунанд. Масалан, Искандар ё Сикандар муарраби исми юнонии Александрос ба маънои «ёридиҳандаи мард» аст (3, 5, 1225).
Номҳои Ҷабраил, Нӯҳ, Марям, Масеҳ маъхуз аз забони яҳудии қадиманд, ки дар шакли муарраб ба забони точикӣ гузаштаанд.
Дар ашъори Кисоӣ хеле кам бошад ҳам, баъзе калимаҳои туркӣ ба назар мерасанд. Номҳои «Тагсину Тагин» аз он чумлаанд. Ба назар чунин мерасад, ки дар байти:
Сесаду ҳафтод сол аз вақти пайгамбар гузашт,
Сер шуд минбар зи ному хӯи Тагсину Тагин.
дар таркиби исмҳои «Тагсину Тагин» форманти туркии исмсози -тагин, аз қабили «Алптегин», «Сабуктегин» ва гайра истифода шудааст.
Лозим ба таъкид аст, ки номҳои мазҳабиро Кисоӣ дар шеърҳои гайримазҳабӣ низ ва аксаран дар абёте, ки бо санъатҳои талмеҳу ташбеҳ музайянанд, бо камоли устодӣ корбаст намудааст. Масалан, баҳор, эҳёи табиат ва шукуфтани дарахтонро шоир бо истифода аз талмеҳи Ҷабраилу Марям хеле барчаста тасвир кардааст: Насими нимшабон Ҷабраил гашт магар,
Ки беху шохи дарахтони хушк Марям гашт.
Ва ё чанозаи яке аз бузургони Марвро ба Нӯҳ ва киштии ӯ ташбеҳ намудааст:
Аз оби дида чу тӯфони Нӯҳ шуд ҳама Марв,
Ҷанозаи ту бар он об ҳамчу киштии Нӯҳ.
4. Номҳои аслии точикӣ, ки ҳам дар ашъори мазҳабӣ ва ҳам гайримазҳабӣ ба кор рафтаанд, аз қабили «Доро» ё «Яздон». Номи «Доро», ки гунаҳои «Дорой», «Дороб»-и он низ мустаъмал аст, вожаи асили точикӣ буда, аз <^arayavahus»^ порсии қадим сарчашма гирифтааст ва маънояш «дорандаи некӣ» мебошад (3, 5, 499). Ва ё вожаи «Яздон» (паҳлавӣ yaztan; авестоӣ: yazаtanam) ба маънои «Худо», «Офаридгор» (3, 5, 144) корбаст шудааст.
Мусаллам аст, ки забони форсии точикӣ бо забонҳое аз қабили ҳиндӣ, юнонӣ, лотинӣ қаробати таърихию генеологӣ дорад ва аз ин рӯ теъдоди муайяни вожаҳои аслии ин забонҳо низ, ки аз решаҳои муштараки вожагони ҳиндуаврупоии қадим маншаъ гирифтаанд, ба забони мо дохил шудаанд. Лозим ба таъкид аст, ки аз забонҳои мазкур вожаҳо ба забони точикӣ бевосита ё ба воситаи забони арабӣ
70
Manonova M. T. Some Words about the Language of Poetry Belonging to Kisoi Marvazi
(аксаран дар шакли муарраб) дохил шудаанд. Масалан, калимаи дирам чун воҳиди пул шакли муарраби вожаи юнонии draxme мебошад. Вожаи найсон бошад, номи моҳи ҳафтум аз тақвими сурёнӣ аст, мутобиқ ба моҳи аврили соли румй (фарвардин ва урдубиҳишт) (3, 4, 4887). Мисли ҳамин дар ашъори Кисой вожаи юнониасли зумуррад, ҳиндиасли қаранфул ва сандал мавриди истифода қарор гирифтаанд, ки ҳамаи онҳо дар давраи зиндагии Кисой ба фонди асосии лугавии забони форсии тоҷикӣ ворид шуда буданд. Родеъ ба этимологияи сандал М.Дурахшон менависад: «Дар санскрит чандал ё чандан буда. Дарахтест кӯчак, ки бештар дар Ҳиндустон мерӯяд. Чӯби он бо рангҳои мухталиф - сурх, сапед ё лимӯӣ ва муаттар мебошад» (2, 99).
Чрсилиқ, бино ба тавзеҳи Маҳдии Дурахшон, «муарраби католик, меҳтари тарсоён дар билоди ислом аст ва юнониасл аст» (2, 88). Вожаи қир низ юнониасли муаррабшуда (8, 2, 690) ва дар забони тоҷикӣ ба маънои мадозии «сиёҳ» меояд. Баромади вожаи шаман ба маънои бутпараст аз забони санскрит аст (1, 5, 4582).
