CC BY
11AVTOMOBIL VA QISHLOQXO'JALIKMASHINALARI
UDK 656.072.5
SHAHAR JAMOAT TRANSPORTLARIDA HARAKATLANUVCHI TARKIBGA BO'LGAN EHTIYOJNI ANIQLASH USULLARI
Odilov Nurmuhammad Eshpo'lat o'g'li;
Jizzax politexnika instituti, katta o'qituvchi, E-mail:odilovnurmuhammad0124 @gmail. co m
Annotatsiya. Ushbu maqolada shahar jamoat transporti xizmat sifatini oshirish va harakat intervallarini belgilash uchun yo'nalishlarda harakatlanuvchi tarkibga bo'lgan ehtiyojni aniqlash usullari tahlil qilingan. Tashish xizmatlari sifatini oshirish zarurligini inobatga olgan holda, yo'nalish bo'yicha harakatlanishda turli sig'imli avtobuslarni tanlashning takomillashtirilgan usullarini ishlab chiqish zarur. Ushbu usullar harakatlanuvchi tarkibga bo'lgan ehtiyojni aniqlash va yo'lovchilarni o'rindiqlar bilan ta'minlash hamda ularni yo'nalishlar bo'ylab taqsimlash orqali tashishga bo'lgan talabning qondirilishiga imkon beradi.
Аннотация. В данной статье анализируются методы определения потребности в подвижном составе на маршрутах для повышения качества обслуживания городского общественного транспорта и определения интервалов движения. Учитывая необходимость повышения качества транспортных услуг, необходимо разработать усовершенствованные методы выбора автобусов различной вместимости при движении по маршруту. Эти методы позволяют определить потребность в подвижном составе и удовлетворить спрос на перевозки путем предоставления пассажирам мест и распределения их по маршрутам.
Abstract. This article analyzes methods for determining the need for mobile park on routes to improve the quality of service of urban public transport and determining traffic intervals. Given the need to improve the quality of transport services, it is necessary to develop improved methods for selecting buses of various capacities when moving along the route. These methods make it possible to determine the need for rolling stock and meet the demand for transportation by providing passengers with seats and distributing them along routes.
Kalit so'zlar: avtobus, yo'lovchi, yo'nalish, tirbandlik, sig'im, jamoat transporti, harakatlanuvchi tarkib, harakat intervali, qatnov vaqti, yo'lovchilar oqimi, xizmat sifati.
Ключевые слова: автобус, пассажир, маршрут, пробка, вместимость, общественный транспорт, подвижной состав, интервал движения, время в пути, пассажиропоток, качество обслуживания.
Key words: bus, passenger, route, capacity, traffic jam, public transport, mobile park, movement interval, travel time, passenger flow, service quality.
Shaharlarda yo'lovchi tashishni tashkil etishni takomillashtirish va turli transport turlaridan oqilona foydalanish, shuningdek, muayyan aholi punktlarining real sharoitlari uchun harakatlanuvchi tarkib turini tanlash maqsadida bir qator usullar ishlab chiqilgan va qo'llanilgan. Ushbu usullar harakatlanuvchi tarkibga bo'lgan ehtiyojni aniqlash va yo'lovchilarni o'rindiqlar bilan ta'minlash hamda ularni yo'nalishlar bo'ylab taqsimlash orqali tashishga bo'lgan talabning tengligi mezoniga ko'ra hisoblash imkonini beradi [1,10].
Professor D.S. Samoilov harakatlanuvchi tarkibni quyida keltirilgan usul bo'yicha tanlashni taklif qiladi, uning mohiyati quyidagicha. Yo'nalishlar bo'yicha yo'lovchilar aylanmasi to'g'risidagi ma'lumotlarni olish, tashish va harakatlanuvchi tarkibning o'rtacha quvvatini hisoblash yo'li bilan aniqlanadi. Yo'nalishlar bo'ylab tashish hajmini taqsimlash grafigi harakatlanuvchi tarkibning quvvati shkalasi bilan birlashtiriladi, shunda o'rtacha hisoblangan quvvat yo'nalishdagi o'rtacha yo'lovchi tashish hajmiga to'g'ri keladi. Buning asosi - kerakli minimal va maksimal yo'nalish oraliqlari mezonlari. So'ngra yo'nalish bo'yicha o'rtacha yo'lovchi tashish hajmi va o'rtacha interval, shuningdek, o'rtacha sig'im va ushbu o'rtacha
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
sig'imga ega bo'lgan harakatlanuvchi tarkib tomonidan amalga oshiriladigan yo'lovchi aylanmasining chegaralari aniqlanadi [2,11].
