CC BY
329
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44)2015
УДК 4Т М.О. ХОҶАЕВА
ББК 81.2Т
КАЛИМАҲОИ ШЕВАГИ ДАР «ФАРҲАНГИ ТАФСИРИИ ЗАБОНИ ТОҶИКИ»
Вожаҳои калидӣ: фарҳангнигорй, фарҳанги тафсирй, фарҳангҳои форсй-тоҷикй, вожаҳои иқтибосй, калимаҳои шевагй
Фарҳангнигорй дар таърихи забони тоҷикй собиқаи дерина ва намунаҳои барҷаста дорад. Фарҳангу лугатномаҳои фаровон, ки лугатшиносон ва фарҳангнигорони машҳур дар давраҳои гуногун таҳия ва таълиф кардаанд, ганҷинаи бебаҳои вожагони забони тоҷикй маҳсуб гардида, то имрӯз қолаб ва шаклу гунаҳои мухталифи калимасозй ва истилоҳофаринии забон аз рӯи онҳо омӯхта мешавад. Дар ин фарҳанг ва лугатҳои гуногунҳадаф муаллифону мураттибон тагйироту таҳаввулоти бахши вожагони забон ва калимаҳои навсохту тозаэҷоди замони худро бо шарҳу тафсир сабт карда, барои нигаҳдошту такмил ба ояндагон мерос мондаанд. Фарҳангнигорй як риштаи басо муҳими забоншиносии тоҷик буда, таҳлил ва баррасии он яке аз василаҳои асосии пажӯҳиш ва таҳқиқи бахши вожагони забон маҳсуб мешавад.
Тадқиқоти шеваю лаҳҷаҳо барои муайян намудани асоси шевагии забони адабии ҳозираи тоҷикй мадад мерасонад. Забоншиноси тоҷик Р.Ғаффоров дар бораи истифодаи калимаи лаҳҷагӣ сухан ронда, чанд меъёри ин корро муайян кардааст. Ӯ пеш аз ҳама қайд менамояд, ки “...лаҳҷаҳои забони тоҷикӣ аҳамияти захиравии худро дар такмили забони адабӣ ҳанӯз аз даст надодааст” (2, 148).
Дар «Фарҳанги тафсирии забони тоҷикй” (минбаъд ФТЗТ) бо аломати “лаҳҷ.”, яъне лаҳҷавй камобеш 125 вожа ба назар расид. Вожаҳои лаҳҷавии ФТЗТ-ро аз лиҳози баромад, яъне аз нуқтаи назари мансубияташон ба ду гурӯҳ ҷудо кардан мумкин аст:
1. Калимаҳои тоҷикӣ, ки қисми асосии чунин вожаҳоро ташкил мекунанд. Аз 125 вожаи лаҳҷавие, ки дар ФТЗТ дучор омадем, бештар аз 100 вожа, яъне зиёда аз 80% соф тоҷикианд.
2. Гурӯҳи дуюмро калимаҳои иқтибосӣ ташкил мекунанд. Вожаҳои иқтибосии лаҳҷавиро низ дар навбати худ ба ду гурӯҳи нобаробар тақсим кардан мумкин аст:
А) ба гурӯҳи якум вожаҳои туркиасл дохил мешаванд. Аз 125 вожаи лаҳҷавӣ 18 вожаи лаҳҷавии ФТЗТ аз забони туркӣ ба забони мо дохил шудаанд, ки ин тахминан 15-16%-и тамоми калимаи лаҳҷавии ФТЗТ-ро ташкил мекунад;
Б) гурӯҳи дуюм аз калимаҳои арабӣ иборат аст. Дар байни вожаҳои иқтибосии ФТЗТ ҳамагӣ чор калимае дучор омад, ки ба забони арабӣ мансубанд.
Албатта, чунин таносуби калимаҳои иқтибосии лексикаи лаҳҷавии ФТЗТ як қатор саволҳоро ба миён меорад: чаро дар байни калимаҳои лаҳҷавии ФТЗТ миқдори калимаҳои арабӣ хеле кам аст, дар сурате ки дар забони адабии тоҷикӣ теъдоди иқтибосоти арабӣ 50-60%-ро ташкил мекунад? Айни замон чаро теъдоди вожаҳои лаҳҷавии иқтибосии туркӣ нисбат ба арабӣ тақрибан чор баробар зиёд аст?