Бо сабабҳои ба ҳамагон маълум қисми зиёди калимаҳои иқтибосии забони тоҷикӣ аз забони арабӣ ворид шудаанд. Калимаҳои иқтибосии арабии ашъори Кисоиро метавон ба се гурӯҳ дастабандӣ кард:
1. Калимаҳои арабиасле, ки кайҳо ба таркиби лугавии забони тоҷикӣ дохил ва ҳазм шудаанд ва аксари хонандагони мутавассит арабӣ будани онҳоро эҳсос намекунанд: сабо, саҳро, фарш, насим, нукта, соф, қумрӣ, мӯъмин, шеър, газал, давлат, арӯс, шуо, ҷаноза, ҳодиса, амир, азиз, ошиқ, дин, роҳат, бало, лаҳад ва гайра.
2. Калимаҳои арабие, ки бештар дар услуби адабӣ-китобӣ ба кор мераванд:
мунофиқ, лӯълӯъ, ораз, талъат, таҷаллӣ, шамома, муақраб, мутарро, вард, масқул, шаър, амдо, оз, машгала ва гайра.
3. Калимаҳои арабиасли матруку маҳҷур, ки дар услуби адабӣ-китобӣ низ аҳёнан вомехӯранд: муфаррақ, мутаввақ, мугаррақ, мутаббақ, музаррақ, музаввақ, мусаддақ, муфаллақ, мунаҳқақ, мураввақ ва амсоли онҳо.
Лозим ба таъкид аст, ки ҳамаи намунаҳои гурӯҳи сеюм аз як қасидаи Кисоӣ бо матлаи
Такя кунад бар гумону кам кунад аз ҳақ,
То ки бувад гарци зарц ҷоҳили аҳмац
гирифта шудаанд. Фаровонии калимаҳои маҳҷури арабӣ дар ин қасида ҳамбастагии бисёр сахти мавзӯъ ва лексикаи шеър мебошад. Қасидаи мавриди назар, мисли ду қасидаи ба пуррагӣ то ба замони мо расидаи Кисоӣ аз думлаи қасоиди мазҳабист ва ба ситоишу васфи аҳли байти Муҳаммад, ва махсусан, Алӣ ибни Абитолиб, тавсифу таърифи сифоту фазоили ӯ бахшида шудааст. Ҷолиби диққат аст, ки қасида 26 байт дорад ва танҳо ду қофияи он «ситабрақ» (ҳарир, дебо) ва «Хуварнақ» (номи қаср) тодикӣ аст. Калимаҳои дигари ба ҳайси қофия овардаи шоирро, ки мисолҳояш дар боло зикр гардиданд, хонандаи мутавассит бидуни муродиат ба фарҳанг идрок карда наметавонад. Гузашта аз ин, дар қасоиди мазҳабии Кисоӣ вожаҳои арабие ба кор рафтаанд, ки онҳо ҳатто дар фарҳанги арабӣ-тодикии Абдуррашиди Таттавӣ «Мунтахаб-ул-лугот», ки дар қуруни вусто шӯҳрати тамом дошт, наёмадаанд. Масалан, шоир дар васфи санъати ҳарби домоди Паёмбари ислом мегӯяд:
Он ки ба як захм хинги ашҳабу адҳам,
Кард ба хуни адӯ муаддаду аблац.
Ашҳаб - чизи сиёҳу сафед, ки сафедии ӯ голиб бошад (7,21). Адҳам - асби сиёҳ (8, 1, 42); аблақ - чизи дуранга (8, 1, 27), вожаи «муаддад» дар ягон фарҳанги ба мо дастрас дучор нагардид. Дар «Большой русско-арабский словарь» дар тардумаи вожаи
71
Манонова М.Т. Чанд сухан роҷеъ ба забони ашъори Кисои
«оседлывать» (коня, осла и т.п.) (лаҷом задан, ром кардан) калимаи аддада J ^ омадааст. Ба ҳамин маъно, яъне ром кардану лаҷом задан, ба назари мо, байтро тавзеҳ додан мумкин аст: он касе, ки бо як захм асбҳои сафед ва сиёҳро аз хуни адӯ дуранг (сафеду сурх ва сиёҳу сурх) ва рому мутеъ аст.