Bu usul yordamida harakatlanuvchi tarkibning asosiy turi topiladi. Bundan tashqari, agar zarur bo'lsa, minimal va maksimal oraliqlar chegaralarida joylashgan boshqa yo'nalishlarda tashish uchun harakatlanuvchi tarkibning sig'imini qo'shimcha ravishda topiladi. Hisob-kitoblar natijasida muayyan yo'lovchilar aylanmasi chegaralaridagi barcha bo'shliqlar bartaraf etilgunga qadar ikkinchi va uchinchi turdagi harakatlanuvchi tarkib olinadi.Ushbu usul harakatlanuvchi tarkibni yo'nalishlar o'rtasida ularning o'ziga xos yo'lovchi aylanmasiga ko'ra taqsimlash va ushbu yo'nalishlarda turli sig'imdagi harakatlanuvchi tarkiblar sonini aniqlash imkonini beradi.
Ushbu usulni amalga oshirishda aholining 1-4- toifali shaharlarida (1-jadval) tashishlarning asosiy qismi o'rtacha sig'imi 65 - 90 yo'lovchi o'rindig'iga ega bo'lgan harakatlanuvchi tarkibda amalga oshirilishi kerak deb taxmin qilinadi.
Kichik sig'imli harakatlanuvchi tarkibning ulushi 20% dan oshmasligi kerak va shahar aholisining o'sishi bilan bu ulush kamayishi, yuqori sig'imli harakatlanuvchi tarkibning ulushi esa ko'payishi kerak [3].
5-guruh shaharlari uchun faqat avtobuslardan foydalanish maqsadga muvofiq bo'ladi; aholining 4 va 3-toifali shaharlari uchun ham turli sig'imdagi avtobuslardan foydalanish yaxshi samara bermaydi va faqat 1 va 2-toifali shaharlari uchun har xil transport turlaridan foydalanish mumkin. Bunday holda, hal qiluvchi omil yo'lovchilar aylanmasining qiymati hisoblanadi.
1-jadval
Aholining turli toifali shaharlari uchun harakatlanuvchi tarkibning sig'imini hisoblash
(prof. D.S.Samoilov metodikasi)
Shaharlar guruhi Aholisi, ming kishi Harakatlanuvchi tarkibning o'rtacha sig'imi, o'rindiqlar
1 1000 dan ortiq 120-130
2 500 dan 1000 gacha 90-100
3 250 dan 500 gacha 75-80
4 100 dan 250 gacha 65-70
5 50 dan 100 gacha 45-50
Prof. D.S. Samoilov usulida muayyan bir yo'nalishdagi avtobuslar sonini aniqlash uchun boshlang'ich qiymat sifatida tashish yo'nalishlari bo'ylab transport ishlari to'g'risidagi ma'lumotlardan foydalaniladi. Yo'nalishlardagi harakatlanuvchi tarkibning zarur quvvati bu yerda yo'nalishlarning o'ziga xos yo'lovchi aylanmasi bilan ifodalanadi. Bu usul global miqyosda shaharlarni qurish va kengaytirishda qo'llanilishi mumkin [1,10,12].
Muayyan yo'nalishlar uchun harakatlanuvchi tarkibga bo'lgan ehtiyojni hisoblash usullarini tahlil qiladigan bo'lsak, umuman olganda, ularning mohiyati quyidagicha. Tashishga bo'lgan talabni aniqlagandan so'ng (yo'lovchilar oqimini o'rganishning ma'lum usullaridan foydalangan holda) ushbu vazifani bajarish uchun jamoat transportining qaysi turlari (metro, tramvay, trolleybus, avtobus) mos kelishi va qaysi turlar ushbu talabni qondirish uchun yaxshiroq ekanligi aniq bo'ladi [6,13]. Harakatlanuvchi tarkibga qo'yiladigan talablar transport tarmog'ining barcha yo'nalishlarida ularni harakatlanuvchi tarkibda yo'lovchi o'rindiqlari bilan ta'minlash va belgilangan yo'nalish oraliqlarini belgilash uchun tashish talablarining tengligi mezonlariga muvofiq hisoblanadi.