Пеш аз он ки ба ин суолҳо ҷавоб гӯем, аввал вожаҳои иқтибосии арабиро мавриди таҳлил қарор медиҳем: Калимаҳои лаҳҷавии арабиасоси ФТЗТ инҳоанд: ашқар, вазъӣ, дилҷазир, хулӯл. Калимаи якуми арабӣ ашқар аст, ки дар ФТЗТ чунин тафсир ёфтааст: Ашқар - а. 1.кит.сурхи ба зардӣ моил (дар бораи асб) 2.кит. асп; ашқари бодпой - аспи тезрав. З.лаҳҷ. қаддароз ва қоматбаланд (8,1, 108). Дар «Фарҳанги забони тоҷикй» (минбаъд ФТЗТ) ба ғайр аз маънои қаддароз ва қоматбаланд, яъне гунаи лаҳҷавӣ маъноҳои дигари ин вожа омадааст (7,1, 109). Имрӯз сабаби дар лаҳҷа ин мазмуни маҷозӣ гирифтани калимаи ашқарро муайян кардан душвор аст.
Вожаи дуюм “вазъӣ” ба маънои девонатабъ, девонамизоҷ, хаёлӣ (7, 1, 258) омадааст. Азбаски вожаи вазъӣ аз калимаи вазъ ба маъноҳои 1.ниҳиш, гузариш; 2.вазъият, ҳолат; З.расм, қоида, оин, тартиб (8, 1, 222) гирифта шудааст, маънои лаҳҷавии он аз маънои дуюми калимаи вазъ баромадааст ва сабаби дар лаҳҷа чунин маъно пайдо кардани ин вожа равшан аст.
Калимаи дигари лаҳҷавии иқтибосии арабӣ «дилҷазир» мебошад, ки вожаи мураккаб буда, аз як ҷузъи тоҷикй ва як ҷузъи арабӣ (ҷазир) сохта шудааст. Дар ФТЗТ дар тафсири вожаи ҷазир
214
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES» № 3(44) 2015
омадааст: 1.хушк (аз беобӣ), сӯхта, бирёншуда, хароб, валангор (замин); 2.гуфт.ифлос, чиркин; ҷазир кардан - ифлос кардан (8,1,578).
Маънои ҷузъи дуюми калимаи иқтибосии лаҳҷавӣ маҷозӣ буда, аз маънои якуми вожаи ҷазир баромадааст. Гуфтан лозим аст, ки вожаи ҷазир дар лаҳҷаи ҷанубии тоҷикӣ серистеъмол аст (6,2.871).
Вожаи лаҳҷавии арабии сеюм “ҳалӯл” дар ФТЗТ ба маънои гулхор, хуҷ омадааст ва азбаски ихтисораи “а.” (арабӣ) дорад, мо низ онро ба ин гурӯҳ дохил кардем. Вожаи ҳалӯл дар ФЗТ ва фарҳангҳои дигари ба мо дастрас дучор нагардид. Мусаллам аст, ки ин вожа ба ҳулул ба маъноҳои а) расидан, фаро расидан, омада расидан, рӯй додан; б) фалс.маҳлул шудан, ҳал шудан; омехтан; бо чизҳои дигар омехта, ба шакли дигар даромадан (7,2,757) иртибот надорад. Гузашта аз ин, муайян кардани маънии ду вожае, ки дар тафсири ин калима омадааст, низ ба мо даст надод. Вожаи гулхор на дар ФЗТ ва на дар худи ФТЗТ ба ҳайси моддаи лугавии алоҳида наомадааст ва он чӣ маъно дорад, маълум нест. Вожаи хуҷ, мутаассифона, дар ФТЗТ зикр нашудааст ва дар ФЗТ низ наомадааст. Дар ФТЗТ хуч (бо “че”) ба маънои маъруфи а) настаран; б) тоҷи хурӯс ва навъи матоъ (8,2,465) омадааст, ки ҳеҷ алоқае бо вожаи мавриди таҳлили мо надорад. Хулоса, дар бораи вожаи арабии ҳалӯл ба маънои гулхор ва хуҷ мо ҳеҷ чиз гуфта наметавонем ва тафсири ин калима тааммуқи бештарро дар фарҳангҳои арабӣ тақозо мекунад.