Чи тавре ки зикраш рафт, истифодаи вофири калимаҳои арабии маҳҷур дар се қасидаи мазҳабии Кисой ба назар мерасад. Дар порчаҳои дигари ашъори ӯ корбасти вожаҳои арабиасл дар ҳадди эътидоли сабки хуросонй аст. Барои тасдиқи ин иддао таносуби калимаҳои арабию тоҷикии якчанд шеъри Кисоиро меорем: дар шеъри «Субҳ омаду аломати масқул баркашид» 156 вожа корбаст шудааст, ки ҳамагй 20-тояш арабист. Ба ибораи дигар, калимаҳои арабй тақрибан 12-14% лексикаи шеърро ташкил мекунанд. Ва ҳамин таносуб умуман ба ашъори Кисой хос аст. Айни замон, дар мероси Кисой қитъаҳое ҳастанд, ки вожаҳои арабиаслашон ангуштшуморанд. Масалан, дар газалгунаи «Зог биёбон гузид, Худ ба биёбон сазид», ки аз 4 байт иборат аст, 55 калима, аз ҷумла ҳамагй ду вожаи арабиасл (лаълпӯш ва нуқта) ба кор рафтааст. Дар шеъри ба муносибати 50-солагиаш навиштаи Кисой бошад, аз 170 вожа (13 байт) 32 калима арабй аст, ки таносуби вожаҳои арабию тоҷикй тақрибан 20% мебошад. Дар ашъори мазҳабии шоир ин таносуб ба самти афзоиши вожаҳои арабй назаррас тагйир меёбад. Дар шеъри «Фазли амиралмӯъминин» дар 23 байт 366 калима (116 вожаи арабй ва 250 вожаи тоҷикй) ба кор рафтааст. Дар шеъри «Аъзои маъшуқ», ки аз 4 байт ва 41 вожа иборат аст, ҳамагй як калимаи арабй истифода шудааст.
Аз лиҳози сохт қисми зиёди калимаҳои иқтибосии арабй сода ҳастанд: ҷаноза, ҳодиса, амир, сабаб ва гайра.
Дар аксар маврид шоир бо роҳи ба калимаҳои арабии сода илова кардани пешванду пасвандҳо калимаҳои сохта месозад: арӯсй, бетоқат, ошиқй, каримтар, азизтар, фозилтар, мусалмонй, бетаслим, маккй, ақиқй, ямонй, лаълфом ва гайра.
Кисой ҳамчунин бо роҳи ҳамроҳ кардани калимаҳои тоҷикй ба арабй калимаҳои мураккаб сохтааст: лаълпӯш, меросхор, ахднома, заифколбад,
дирамхарида, покдин, халкофарин, муборакпай, дилрахин ва гайра.
Дар ашъори Кисой, махсусан дар шеърҳои мазҳабии ӯ ибораҳое дучор мешаванд, ки бо ёрии «и»-и изофй аз ду вожаи арабиасл сохта шудаанд: Оли Або, Оли Расул, Оли Зайнаб, аҳли байт, аҳли байти Расул ва гайра.
Калимаҳои арабиро шоир ҳам бо ёрии шакли ҷамъбандии арабй (асосан ҷамъбандии шикаста) ва ҳам бо пасвандҳои ҷамъбандии тоҷикй (-ҳо; -он) ҷамъ мебандад:
а) ҷамъбандии шикастаи арабй: авлод, табоеъ, ашъор, шақоиқ, атфол, улум, авсоф, навосиб, анбиё, мулук.
б) ҷамъбандии калимаҳои арабй бо пасвандҳои тоҷикй: феълҳо, шоирон, ошиқон.
Ҷолиби диққат аст, ки гунаҳои ҷамъи арабии се вожаи охир, ки бо пасвандҳои тоҷикй ҷамъ баста шудааст, яъне ушшок, афъол, шуаро дар ашъори боқимондаи шоир дучор намешавад.
Кисоии Марвазй истеъдоди фавқулодаи сухангустарй дошт ва, бино бар ин, таркиби лугавии ашъори ӯ ганию рангоранг аст. Яке аз нишонаҳои гановати забони ин ё он адиб канораҷӯй аз такрорҳои бемавқеъ ва забонзадшавии калимаю ибораҳо аст, ки тавассути корбасти синонимҳо ба даст меояд. Синонимҳо ё муродифотро Кисой дар шаклу намуд ва мавқею ҳолоти гуногун ба кор бурдааст.
72
Manonova M. T. Some Words about the Language of Poetry Belonging to Kisoi Marvazi
Истифодаи синонимҳо дар як мисраъ ё як байт ба пешгирии такрори калимаҳо хизмат мекунад ва, бино бар он, нутқро фасеҳу диққатҷалбкунанда ва таъсирбахш менамояд.
Безорам аз пиёла в-аз аргувону лола,
Мову хурӯшу нола куще гирифта маъво.
***
Оҳу ҳаме гурозад, гардан ҳаме фарозад,
Гаҳ сӯи кӯҳ тозад, гаҳ сӯи рогу саҳро.
***
Даст аз ҷаҳон бишӯям, иззу шараф наҷӯям,
Мадҳу газал нагӯям, мақтал кунам тақозо.