Berilgan yoki qabul qilingan yo'nalish oralig'i tu (yoki Jm yo'nalishdagi harakat
intensivligi bilan bog'liq ishlarda [2], tu — j- bo'lganligi uchun yo'nalishdagi harakatlanuvchi tarkibning kerakli sig'imi va soni tenglamalar bilan aniqlanadi:
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
Bu yerda: Qimax - har bir qatnovda yo'nalishning eng gavjum qi smi dagi maksimal
yo'lovchi oqimi, yo'lovchi.
Harakatlanuvchi tarkibning haqiqiy soni transport korxonalarida mavjud bo'lgan harakatlanuvchi tarkibning nominal quvvati va kerakli harakat intervallari bilan belgilanadi. Belgilangan yo'nalish oralig'ida har bir yo'nalish uchun zarur bo'lgan harakatlanuvchi tarkib miqdori (2) formula bo'yicha aniqlanadi:
Bu yerda: Am - yo'nalishdagi harakatlanuvchi tarkibning soni; Lm- yo'nalish uzunligi, km; VB - ekspluatatsion tezlik, km/soat;
tDh - yo'nalish bo'yicha harakatlanuvchi tarkibning aylanish vaqti, soat; tu- yo'nalish oralig'i, soat.
Harakatlanuvchi tarkibning zarur quvvati yo'nalish oralig'i bilan belgilanadi. Yo'nalish oralig'i odatda (pik vaqtlarda) minimal ikki minut, maksimal (navbatchi soatlarda) 7-8 minut (10 daqiqadan ko'p bo'lmagan) va yo'lovchilar oqimi kam bo'lgan vaqtlarda (pik vaqtlar oralig'ida) 4 -5 daqiqa olinadi [2,8].
Harakatlanuvchi tarkib sig'imining qatorlarini hisoblash va tanlash yo'lovchilar aylanmasiga qarab quyidagi nisbat bo'yicha amalga oshiriladi:
P = A, (3)
Bu yerda: Adv - harakatdagi harakatlanuvchi tarkib soni, birliklar;
qp - harakatlanuvchi tarkib birligining hisobiy sig'imi, yo'lovchi; Yn - hisobiy sig'imdan foydalanish koeffitsienti.
Bu usulning mohiyati shundan iboratki, hisobiy sig'imni tanlash harakatlanuvchi tarkibning sonini tanlashni belgilaydi va u o'z navbatida, harakatlanish chastotasiga, sig'imlar bo'yicha harakatlanuvchi tarkibdan foydalanish darajasiga va transport xizmatlarining boshqa ko'rsatkichlariga ta'sir qiladi.
Ushbu usulga ko'ra, yo'nalishlarning harakatlanuvchi tarkibining zarur quvvati yo'nalishlarning o'ziga xos yo'lovchi aylanmasi J3,^ bilan ifodalanadi va quyidagi formula (4)
bo'yicha topiladi:
?.:■■■ = Ç, (4)
Bu yerda: - ko'rib chiqilayotgan davr uchun yo'nalish bo'yicha tashish hajmi, yo'lovchilar;
lsr- yo'lovchilarning o'rtacha qatnov masofasi, km.
Transport birliklarining o'rtacha quvvati va soni hisoblash yo'li bilan aniqlanadi.
O'rtacha quwat:
= : Q.: Ii*-y-;,.(5) Bu yerda: Qg - tashish tarmog'ining hisobiy yillik hajmi, yo'lovchilar; VnmVnchVndmVnvch- tashishning notekislik koeffitsientlari, mos ravishda oylar, kun
soatlari bo' yicha, yo' nalishlarning uzunligi va notekislik.
Bu usulda shahar yo'lovchilarini tashish sig'imlari qo'llaniladi: 34 - 40, 60 - 75, 80 - 95,
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali
yo'nalishlar bo'yicha pik soatlar ichidagi
uchun harakatlanuvchi tarkibning quyidagi 110 - 120, 160 - 180, 230 - 260 yo'lovchi
5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
o'rindiqlari. Bu holda o'rtacha sig'im faqat harakatlanuvchi tarkib sonini hisoblashda qo'llanma bo'lib xizmat qiladi. Ushbu turdagi harakatlanuvchi tarkib sonining ko'payishi bilan ekspluatatsion imkoniyatlar yaxshilanadi, lekin harakatni tashkil etish yanada murakkablashadi va texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash xarajatlari oshadi [6].