Аз лиҳози мансубият ба ҳиссаҳои нутқ вожаҳои ашқар, вазъӣ ва дилҷазир сифатанд. Калимаи ашқар сифати аслӣ мебошад. Вожаи вазъӣ сифати нисбӣ аст. Калимаи дилҷазир сифати мураккаб аст, ки бо роҳи ба ҳам васл кардани ду калима - дил ва ҷазир сохта шудааст. Ҷузъҳои сифати мураккаб бевосита пайваст шудаанд. Аз рӯйи муносибати байни ҷузъҳои сифати мураккаб “дилҷазир” сифати мураккаби тобеъ аст ва аз исму сифат сохта шудааст. Вожаи чаҳоруми лаҳҷавии арабӣ ҳулул аз рӯйи эҳтимол бояд исм бошад.
Сабаби дар байни калимаҳои лаҳҷавии ФТЗТ камшумор будани вожаҳои арабиасл шояд дар он бошад, ки аксари вожаҳои лаҳҷавии гирдовардаи мо мазмуни мушаххас (конкрет) доранд ва қисми асосии онҳо мафҳумҳои марбут ба зиндагии ҳаррӯзаи инсонро ифода мекунанд. Калимаҳои арабӣ бошанд, асосан як қисми назарраси забони адабию китобӣ ва мазҳабии тоҷикиро ташкил мекунанд. Ғайр аз ин, мардуми тоҷик агар як давраи хеле кӯтоҳи таърихӣ - асри аввали аз ҷониби аъроб забт шудани Мовароуннаҳрро истисно кунем, ҳеҷ гоҳ бо арабҳо зиндагии ҳамҷавор надоштанд, яъне тамоси онҳо бо забони арабӣ на дар сатҳи зиндагии ҳаррӯза, балки дар сатҳи табақаи зиёиён ва фақеҳон сурат мегирифт. Бо мардуми турк бошад, муносибат баръакс буд. Аввалан, қисми асосии туркон, манзури мо халқи меҳнаткаш аст, муқимӣ гаштанд ва ба фазои фарҳангии тоҷикон ворид гардиданд. Гузашта аз ин, фарҳангу расму русуми моро пазируфтанд. Мардуми тоҷик дар тӯли якчанд қарн бо туркон, махсусан бо ӯзбекон дар як сарзамин, дар ҳамҷаворию ҳамсоягӣ зиндагӣ мекунанд. Муносибатҳои хешутаборӣ доранд, ё чӣ тавре ки тоҷикон мегӯянд “духтар дода, духтар мегиранд”. Бино бар ин, табиист, ки қисми асосии лексикаи туркӣ-ӯзбекии лаҳҷавӣ ифодакунандаи мафҳумҳои хешутаборӣ ва ашёи рӯзгор мебошанд, ки таҳти таъсири омилҳои мазкур ба забони тоҷикӣ ворид шудаанд.
Барои он ки иддаоямон бе далел набошад, вожаҳои туркии лаҳҷавии дар ФТЗТ омадаро аз лиҳози мавзӯъ таҳлил мекунем: номҳои беморӣ (буғма, чӯтур, буқоқ, эм); номҳои хӯрок (саримсоқ, туппа, пишлоқ); сифати инсон (дангоса), узви инсон (елка), номи ҳайвону паранда (чумчуқ, ечкемар), ашёи ҳаёти ҳаррӯза (чақирсанг, қоқлинга) ва ғайра.
Лозим ба таъкид аст, ки бо сабабҳои номаълум мураттибони ФТЗТ на ҳамеша баъди моддаҳои луғат аломати ё ишораи решашиносии (этимологии) аз кадом забон омадани вожаро мегузоранд. Масалан, аз 18 калимаи туркиасли лаҳҷавии дар ФТЗТ омада ҳамагӣ чор калима (елка, чақалоқ, чумчуқ, эчкемар) ишораи “т”, яъне туркӣ доранду халос. Хонандаи ноогоҳ, албатта, гумон мекунад, ки ин чаҳордаҳ калимаи дигар тоҷикиасл аст. Бино бар ин, ҳангоми таҳлил мо дар асоси “Узбекско - русский словарь” ва “Узбек тилининг изохли лугати” ишораҳои дар бораи туркиаслии вожаҳо медиҳем. Дар мавридҳои алоҳида ба мақсади пешгирии таҳрифи маъно шарҳҳои “УРС”-ро ба забони асл, яъне русӣ меорем.