***
Дарег фарри ҷавонӣ, дарег умри латиф,
Дарег сурати некӯ, дарег ҳусну цамол!
Мисли ин шоир дар бисёр байтҳо синонимҳоро пай дар пай, яъне ба тариқи ҷуфт меорад: сафинаю заврақ, бо ниҳоду сомон, тоҷу басок, манзараю кох, кофуру анбар, сухраву шокор, хурраму дилшод, чуду родӣ ва гайра. Гуфтан чоиз аст, ки дар як таркиб истифода шудани ду калимаи наздикмаъно ё ҳаммаъно барои боз ҳам возеҳу равшан ва таъсирбахш ифода шудани фикр мусоидат менамояд.
Дар ашъори Кисоӣ ҳодисаи аз ҳамдигар дур воқеъ шудани чузъҳои таркибҳои синонимӣ низ мушоҳида мешавад. Агар дар як байт чуфти синонимии сафинаю заврақ дар як чой истифода шуда бошад, дар қасидаи дигар вожаи сафина ва киштӣ дар байтҳои гуногун муродиф шудаанд:
Гар наҷоти хеш хоҳӣ, дар сафинай Нӯҳ шав,
Чанд бошӣ чун раҳӣ ту бенавои дилраҳин.
***
Домани авлоди Ҳайдар гиру аз тӯфон матарс,
Гирди киштӣ гиру биншон ин фазаъ андар пасин.
Ҳамчунин дар байтҳои гуногун синонимҳои хуршеду офтоб, абру меғ, манзараю кох, зишту палид, булбулу ҳазорово, хайлу лашкар, маргу аҷал, Худо-Яздон, зарду заъфарон, шоҳу амир, талъату рӯй ва гайра омадаанд.
Дар ашъори Кисоӣ таркибҳои синонимии сечузъа низ дучор мешаванд. Чунин таркибҳо ҳам мисли таркибҳои синонимии дучузъа ду тарзи истифода доранд:
а) таркибҳои синонимии сечузъа дар як байт паиҳам меоянд, ки албатта таъсирбахшии шеърро ба маротиб зиёд менамояд. Дар ашъори Кисоӣ се мисоли чунин синонимҳоро дучор омадем:
Аё Кисоӣ, кан аз пой банди жарф чунин,
Ки бар тарщи ту чоҳест сахту муҳкаму жарф.
Эй гумшудаву хираву саргашта Кисоӣ,
Гав (в)ожа зада бар ту амал - риману мӯҳтол.
Покиза Оли Ёсин гумроҳу зору мискин,
В-он кинаҳои пешин он рӯз гашта пайдо.
Дар мисоли аввал корбасти вожаи жарф чолиб аст. Ин вожа дар мисраи якум ба маънои мушкил (8, 1, 420) омадааст, банди жарф, яъне банди мушкил, саъб, сахт, аз қабили ибораҳои кори жарф, роҳи жарф (8, 1, 420). Дар мисраи дувум бошад, жарф ба маънии чуқур, амиқ аст. Се калимаи синонимӣ сахту маҳкаму жарф дар доираи
73
Манонова М.Т. Чанд сухан роҷеъ ба забони ашъори Кисои
синонимии ҳамин байт ба ҳам муродифанд. Ғайр аз ин жарфи мисраи аввалу жарфи мисраи дувум омоним мебошанд.
Дар мисоли дувум гумшуда-хира-саргашта сифатҳоест, ки Кисой ба худ нисбат додааст ва ҳар се мазмуну маънои ба ҳам наздики синонимй доранд. Дар мисраи дувум риман ба маънои ҳилагар (3, 2,1464) ва мӯҳтол ба маънои ҳилагар, маккор (8, 1, 815) чуфти синонимиро ташкил мекунанд. Ба ибораи дигар, дар байти мазкур шоир панҷ муродифро ба кор бурдааст. Дар байти аввал бошад, се муродифу як чуфти омонимй корбаст гардидаанд. Дар мисоли севум гумроҳу зору мискин ба ҳам синоним шудаанд.
б) Вожаҳои синонимй дар байтҳои мухталиф меоянд, ки ин тарзи корбасти онҳо бо вучуди таъсирбахшии зиёд надоштан такрору забонзад шудани калимаҳоро пешгирй мекунад ва нишондиҳандаи маҳорати суханварии шоир мебошад. Масалан, синонимҳои бод, сабо, насим бо вучуди тобишҳои гуногуни маъной доштан барои ифодаи як мафҳум ба кор рафтаанд.
Боди сабо даромад, фирдавс гашт саҳро,
Орост бӯстонро найсон ба фарши дебо.
