CC BY
0AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
UDK 640.215 (005.8)
MIKROSKOPIK MODELLARNI TRANSPORT OQIMINI TASHKIL QILISHDA
QO'LLANILISHI
Nasriddinov Azizbek Shamsiddinovich NamMQI, PhD, dotsent, [email protected]
Soliboyev Shodiyorbek Odiljon o'g'li
NamMQI, talaba
Abdurahimov Ravshanbek G'ulomjon o'g'li
NamMQI, talaba
Annotatsiya. Ushbu maqolada transport harakat intensivligi, o'rtacha harakat tezligi, kechikishlar va avtomobil yo'llarida vaqtni yo'qotish kabi parametrlar mikroskopik modellari yordamida modellashtirishning masalalari keltirilgan.
Аннотация. В этой статье рассматриваются вопросы моделирования с использованием микроскопических моделей таких параметров, как интенсивность движения, средняя скорость движения, задержки и потери времени на автомагистралях.
Abstract. This article examines the issues of modeling using microscopic models of parameters such as traffic intensity, average speed, delays and time losses on motorways.
Kalit so'zlar: mikroskopik model, bo'ylama joylashuv, o'rtacha harakat tezligi, chorrahaning o'tkazuvchanligi, zichlik, o'rtacha tezlik.
Ключевые слова: перекресток, макроскопическая модел, пронитсаемост перекрестка, плотност, средняя скорост.
Keywords: microscopic model, longitudinal location, average speed of movement, permeability of the intersection, density, average speed.
Avtomobil yo'llarida avtomobilsozlikni rivojlanishi va chorrahalarda transport oqimlari sonini doimiy o'sishi natijasida yo'l tarmog'ini optimallashtirish muammosi yuzaga keladi. Harakatni boshqarishni optimal rejimlarini joriy etish uchun yo'l tizimining rivojlanish qonuniyatlarini, uning alohida chorrahalarda transport vositasini harakatlanish yo'nalishlarini hisobga olish kerak.
Transport oqimlari muammolarini hal qilish uchun modellashtirishning turli usullari qo'llaniladi. Ushbu modellar, transport vositalarini harakat intensivligi, vaqtni yo'qotish, kechikishlar va o'rtacha harakat tezligi kabi parametrlarni aniqlashga imkon beradi.
Chorrahalarda transport tharakatlarini tahlil qilish uchun juda ko'p modellarni qo'llanilishi mumkin. Qo'yilayotgan vazifalariga qarab modellashtirish turli mezonlarga muvofiq amalga oshirildi.
Yеchilish usuliga qarab - analitik va imitasion usullari.
Ma'lumotlarni taqdim etish usullari bo'yicha- real vaqtda ishlaydigan dinamik modellar va statik modellar.
Jarayonni kechishiga qarab stoxastik va deterministik modellar.
Transport oqimlarini modellashtirishda mikroskopik modellar, makroskopik modellar, mezoskopik modellar va submikroskopik modellar ko'p qo'llaniladi. Bu modellar transport oqimining batafsil darajasi bo'yicha tasniflashga xizmat qiladi.
Turli xil harakat stsenariylari uchun mikroskopik modellar transport oqimining xatti -harakatlarini alohida transport vositalari o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik asosida tavsiflaydi. Bunday holda, model holatining maydonini tavsiflash uchun quyidagi o'zgaruvchilardan foydalanish
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 3-son, 2024 Maxsus son
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
odatiy holdir:
n - transport vositasining raqami;
xn , vn , an , Ln - bo'ylama joylashuv, tezlik, tezlashish va transport vositasining uzunligi;
5n - transport vositasi orasidagi masofa n va n + 1 (guruhda);
hn - transport vositasi uchun haydash vaqti n;
Sn - transport vositasining holati n;
Tn - avtomobil haydovchisining reaktsiya vaqti
Ushbu o'zgaruvchilarning o'zaro bog'liqligi yo'l-vaqt koordinatalar tizimida bitta bo'lakda harakatlanadigan ikkita n va n+1 transport vositalarining harakati misolida tasvirlangan.