Tadqiqot natijalariga ko'ra, shahar yo'nalishlari bo'yicha soatlik yo'lovchi yuklamasi quyidagi o'rtacha avtobus sig'imiga mos keladi (2-jadval).
2-jadval
Yo'lovchilar oqimi, odamlar/soat Avtobus sig'imi, odamlar.
200-1000 40
1000-1800 65
1800-2600 80
2600-3800 100
3800 va undan yuqori 160
Tadqiqotlarda avtobuslarning nominal sig'imi ma'lum bir oqilona harakat oralig'ida tu va ma'lum bir yo'nalish bo'yicha maksimal yo'lovchi oqimi Qmax da o'rnatilishi mumkin.
._^mm _ Qiiiajc
Bu yerda: Q A
ch
q ■■
. - pik vaqtlarda maksimal yo'lovchi oqimi, yo'lovchi; harakat chastotasi, birlik/min.
(6)
Keyinchalik, harakatlanuvchi tarkibiga bo'lgan ehtiyoj yo'nalishning eng gavjum qismida ma'lum yo'lovchilar oqimi bo'lgan har bir yo'nalish uchun quyidagi Qmax formula bo'yicha aniqlanadi:
' " (7)
(8)
A™ =
60 q
Bu yerda avtobuslar harakati oralig'i quyidagiga teng:
= tobe>Q
n J
Yo'lovchi oqimining kattaligi va yo'nalish bo'yicha yo'lovchi tashish shartlari va talablariga javob beradigan harakat oralig'i avtobusning ma'lum yo'lovchi sig'imiga mos keladi.
So'rovlarni o'tkazish va statistik ma'lumotlarni qayta ishlashdan so'ng, ba'zi ishlar formulani soatlar ichidagi yo'lovchilar oqimining notekisligi va transport vositalarining ishonchliligi koeffitsientlari bilan to'ldirishni taklif qiladi [4]. Muayyan yo'nalish bo'yicha avtobuslar sonini aniqlashda boshlang'ich qiymat sifatida tashishga muhtoj yo'lovchilar soni olinadi. Avtobuslarga bo'lgan talab qatnov davrining barcha soatlari uchun belgilanadi. Odatda qatnovlar ertalab soat 5-6 da boshlanadi va kech soat 0-1 gacha, ya'ni kuniga 18-20 soat davom etadi. Bu davrda transport harakatining sutkaning soatlari bo'yicha keskin notekisligi kuzatiladi, bu esa eng yuqori soatlarni, yo'lovchilar oqimining pasayish davrlarini va navbatchilik soatlarini ajratish imkonini beradi [7,12].
Natijada, ma'lum bir soatda avtobuslarning hisobiy soni quyidagiga teng bo'ladi:
Bu yerda Qras - harakat davrining hisoblangan soati uchun ikki yo'nalishda yo'lovchi oqimining eng katta qiymati, yo'lovchi;
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali
5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
- yo'nalish bo'yicha avtobusning aylanish vaqti, soat;
V ■ soatlar ichidagi harakatning notekislik koeffitsienti (kt=l,l);
q - avtobusning nominal sig'imi, yo'lovchi;
T- axborotni taqdim etish vaqti, T = 1 soat;
Yn- ■ to'ldirish koeffitsientining hisobiy qiymati
Harakatlanuvchi tarkibga bo'lgan ehtiyojni hisoblashning boshqa usullari ham qo'llaniladi. Xususan, harakat tarkibiga bo'lgan ehtiyoj harakatlanish davrining barcha soatlari uchun nafaqat yo'nalishlardagi o'rtacha soatlik maksimal yuklanishni, balki soatlar ichidagi notekislikni, shuningdek, amalda bajarilgan haqiqiy transport ishining rejalashtirilganiga nisbatan kutilayotgan og'ishlarini hisobga olgan holda hisoblanadi. [2,11]:
Bu yerda: tp - qatnov vaqti, soat;
¿¡Гр - harakatlanuvchi tarkibning hiaobiy sig'imi, yo'lovchi;
kt - yo'lovchilar oqimining soatlar ichidagi notekislik koeffitsienti;
kç-ishonchlilik koeffitsienti, amalda bajarilgan transport ishining
rejalashtirilganiga nisbati sifatida aniqlanadi (normal sharoitda u 0,93 - 0,99 ga teng).