Омад насими сунбул бо мушку бо царанфул,
Овард номаи гул боди сабо ба саҳбо.
Вожаҳои биҳишт, хулд, фирдавс низ дар байтҳои гуногун ба ҳам муродиф шудаанд. Вожаҳои муродифии олам, ҷаҳон, дунё; мидҳат кардан, сутудан, сано гуфтан
аз ҳамин қабиланд.
Дар ашъори Кисой истифодаи чор вожаи муродифй низ ба назар мерасад. Масалан, дар байтҳои гуногун ӯ синонимҳои май, набид, бода, шароб; асир, банда, барда, раҳӣ-ро ба кор бурдааст. Дар як маврид Кисой дар як мисраъ панч вожаи муродифиро мавриди истифода қарор додааст:
Аз абиру анбару аз мушку лоду дорбӯй,
Дар саробӯстони худ андар хазон медор бӯй.
Дар ин мисол вожаи лод гунаи мухаффафи лодан ба маънои «самъи хушбӯи зард ё хушранге, ки дар калисо вақти ибодат месӯзонанд» (8,1,602) аст. Лозим ба таъкид аст, ки лодан ба таври истисно дар калисо ба мақсадҳои мазҳабй истифода намешавад, онро ҳамчун моддаи хушбӯй ва гиёҳи ороишй низ ба кор мебаранд. Вожаҳои муродифии дигари дар ин байт омада маъноҳои мушаххаси зеринро дороанд: абир - навъе аз хушбӯиҳои мураккаб аз сандалу гулоб ва мушку заъфарон аст (8,1,27); анбар - моддаи хушбӯест, ки аз меъда ё рӯдаи моҳии анбар (кашалот) ҳосил менамоянд (8,1,66); мушк - моддаи сиёҳранги хушбӯй, ки аз нофи як хели оҳу (кабарга) ҳосил мешавад (8,1,390).
Чи тавре ки мулоҳиза мешавад, дар алоҳидагй ин моддаҳо ҳам аз лиҳози бӯй, ҳам аз рӯи таркиб ва ҳам аз чиҳати ранг аз ҳамдигар фарқ доранд. Вале дар байти мавриди назар ҳамаи онҳо барои таъкиди як маъно - хушбӯй ба кор рафтаанд ва силсилаи муродифоти ин байтро ба вучуд оварданд. Лозим ба таъкид аст, ки гайри ин вожаҳо дар ашъори Кисой гунаи комили калимаи лод - лодан ва хушбӯии дигар кофур низ истифода шудааст. Хулоса, ҳамагй дар бештар аз сесад байти маҳфузмондаи Кисой барои ифодаи маънои моддаи хушбӯй ҳафт муродиф корбаст шудааст, ки ба рангорангию гановати забони ашъори ӯ далолати бориз мекунанд.
Аз лиҳози тарзи ташаккулашон муродифоти ашъори Кисоиро ба гурӯҳҳои зерин тақсим кардан мумкин аст:
1. Вожаҳои сода:
74
Manonova M. T. Some Words about the Language of Poetry Belonging to Kisoi Marvazi
а) исм: рӯй, нола, хурӯш, ҷома, ридо, изор, ақиқ, лӯълӯъ, марворид, гавҳар, лаъл, ёқут, сафина, заврақ, киштӣ, асир, банда, барда, раҳӣ, май, набид, бода, шароб.
б) сифат: суст, заиф, ҳайрон, шайдо, латиф, ширин.
2. Вожаҳои сохта:
а) исм: паймона, замона
б) сифат: бераҳм, бемуҳобо, бониҳод
3. Вожаҳои мураккаб:
а) исм: ҳазорово, гумроҳ
б) сифат: дилдор, дилшод.
Ибораҳо: хулди барин, мидҳат гуфтан, сано кардан.
Аз лиҳози баромади калимаҳо низ муродифоти ашъори Кисоӣ ҷолиби диқ-қатанд. Дар шеъри ӯ силсилаи муродифоте дучор мегарданд, ки пурра тоҷикиасланд: гумшуда - хира - саргашта; гумроҳ - зор - мискин; Дар дигар маврид дар силсилаи синонимҳо як вожаи арабӣ ва якчанд калимаи тоҷикӣ омадаанд: асир, банда, барда, раҳӣ; шароб, май, набид, бода. Дар баъзе силсилаҳои синонимӣ ду ҷузъ арабӣ, боқӣ тоҷикианд: абир, анбар, мушк, дорбӯй, лодан, кофур ва г.