Ln avtomobilining uzunligi avtomobilning orqa qismidan oldingi bamperigacha bo'lgan masofa deb taxmin qilinadi. Yetakchi avtomobilning old bamperi va orqa bamperi orasidagi masofa yo'nalish oralig'i 5n deyiladi.
Avtotransport vositasining hn harakatlanish vaqti ikkala transport vositasining orqa bamperlarining ma'lum bir holatda o'tishi o'rtasidagi vaqt farqi sifatida aniqlanadi.
Sn pozitsiyasi avtomobil uzunligi Ln yi g'indisiga va oraliq masofasi dn ga teng
Ko'pincha ular harakatni fazoviy harakatlar emas, balki vaqt o'zgaruvchilarida ko'rib chiqadilar. Vaqt o'zgaruvchilaridagi harakatni o'rganish o'lchovlarni amalga oshirish imkoniyati nuqtai nazaridan ancha qulaydir. Masofa o'zgaruvchilarida harakatni o'rganish uchun odatda aerofotosuratdan foydalanish talab etiladi. Xuddi shu ma'lumotlarni vaqt o'zgaruvchilaridagi harakatni va individual tezlikni o'lchashni raqamli shaklda quyidagicha o'rganish orqali olish mumkin:
Sn~hn*xn+1
Mikroskopik modellar transport oqimining holatini turli xil harakat senariylarida haydovchining individual vazifalarini tavsiflash orqali aniqlaydi. Haydovchi belgilangan joyga etib borish uchun quyidagi vazifalarni bajarishi kerak: kerakli boshqaruvni saqlab turish, tezlikni o'zgartirish, boshqarish qarorlarini qabul qilish va boshqalar. Umuman olganda, transport vositasini boshqarish vazifasini quyidagi kichik vazifalarga bo'lish mumkin:
- navigatsiya (strategik daraja);
- haydash (taktik daraja); boshqaruv (operatsion daraja).
1-rasm Mikroskopik modellarning holat maydoni
Strategik navigatsiya darajasi marshrutni rejalashtirish va marshrutni boshqarish kabi
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali
5-jild, 3-son, 2024 Maxsus son
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
vazifalarni o'z ichiga oladi. Haydovchilar oqim holati va o'ziga xos maqsadlarga qarab harakatlanish maqsadi, yo'nalish va yo'llarni tanlaydilar.
Haydash darajasida haydovchining vazifalari asosan yo'lga nisbatan xavfsiz tezlik va to'g'ri traektoriyani saqlashga yordam beradigan harakatlarni o'z ichiga oladi. Ushbu darajada transport oqimining hozirgi holatiga muvofiq transport vositasini boshqarish bilan bo g'liq barcha qarorlar qabul qilinadi. Haydovchi harakat bilan bog'liq harakatlarni bo'ylama yo'nalishda ham, ko'ndalang yo'nalishda ham amalga oshiradi.
Boshqaruv qatlami haydovchining to'siqlarga nisbatan avtomobilning bo'ylama va lateral holatini boshqaradigan vazifalarini o'z ichiga oladi.
Bo'ylama haydash vazifasi kerakli tezlikka erishish va avtomobillar orasidagi xavfsiz masofani saqlash uchun harakatlarni o'z ichiga oladi. Yo'lni o'zgartirish to' g'risida qaror qabul qilish va qayta tizilish harakatini amalga oshirish uchun keyingi qo'shni bo'lakdagi avtomobillar orasidagi intervalni aniqlash ko'ndalang haydash vazifasidir.
Ikkala vazifa ham transport oqimining atrof-muhit holati yoki transport oqimidagi boshqa transport vositalarini hisobga olgan holda tavsiflanishi mumkin.
Haydovchining bo'ylama harakati quyidagicha tasniflanishi mumkin:
- erkin oqimdagi xatti-harakatlar;
- еtakchiga ergashish harakati;
- to'xtash-harakat sharoitida o'zini tutish.