Аз рӯи мансубият ба ҳиссаҳои нутқ калимаҳои лаҳҷавии туркиаслро ба гурӯҳҳои зерин чудо кардан мумкин аст:
Исм: бугма - гулӯзиндонак. Аз масдари ӯзбекии бугмоқ - хафа кардан (4, 99; (5, 1, 168). Дар Хучанд аз ин масдар калимаи бугмишро низ ба маънои “гулӯи касеро фишор додан”, “хафа кардан” (“задушить”) ба кор мебаранд.
Буқоқ - бемории чогар (4,93; 5,1, 156). Дар бораи ин вожа забоншиноси маъруфи точик
Р.Ғаффоров чунин гуфтааст: “Калимаи буқоқ, ки дар гурӯҳи лаҳчаи Ленинобод маъмул буда, дар
215
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44)2015
таҳрири намояндаҳои ин лаҳҷаҳо дар забони адабӣ низ истеъмол ёфтааст...муодили тоҷикии он -ҷогар... сазовори умумишавист” (2, 78). Ин суханонро Р.Ғаффоров солҳои 70-уми қарни гузашта гуфта буд ва хеле хурсандиовар аст, ки алҳол тадриҷан вожаи ҷогар дар муассисаҳои тиббӣ калимаи буқоқро танг менамояд.
Бӯтана - лои бӯтала - лои шурут. Дар забони ӯзбекӣ ба маънои хира, шира (дар бораи об) (4, 97) ва “лойқа, қум, тупроқ” (5, 1,165) омадааст. Гуфтан лозим аст, ки дар ФТЗТ синоними дигари ӯзбекии ҳамин мафҳум низ бо ишораи “гуфт”, яъне гуфтугӯӣ омадааст: “Балчиқ - гуфт.лойқа, ваҳал, лаҷан, лои часпаки тунук” (8, 1, 129). Аз байни калимаҳои дар тафсири балчиқ омада, ваҳал / ваҳл вожаи арабӣ (7, 1, 232), лойқа калимаи тоҷикӣ, лачан / лажан низ калимаи тоҷикиасл (7, 1, 591) аст. Эҳтимол, сабаби нисбат ба синонимҳои арабию точикиасл бештар мавриди истифода қарор гирифтани ин вожа дар он бошад, ки калима ифодагари мафҳуми танҳо лой набуда, маҳз лойи часпаки тунук аст. Ба ин маъно, дар гӯишҳои чанубии чумҳурӣ вожа чалчиқ ба кор меравад (6, 819). Вале, ин калима ҳам туркиасл буда, дар забони ӯзбекӣ ба маънои “лужа с жидкой, липкой гразью” (4, 514) истифода мешавад. Ҳайратовар он аст, ки ин ду калима - балчиқ ва чалчиқ бо савтиёти худ садоеро, ки ҳангоми роҳ рафтани инсон дар лойи часпак мебарояд, ба хубӣ ифода мекунанд.
Елка - чойи аз гардан поин ва аз китф болои бадан; дӯш, елка карда гаштан бо касе - қаҳр карда гаштан аз касе. Дар забони ӯзбекӣ елка ба маънои китф аст (4, 137). Рочеъ ба истифодаи калима низ Р.Ғаффоров марбутан ба эчодиёти Ҷалол Икромӣ эрод гирифта буд: “Нависанда калимаи елкаро, ки дар аксарияти лаҳчаҳои шимолӣ ба ҳамин сурат маъмул аст, ба шакли ялка истифода кардааст. Аммо дар ифодаи ин маънӣ дар забони адабӣ калимаи хушрӯи китф, ки аз он ибораи сари китф низ сохта мешавад, маъмул мебошад” (2, 126).
Кӯма - чизи дар як чо тӯбшуда, тӯда; кӯмаи барф, кӯмаи харбуза (4, 230; 5, 1, 414).
Қопча - халта, линга. Дар УРС “коп - мешок, қанорқоп - большой мешок” ва “қопча -мешочек” (4, 622) омадааст. Дар забони точикӣ вожаи қанор бидуни илова кардани қоп ба маънои лингаи калон ба кор меравад. Ин вожа дар шеваи Хучанд истеъмол намешавад. Бино ба қайди мураттибони ФГҶЗТ вожаи мазкур (қоп, қопакӣ, қопча, қопча-қонча) дар лаҳчаҳои чануби чумҳурӣ серистеъмол аст (6,392-393).
Пишлоқ - як навъ хӯрок, ки аз шир монанди панир пухта мешавад. Дар УРС омадааст: “Питттлоқ - местный сыр, пишлоқчӣ - сыровар” (4, 328; 5, 1, 591).