Гоҳо дар шеъри Кисоӣ якчанд синоними матнӣ паиҳам меоянд, ки дар натиҷа таъсирбахшии шеър фавқулода тақвият меёбад. Дар қасидаи «Сӯгномаи Карбало» шоир дар бораи Ҳусайн ибни Алӣ ибни Абитолиб сухан ронда, ӯро бо чунин ибораҳо тавсиф мекунад:
Мероси Мустафоро, фарзанди Муртазоро,
Мақтули Карбалоро тоза кунам тавалло.
Он нозиши Муҳаммад - пайгамбари муаббад,
Он саййиди мумаҷҷад - шамъу чароги дунё.
Он мири сарбурида, дар хок хобанида,
Аз об ночашида, гашта асири гавго.
Манзури шоир аз ибораҳои мероси Мустафо, фарзанди Муртазо, мақтули Карбало, нозиши Муҳаммад, мири сарбурида Ҳусайн ибни Алӣ аст. Дар ҳамин қитъа вожаҳои Мустафо, Муҳаммад, ибораҳои пайгамбари муайяд, саййиди мумаҷҷад, шамъу чароги дунё низ муродифот буда, барои ифодаи паёмбари ислом истифода шудаанд. Чунон ки мебинем, қитъа қариб пурра аз калимаву ибораҳои муродифии матнӣ ташаккул ёфтааст ва маҳз муродифот таъсирбахшии шеърро ба зеҳни хонанда таъмин мекунад.
Антоним низ чун синоним ба сифати воситаи образноки фикр дар ашъори Ки-соӣ мавқеи хеле муҳимро ишгол мекунад. Маъмулан шоир антонимро барои таъкид кардани аломату хосият ва амалу ҳолатҳои мухталифи объекти мавриди тасвир истифода мебарад. Хусусияти умдаю асосии истифодаи антоним дар ашъори Кисоӣ дар он зоҳир мешавад, ки ҳамаи онҳо дар як байт мавриди истеъмол қарор гирифтаанд. Ин ҳолат «ба табиати калимаҳои зидмаъно алоқаманд аст, зеро гӯянда ё нависанда аломату хосият ва амалу ҳаракати инкоршавандаро фавран изҳор карда, ба ин восита муносибати худро нисбат ба он нишон медиҳад» (5, 26). Масалан: Мӯъмин дирам пазирад, то шамъи дин бимирад,
Тарсо ба зар бигирад сумми хари Масеҳо.
Дар ин байт вожаҳои мӯъмин ва тарсо антониманд. Нуктаи ҷолиби байт дар он аст, ки на танҳо худи ин ду калима, балки мантиқу таносуби байт низ ба санъати тазод асос ёфтааст: эътиқодманди дини ислом - мӯъмин барои қатли шамъи дин -Ҳусайн аз душманони ӯ пул меситонад. Пайрави масеҳият - тарсо сумми хари Исопайгамбарро ба зар мехарад.
75
Манонова М.Т. Чанд сухан роҷеъ ба забони ашъори Кисои
Мисоли дигар:
Ман ин шумор ба охир чй гуна фасл кунам,
Ки ибтидош дурӯг асту интиҳош муҳол.
Дар ин байт вожаҳои ибтидою интиҳо антониманд. Усулҳои истифодаи вожаҳои антонимй дар ашъори Кисой якчанд вижагй доранд, ки нахустини он, яъне дар як байт омадани калимаҳои зидмаъно дар боло зикр шуд.
Вижагии дигари истифодаи антонимҳо дар назми шоир дар он зуҳур меёбад, ки ӯ бо камоли маҳорат баъзе мисраъ, байт ва ҳатто бандҳои шеърро комилан ба муқобилгузории мафҳумҳо таълиф кардааст. Мисол:
Рӯву мӯи ту номаи хубист,
Чй бувад нома, цуз сапеду сиёҳ.
Ба лабу чашм роҳативу бало,
Ба руху зулф тавбаиву гуноҳ.
Асоси ин ду байтро, ки аз як газали Кисой аст, санъати тазод, яъне вожаҳои зидмаъно ташкил мекунанд ва бори маъниро низ ҳамон калимаҳо мекашанд. Барҷастагии абёт ва салосату фасоҳати онҳоро дар баробари санъати тазод ташбеҳи муканно, ки онро «ташбеҳи киноят» ё «пӯшида» (6, 98) низ меноманд, таъмин кардааст. Дар байти якум рӯй ва мӯи маъшуқа ба нома ва он ҳам номаи хубӣ ташбеҳ шудааст, ки ду ранг дорад: сафед - рӯй - когаз ва сиёҳ - мӯй - сиёҳии хат. Дар мисраи дувум бошад, ду мушаббаҳ лабу чашм ва руху зулф ҳар ду чуфт ашёи конкретй буда, ба ду чуфт мушаббаҳунбиҳии мучаррад мутаносибан роҳату бало ва тавбаю гуноҳ монанд карда шудаанд. Нуктаи байти дувум дар он аст, ки «балоии чашм» ва «манбаи гуноҳ» будани зулф ягон зарра боиси аз онҳо рӯй гардонидани ошиқ намешавад, баръакс, чаззобияташонро бештар мекунад. Мисоли дигар:
Тухми ҷаҳони бебар ин асту з-ин фузунтар,
Кеҳтар - адӯи меҳтар, нодон - адӯи доно.