Erkin oqim sharoitida zichlik juda past va o'rtacha harakat masofasi katta. Bunday holda transport vositalari kerakli tezlikda harakatlanishi mumkin. Talabning ortishi tufayli zichlik osha boshlaganligi sababli, transport vositalari yo'lning si g'imini maksimal darajada oshirish uchun yaqinroq masofada harakatlana boshlaydi. Shaxsiy transport vositalari bir-birini past tezlikda kuzatishga majbur. Kritik zichlikka erishilgandan so'ng transport vositalarining harakati to'xtash -harakat rejimiga o'tadi.
Ushbu transport oqimi harakati asosiy transport oqimi diagrammasining o'ng tomoniga to'g'ri keladi.
Bo'ylama harakat muammosini tavsiflovchi mikroskopik modellarni tasniflash mumkin:
- rag'batlantiruvchi javob modellari;
- to'qnashuvning oldini olish modellari;
- psixofizik modellar
Mikroskopik modellar transport vositalarining harakatini aniqlaydi, bu esa transport oqimning harakat yo'nalishiga bog'liq. Ular bizga model elementlarining o'zaro bog'liqligini kuzatishga imkon beradi, bu esa ushbu modellashtirish usulidan foydalanganda harakatlanish tizimiga ta'sir qilishning turli xil usullarini ko'rib chiqishga va natijaga ta'sirini baholashga imkon beradi.
Mikroskopik modellar yordamida turli xil vazifalar hal qilinadi, shu jumladan shahar ichida transport vositalarini harakatini tartibga solish, yo'llarning yuklanish darajasini baholash va transport vositalari yo'lning sig'imini aniqlashga imkon beradi. Bu model yordamida transport oqimlarining o'rtacha tezligi, transport yo'l tarmog'ining yuklanish darajasi va harakatlanish oqim intensivligi kabi xususiyatlarining qiymatlarini olishga imkon beradi.
ADABIYOTLAR
1. Q.H.Azizov. Harakat xavfsizligini tashkil etish asoslari.-T., "Fan va texnologiya", 2009,
b-44.
2. Имомназаров С. К. и др. Участие общественности в обеспечении безопасности движения //Економика и сотсиум. - 2021. - №. 5-1. - С. 939-942.
3. Шохрух Охунжон Угли Абдуганиев, Азизбек Шамсиддинович Насриддинов, "Анализ и отсенка дорожно-транспортных происшествий (пдд) в обеспечении безопасности
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 3-son, 2024 Maxsus son
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI дорожного движения" универсум: технические науки, 2023.
4. Imomnazarov S.K., Nasriddinov A.Sh., Razokov A.Ya. Application of Intelligent Systems in Cars // International Journal of Innovative Analyses and Emerging Technology. 2021 ISSN: 2319-7064 - P. 78-80.
5. "Avtomobilda tashuvchi tomonidan haydovchilarga yo'l harakati xavfsizligi masalalari bo'yicha yo'l-yo'riqlar berish tartibi to'g'risida"gi Nizom (Adliya vazirligidagi 2014yil 13 mayda 2582-son bilan ro'yhatga olingan)
6. A study of traffic capacity / Greenshields B.D. // Proc. (US) Highway Research Board. 1934. Vol. 14. pp. 448 - 494.
7. Математическое моделирование загрузки транспортных сетей/ В.И. Швесов, А.С. Алиев. - М.: Едиториал УРСС, 2003. - 64 с.
8. Моделирование дорожного движения: учебное пособие для студентов спесиалности 190702 «Организатсия и безопасност движения» очной формы обучения / А. В. Косолапов - Электрон. - Кемерово: КузГТУ, 2012.
9. Организатсия дорожного движения: учеб. для вузов. - 5-е изд., перераб. и доп. / Клинковштейн Г. И., Афанасев М. Б. - М: Транспорт, 2001 - 247 с.
10. Введение в математическое моделирование транспортных потоков: учеб. пособие [Текст] / А.В. Гасников [и др.]; под ред. А.В. Гасникова. - М.: МФТИ, 2010. - 360 с.
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali
5-jild, 3-son, 2024 Maxsus son