Саримсоқ - сир. Дар лаҳчаи Хучанд бештар вожаи русии чеснок мавриди истифода қарор мегирад. Дар маҳалҳои ҳамчавор бо ӯзбекон саримсоқ роичтар аст.
Туппа - угро; навъи таоми хамирӣ, ки он паҳн - паҳн бурида мешавад. Дар забони ӯзбекӣ ба маънои “вид лапши; суп с лапшой” (4, 452) ба кор меравад.
Чақалоқ - тифли навзод. Узбекҳо кӯдаки ширмакро низ чақалоқ мегӯянд (4, 517). Ба ҳамин маъно дар ФГҶЗТ (6,516) низ зикр шудааст. Дар ФТ ба Р низ ба маънои мазкур бо ишораи “гуфтугӯӣ” омадааст (9, 691).
Чақалоқбинй - барои дидани тифли навзод ба меҳмонӣ рафтан.Аз лиҳози сохт исми омехта аст: чақалоқ +бин+ӣ.
Чақарсанг - санги сахти сафеди зардрах. Аз калимаи ӯзбекии чақир - тез, бурранд (4, 517).
Чумчуқ - гунчишк; аз чумчуқ тарсӣ, арзан накор.
Чурук - 1.фарсуда, ба даридан наздик; 2.хаста, аз ҳол рафта. Дар ӯзбекӣ “чурук - тряпки, трапьё, отрепье” (4, 528). Дар забони ӯзбекӣ синоними калимаи чурук - ӯвада (5, 2, 383) аст. Калимаи ӯвада низ дар лаҳчаи Хучанд истеъмол мешавад.
Чӯтур - ин калима ба ишораи хоси лаҳчавӣ ва ҳам гуфторӣ омадааст: оне, ки ба рӯяш догҳои нагзак боқӣ мондааст. Шакли ӯзбекии ин вожа чӯтар - 1.рябой, покрытый оспинами; 2.перен. шероховатый, бугристый (негладкий) аст (4, 531).
Эчкамар / Эчкемар - калтакалоси калон, сусмори калон.
Эм: эм кардан - нагзак пайванд кардан, гул буридан; эму алас; эму дам (дем) - бо дуо ва чоду гӯё муолича кардани касалиҳо. Дар УРС ин вожа чунин тарчума шудааст: прививка оспы, оспопрививание (4, 554). Дар “Фарҳанги тиббӣ”-и М.Расулов тарчумаҳои зерини точикии ин истилоҳ мазкур аст: “моякӯбӣ, кӯбидани моя, обилагузаронӣ, талқеҳ” (3,341).
Бурма - чин, ожанг, қат (мас.либос); бурма - бурма - пурчин, қату пат; ноҳамвор; бурма шудан а) чиндор шудан; б) ноҳамвор шудан, уреб шудан ва кашида истодани либос; даҳонро бурма кардани чизе, даҳони инсонро хушк кардан ва афшурдани чизҳои турш ё бо таъми хос (аз қабили пӯсти анор, баъзе навъи хурмо ва г.); рӯй (лаб, лунч)-ро бурма кардан, рӯй турш кардан (чун изҳори норизоӣ). Дар забони ӯзбекӣ вожаи бурма ба маънои рӯй турш кардан наомадааст: Бурма - 1.всборку, вскладку, со складками // складки, сборки; 2.геол. складки (земной коры) (4, 91).
216
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES» № 3(44) 2015
Дангоса - танбал, бепару бол, лаванд, коҳил. Дар забони ӯзбекӣ ин вожа “дангаса” талаффуз мешавад (4, 119).
Аз лиҳози сохт аксарияти калимаҳои лаҳҷавии туркиасли мазкур содаанд, ҳатто калимаҳое, ки дар худи забони ӯзбекӣ мураккаб ҳисоб мешаванд, дар забони тоҷикӣ ба ҳайси вожаҳои сода пазируфта шудаанд. Масалан, бино ба қавли мутахассисони забони ӯзбекӣ, вожаи эчкемар аз ду калима эчки-буз ва эмар - макидан сохта шудааст. Бо вуҷуди ин вожаи эчкемар дар забони тоҷикӣ чун як калима қабул мешавад. Дар байни калимаҳои лаҳҷавии туркӣ ҳамагӣ як калимаи сохта ва як мураккаб дучор мешаванду бас. Калимаи мураккаб чақарсанг - аз як ҷузъи ӯзбекию вожаи тоҷикӣ сохта шудааст.