Дар ин чо чуфтҳои антонимии кеҳтару меҳтар ва нодону доно аст.
Тавассути мисраи дувум мақсади шоир тезтару муассиртар ба хонанда ошкор мегардад. Паиҳам силсилавор овардани ду чуфти антонимй идроки фалсафаи шеърро осон месозад.
Мисоли дигар:
Сурху сияҳ шацоиц, ҳам зидду ҳам мувофщ,
Чун мӯъмину мунофщ пинҳону ошкоро.
Байт комилан аз вожаҳои антонимй сохта шудааст.
Вижагии дигари антонимҳои ашъори Кисой дар он аст, ки онҳо аксаран дучузъа ҳастанд ва аксари онҳо имрӯз низ дар забони точикй мавриди истеъмоланд, аз қабили сапеду сияҳ, рӯзу шаб, шодмону ношод, неку бад, пиру ҷавон. Гуфтан лозим аст, ки баъзан дар чуфтҳои антонимй ивазшавии як калимаи зидмаъно бо калимаи дигари антонимй, яъне дар байтҳои мухталиф бо дигар калима сохта шудани чуфти антонимй ба назар мерасад, ки ҳамчунин шоҳиди гановати забони шоир аст:
Такя кунад бар гумону кам кунад аз ҳақ,
То ки бувад гарци зарц ҷоҳили аҳмац.
Даст бишӯй аз гумону гирди якцн гард,
Нуцраи покизаро мадеҳ ба музаввац.
Эй ба дасти деви малъун солу маҳ монда асир,
Такя карда бар гумон, баргашта аз айнулящн.
76
Manonova M. T. Some Words about the Language of Poetry Belonging to Kisoi Marvazi
Дар абёти боло ҷузъи аввали ҷуфти антонимӣ гумон ва ҷузъҳои дувум ҳақ, яқин, айнулҳақ аст. Ҷуфтҳои антонимии пинҳону пайдо ва пинҳону ошкоро низ аз ҳамин қабиланд. Албатта, дар шеърҳои Кисоӣ ҷуфтҳои антонимие ба назар мерасанд, ки алҳол як ҷузъи онҳо дар забони тоҷикӣ хеле камистеъмоланд. Дар ҷуфтҳои антонимии ширу қир ба маънои сапеду сиёҳ ё гумону айнуляқин ҷузъҳои дувум (қир, ай-нуляқин) дар забони адабии ҳозираи тоҷикӣ ба нудрат мавриди истифода қарор мегиранд.
Хусусияти дигари фарқкунандаи истифодаи антонимҳо дар ашъори Кисоӣ дар он зоҳир мегардад, ки шоир бештар вожаҳои зидмаъноро аз лексикаи мансуб ба мазҳаб интихоб мекунад: мӯъмину мунофиқ, тавбаю гуноҳ, савобу хато. Сабаби ин ҳолат ҳамоно дар гироиши мазҳабии шоир аст.
Қариб ҳамаи антонимҳои мавриди истифода қарордодаи шоир, ба истиснои кеҳтару меҳтар, ношод, ки бо пешванду пасванд сохта шудаанд, калимаҳои решагианд. Аз лиҳози баромад вожаҳои антонимии ашъори Кисоӣ, ки камобеш 40 калимаро ташкил мекунанд (бидуни назардошти басомад, зеро баъзе вожаҳо аз қабили рӯзу шаб, сапеду сиёҳ борҳо корбаст шудаанд), тоҷикӣ, арабӣ ва юнонӣ мебошанд. Тамоми калимаҳои антонимии тоҷикӣ (тақрибан 70%) алҳол низ ба фонди вожаҳои серистеъмоли забон дохиланд ва ба кулли тоҷикзабонон фаҳмо мебошанд.
Аз таҳқиқу таҳлили иҷмолии ашъори Кисоии Марвазӣ ба хулосаҳои зерин омадан мумкин аст:
а) Сабки ашъори Кисоӣ бо содагию равонии баён фарқ мекунад ва малоҳату латофати ба худ хос дорад.
б) Қисми асосии таркиби лугавии ашъори шоирро калимаҳои асили тоҷикӣ ташкил мекунанд, ки як қисми онҳо дар замони муосир ба гурӯҳи калимаҳои архаистӣ дохил шудаанд.