Ma'lum avtobus yo'nalishi bo'yicha kelayotgan yo'lovchi tashish hajmi to'g'risidagi ma'lumotlarga ega bo'lgan holda avtobuslarning kerakli sig'imi 60/i harakat chastotasiga va yo'nalish bo'ylab rejalashtirilgan aylanma qatnovlari soniga qarab quyidagi formula b o'yicha aniqlanadi:
_ ffre cj /1 1 \
300 T„*ey 1 '
Bu yerda: Qmax - bir yo'nalishda yo'nalishning eng gavjum uchastkalaridan birida tu
vaqtda yo'lovchi tashish hajmi, yo'lovchi;
y- sig'imdan foydalanish koeffitsienti;
Tu - avtobuslarning ish vaqti, soat. Avtobuslarni sig'imi bo'yicha tanlab olingandan so'ng, ularning kerakli soni Am yo'lovchilar aylanmasi yoki tashish hajmi va harakatlanuvchi tarkib birligining mahsuldorligi to'g'risidagi ma'lumotlarga asoslanib aniqlanadi. Agar ma'lum bir davr uchun tashish yo'nalishi bo'yicha yo'lovchilar aylanmasi ma'lum bo'lsa, kerakli avtobuslar soni quyidagi formula b o' yicha aniql anadi : ^
Bu yerda: Pf - eng gavjum yo'nalishdagi (borish yoki qaytish yo'nalishidagi) haqiqiy
yo'lovchi aylanmasi, yo'lovchi-km;
■. 'r.. - bitta avtobusning ish unumdorligi, yo'lovchi-km.
Agar ma'lum bir yo'nalish bo'yicha yo'lovchi tashish hajmi ma'lum bo'lsa, kerakli avtobuslar soni quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi:
(13)
Bu yerda: Zp - yo'nalish bo'ylab aylanma avtobus qatnovlari soni; -■.■.,., - avtobusdagi yo'lovchilarning almashish tezligi koeffitsienti.
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali
5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
Yuqorida keltirilgan metodlar tahlili shuni ko'rsatdiki, bu yerda asosiy e'tibor avtobus yo'nalishlaridagi transport va yo'lovchilar aylanmasining ma'lum hajmiga qaratilgan. Avtobuslarning talab qilinadigan sig'imi transport harakati chastotasiga va yo'nalish bo'ylab rejalashtirilgan aylanma qatnovlari soniga qarab belgilanadi.
Tadqiqotlarda hisob-kitoblar yo'nalishning yo'lovchilar soni eng ko'p bo'lgan qismida yo'lovchilar tashish intensivligini va avtobuslarning yo'lovchi sig'imini moslashtirishning taxminiy me'yorlaridan foydalanishga asoslanadi [7,11,13]. Yo'nalishda eng ko'p harakatlanadigan yo'lovchilar soniga qarab bir yo'nalishda 1 soat ichida yo'lovchilar ko'p bo'lgan yo'nalish qatnovi uchun avtobuslar tanlanadi.
Yo'lovchilar oqimining intensivligi va foydalaniladigan avtobuslarning si g'imi o'rtasidagi ko'rsatilgan bog'liqliklarni taxminiy deb hisoblash taklif etiladi. Umumiy holatda, yo'lovchilar uchun maqbul bo'lgan avtobuslar harakati oralig'ini tu = 1 ... 12 daqiqa oralig'ida saqlash va avtobuslarni ishlatish xarajatlarini hisobga olgan holda boshqarish kerak. Bu harajatlar avtobusning yo'lovchi sig'imiga mutanosib ravishda oshadi, biroq ular oshgani sayin kamroq avtobuslar talab qilinadi, natijada har xil turdagi avtobuslar uchun har xil xarajatlar kelib chiqadi. Shuning uchun iqtisodiy hisob-kitoblar uchta variantni solishtirgan holda amalga oshiriladi: ya'ni joriy (berilgan tavsiyalar bo'yicha) va ikkita raqobatdosh (yo'lovchi sig'imi kichikroq va kattaroq avtobuslar).