Эмкунӣ - калимаи мураккаби омехта. Ягона калимаи сохта дангосагӣ аст, ки аз сифати исми аломат ва ҳолат сохта шудааст (3,115).
Таҳлили иҷмолии вожаҳои лаҳҷавии дар ФТЗТ омада имкон медиҳад, ки ба хулосаҳои зерин расем:
а) теъдоди вожаҳои иқтибосии калимаҳои лаҳҷавии мазкур дар ФТЗТ нисбатан камшумор буда, аз ҳисоби умумии онҳо тахминан 17-18 фоизро ташкил мекунад.
б) вожаҳои арабии иқтибосӣ ҳамагӣ чаҳор адад мебошад.
в) сабаби кам будани вожаҳои иқтибосии арабӣ дар байни калимаҳои лаҳҷавӣ дар он аст ки аксари калимаҳои лаҳҷавиро мафҳумҳои маишию рӯзгор ташкил мекунанд. Азбаски тоҷикон ҳеч гоҳ бевосита дар ҳамҷавории арабҳо зиндагӣ накардаанд, дар сатҳи зиндагии ҳаррӯза бо арабҳо тамоси доимӣ надоштанд.
г) миқдори вожаҳои иқтибосии туркӣ нисбат ба арабӣ тақрибан чор баробар зиёд аст.
д) аксари калимаҳои иқтибосии туркӣ исмҳои содаанд ва калимаҳои сохтаю мураккаб ба нудрат ба чашм мерасанд.
Аз таҳлилу тадқиқи калимаҳои лаҳҷавии иқтибосӣ дар “Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ” ба хулосаҳои зерин расидан мумкин аст:
1. Дар бобати нисбат додани баъзе калимаҳо ба гурӯҳи вожаҳои гуфтугӯӣ ва лаҳҷавӣ байни мутахассисон иттифоқи оро ба назар намерасад. Як калимаро баъзе олимон ба қатори вожаҳои гуфтугӯӣ медароранд, муҳаққиқони дигар бошанд, ҳамаи вожаро лаҳҷавӣ ҳисоб мекунанд.
2. Дар байни калимаҳои лаҳҷавии дар ФТЗТ омада, тақрибан 15-16 фоизашро калимаҳои лаҳҷавии туркӣ ва 3-4 фоизашро калимаҳои лаҳҷавии иқтибосии арабӣ миқдоран хеле кам мебошанд.
3. Калимаҳои лаҳҷавии туркӣ аз рӯйи мансубият ба ҳиссаҳои нутқ асосан аз исму сифат иборатанд. Аз лиҳози сохт аксарияти калимаҳои мазкур содаанд. Байни онҳо ҳамагӣ як калимаи мураккаби омехта ба мушоҳида расид.
4. Дар ФТЗТ мураттибон на ҳамеша ба калимаҳои туркӣ аломати решашиносии (этимологӣ) “Т” (яъне туркӣ) гузоштаанд. Аз 18 калимаи лаҳҷавии туркии фарҳанг аломати “Т” ҳамагӣ баъди чаҳор вожа гузошта шудааст, ки ин амал хонандагонро ба иштибоҳ меандозад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Грамматикаи забони адабии ҳозираи тоҷик. -Душанбе: Дониш, 1985. - 350 с. -1 ҷ.
2. Ғаффоров, Р. Нависанда ва забон / Р. Ғаффоров. -Душанбе: Ирфон, 1977. - 204 с.
3. Расулов, М. Фарҳанги тиббӣ: дар панҷ ҷилд/М. Расулов. - Душанбе: ЭСТ, 1982. - 416 с. - 3 ҷ.
1. 4.Узбекско-русский словарь. - М., 1959. - 840 с.
4. Узбек тили изоҳли луғати. Икки томли. -М.: Рус тили, 1981. - 632 с.
2. б.Фарҳанги гӯишҳои ҷанубии забони тоҷикӣ. Мураттибон М.Маҳмудов, Ғ.Ҷӯраев, Б.Бердиев. -Душанбе, 2012. - 942 с.
3. 7.Фарҳанги забони тоҷикӣ. Дар ду ҷилд. -М.: Советская энсиклопедия, 1969.-Ҷилди 1. - А-О. -948с. Ҷилди 2. - П-Ҷ. - 949 с.
7. Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ. Дар ду ҷилд. -Душанбе, 2008.Ҷилди 1. - А-Н. - 950с.; Ҷилди 2. - О-Я. - 945 с.
8. Фарҳанги тоҷикӣ ба русӣ. - Душанбе, 2006. - 790 с.
REFERENCES:
1. Grammar of Modern Literary Tajik Language.-Dushanbe: Donish, 1985. - 350 p. -V.1.
2. Gafforov, R. Writer and Language / R. Gafforov. - Dushanbe: Irfan, 1977. - 204 p.
3. Rasulov, M. Medical Dictionary. In 5 volumes / M. Rasulov. - Dushanbe: EST, 1982. - 416 p. - V.3.
4. The Uzbek-Russian Dictionary. - M., 1959. - 840 p.
5. Interpretation Dictionary of the Uzbek Language. In two volumes. - M.: Russitile, 1981.- 632 p.
217
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES» № 3(44) 2015
6. Southern Dialectic Dictionary of the Tajik Language. Compilers: M. Mahmudov, Gh. Jurayev, B. Berdiyev. - Dushanbe, 2012. - 942 p.
7. Tajik Language Dictionary. In two volumes. - M.: Soviet Encyclopedia, 1969.-V.1.-A-O.- 948 p.;
V.2.-P-J.-949 p.
8. Interpretation dictionary of the Tajik language. In two volumes. - Dushanbe, 2008.-V.1.-A.H.-950 P.; V.2.-0-Y.-945 p.
9. Dictionary from Tajik to Russian. - Dushanbe, 2006.-790 p.
Диалектные слова в «Толковом словаре таджикского языка»
Ключевые слова: лексикография, толковый словарь, персидско-таджикские словари, заимствованные слова, дилектные слова.
В статье рассматриваются способы отражения заимствованных диалектных слов в «Толковом словаре таджикского языка». Отмечено, что составители толкового словаря сопроводили диалектные слова специальными пометками Однако автор приводит ряд диалектных заимствованных слов, включённых в толковый словарь без каких-либо указаний на их происхождение. Автор отмечает, что среди диалектных слов, приведённых в словаре, абсолютное большинство составляют слова, вошедшие в литературный язык из различных говоров таджикского языка, т.е. исконно таджикские слова. Однако среди них встречаются и слова, которые диалекты заимствовали из других языков. Затрагивая эту проблему, автор отмечает, что слова, заимствованные из тюркских языков, преобладают над заимствованиями из арабского языка, хотя в литературном языке наблюдается обратное. Кроме того, автор делает вывод, что многие слова тюркско-узбекского происхождения относятся к разряду лексики, обозначающей родственные отношения и бытовые реалии таджиков.
Dialectic vocabulary in «interpretation dictionary of the tajik language»
Keywords: lexicography, interpretation dictionary, Persian-Tajik dictionary, borrowed words, dialectic word
The article dwells on the ways of reflection of borrowed dialectic words in «Interpretation dictionary of the Tajik language». She lays an emphasis upon the idea that the complies of the interpretation dictionary resorted to dialectic words with special litters. However, the author adduces out of a number of dialectic borrowed words those are included without any points in regard to their origins in the interpretation dictionary. The author marks that among the dialectic words which are conducted in the dictionary absolutely most of them compose the words being loaned in the literary language from various dialects of the Tajik one, etc. original Tajik vocabulary. But, among of them the words which borrowed from another languages in dialects are encountered. In the course of solving the issue under consideration the author notes that the word which loaned out the Turkic language prevail over the borrowed from Arabic one, though, in the literary language are observed oppositely. Additionally, makes an references that a lot of Turkic-Uzbek original words dealing with the category of vocabularies referring the relative attitudes and home utensils of Tajiks.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Хоҷаева Муқаддасхон Олимовна, номзади илмҳои филологй, дотсенти кафедраи забони тоҷикии Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи академик Б.Ғ.Ғафуров (Цумҳурии Тоҷикистон, ш. Хуҷанд), E-mail: uchzaphgu@mail.ru
Сведения об авторе:
Ходжаева Мукаддасхон Олимовна, кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикского языка Худжандского государственного университета имени академика Б.Г.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: uchzaphgu@mail.ru
Information about the author:
Khojayeva Muqaddaskhon Olimovna, Candidate of Philological Sciences, Associate Professor of the Department of the Tajik language under Kujand State University named after academician B.G. Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: uchzaphgu@mail.ru
218