в) Лексикаи иқтибосии ашъори шоирро бештар вожаҳои арабӣ ташкил медиҳанд. Ба ҳисоби миёна теъдоди вожаҳои арабиасос 12-14%-и таркиби лугавии ашъори ӯро ташкил мекунанд. Вале дар қасоиде, ки ба вақоеи Карбало бахшида шудаанд, шуморагони вожаҳои арабӣ бино ба тақозои мавзӯъ то 20% меафзояд.
г) Кисоӣ истеъдоди фавқулодаи сухангустарӣ дорад, ки ин нуктаро истифодаи фаровони синониму антоними ашъораш собит месозанд. Таркибҳои синонимии ду, се, чаҳор ва панҷҷузъа, мутазод шудани на танҳо ду калима, балки мантиқу таносуби байтҳо, силсилавор дар як байт омадани ду ҷуфти антонимӣ ва гайра салосату ҷозибаи ашъори Кисоиро ба авҷи аъло расонидаанд.
г) Дар ашъори Кисоӣ ба миқдори хеле кам вожаҳои туркӣ ва юнонию ибрӣ бештар дар шакли муарраб дучор мешаванд.
Вожаҳои калидӣ: ашъори Кисоии Марвазӣ, сабки хуросонӣ, калимаҳои аслии тоҷикӣ, калимаҳои матрук, муродифот, мутазод
Пайнавишт:
1. Анварӣ, Ҳасан. Фарҳанги бузурги сухан. Иборат аз 8 ҷилд. Ҷ. 6. -Теҳрон: Сухан, 1381.
2. Дурахшон, Маҳдӣ. Ашъори Ҳаким Кисоии Марвазӣ. Таҳқщ дар зиндагонӣ ва осори ӯ. -Теҳрон: 1375. - 140с.
3. Муин, Муҳаммад. Фарҳанги форсӣ. Иборат аз 6 ҷилд. Ҷ.-ҳои 2, 4, 5. -Теҳрон: 1375.
4. Риёҳӣ, Муҳаммад Амин. Кисоии Марвазӣ: зиндагӣ, андеша ва шеъри ӯ. - Теҳрон, чопи ҳафтум, 1375. -158с.
5. Сабзаев М. С. Забон ва услуби шоирони маорифпарвар. - Душанбе: Дониш, 2002.
77
Манонова М.Т. Чанд сухан роҷеъ ба забони ашъори Кисои
6. Сатторзода, Абдунаби. Такмилаи бадеъи форсии тоцики. - Душанбе: Адиб, 2011. -380с.
7. Таттави, Абдуррашид. Мунтахаб-ул-лугот. Таҳияи матн бо пешгуфтор, тавзеҳот ва феҳристи Амон Нуров. -Душанбе: Сарредаксияи илмии Энциклопедияи миллии тоцик, 2003. -780 с.
8. Фарҳанги забони тоцики. Иборат аз ду цилд. -М.: Советская энциклопедия, 1969. Ҷ.1 948с. -Ҷ.2 948с.
9. Энсиклопедияи адабиёт ва санъат. Иборат аз 3 цилд. Ҷ.3. -Душанбе: Сарредаксияи илмии Энсиклопедияи Миллии Тоцик, 2004. -518с.
Reference Literature:
1. Anvari Khasan. Big Interpretation Dictionary. In eight volumes. V.6. - Tehran: Imaginative Word, 1381, hijra
2. Durakhshon, Mahdi. Khakim Kisoi Marvazi's Poetry. Exploration of Life and Creation. -Tehran, 1375 hijra.
3. Muin, Mukhammad. Persian Dictionary. In six volumes. - Tehran, 1375 hijra.
4. Riyokhi, Muhammad Amin. Kisoi Marvazi. Life Descriptions, Viewpoints and Creative Heritage. - Tehran, 1375 hijra.
5. Sabzayev M.S. Language and Style of Poets-Enlighteners - Dushanbe:Knowledge, 2002.
6. Sattorzoda, Abdunabi. Addenda to Persian Rhetoric's. - Dushanbe: Men-of-Letters, 2011.
7. Tattavi, Abdurrashid. Muntakhab-ul-Lugat. Text preparation, introduction, commentaries and indications: Amon Nurov. - Dushanbe: Chief scientific editorial-board of the Tajik National Encyclopedia, 2003. -780pp.
8. Dictionary of the Tajik Language. In two volumes. Soviet Encyclopedia, 1969.
9. Encyclopedia of Literature and Art. In three volumes. V.3. - Dushanbe: Chief scientific editorial-board of the Tajik National Encyclopedia, 2004. -518 pp.
78