Tashilishi kerak bo'lgan yo'lovchilar soni yo'nalishda harakatlanish uchun zarur bo'lgan avtobuslar sonini hisoblash uchun boshlang'ich qiymat sifatida qabul qilinadi. Shuningdek, quyidagi formula yordamida harakatlanuvchi tarkibning kerakli miqdorini ham aniqlashimiz mumkin [2,10]: ^
Bu yerda: Q™ - yo'nalish bo'yicha kunlik tashish hajmi, yo'lovchi;
i]c - pik vaqtdagi yo'lovchilarning almashish koeffitsienti;
Vuch - yo'nalish qismlaridagi notekislik koeffitsienti; - kun soatlari bo'yicha notekislik koeffitsienti; tos - bekatlardagi to'xtalishlar, soat.
Talab qilinadigan nominal sig'im quyidagi formula bilan aniqlanadi:
Bu yerda: Isr - bir soat ichida tashiladigan yo'lovchilar soni, yo'lovchi; Qch - bir yo'lovchining o'rtacha qatnov masofasi, km; Am - ishlayotgan transport vositalari soni, dona; Tn - transport vositalarining belgilangan yo'nalishdagi ish vaqti, soat. Bunda, transport vositalarining zarur inventar soni quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi:
(16)
Bu yerda Q - yil davomida tashiladigan yo'lovchilar soni, barcha transport turlari uchun bir xil deb hisoblanadi, yo'lovchi;
Dk - yil davomida ishlagan kalendar kunlar soni;
ab - transport vositalarining ishga chiqish koeffitsienti;
yd - transport vositasining sig'imi dan foydalanish dinamik koeffitsienti.
Yo'nalish bo'yicha avtobuslar soni ikki usulda hisoblanadi. Birinchi usul eng yo'lovchilar oqimi eng ko'p bo'lgan hududlarda yo'lovchilar soniga asoslanadi. Bunday holda,
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son
A VTOMOBIL VA QISHLOQ XOJALIKMASHINALARI
qolgan uchastkalarda avtobusdan foydalanish darajasi past bo'ladi. Ikkinchi usul har bir qatnovdagi o'rtacha yo'lovchilar oqimini hisobga oladi.
Bu usul notekislik koeffitsienti hisobga olingan holda to'g'ri bo'ladi. Ushbu koeffitsientning katta qiymatlari bilan ushbu yo'nalishga qo'shimcha avtobuslarni zaxiradan yoki boshqa yo'nalishlardan pik soatlarda ajratish maqsadga muvofiq bo'ladi, bu vaqtda yo'lovchilar oqimining hajmi kamayishi mumkin.
Yo'nalish bo'yicha avtobuslar soni [2,13,14] quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi:
_ Q gr^n
H'
Bu yerda: r}n - yo'lovchilar oqimining notekislik koeffitsientlari;
Vaqt va yo'nalish bo'yicha yoki quyidagi ifoda orqali:
eK4 '-m fX tpo ¡rko+! i-FFr]
(17)
(18)
Bu yerda: 2 tpfrr - chorrahalarda avtobusning to'xtab qolgan umumiy vaqti, soat. Harakat tarkibiga bo'lgan talab transport tarmog'ining barcha yo'nalishlari uchun
yo'lovchilarni tashish uchun so'rovlarning tengligi, ularni harakatlanuvchi tarkibdagi yo'lovchilar o'rindiqlari bilan ta'minlash va belgilangan yo'nalish oraliqlarini olish mezonlari bo'yicha hisoblanadi.
Berilgan yoki qabul qilingan yo'nalish oralig'i uchun yo'nalishdagi talab qilinadigan sig'im qk va harakatlanuvchi tarkibning soni Aras quyidagi formulalar bilan aniqlanadi:
^ = 5 , (19)
-,(20)
Bu yerda: tp - harakatlanuvchi tarkibning yo'nalishdagi ish vaqti, soat.
Ushbu ish talab qilinadigan sig'im butunlay yo'nalishdagi harakatlanuvchi tarkiblarning harakat oralig'iga bog'liqligini ta'kidlaydi. Har xil sig'imdagi harakatlanuvchi tarkibning bir nechta turlari yo'nalishga biriktirilgan hollarda, uning umumiy miqdorini aniqlash uchun (20) formuladan foydalaniladi. U sig'imi bo'yicha berilgan harakatlanuvchi tarkib miqdorining Adv yo'nalishlar bo'ylab taqsimlanishini hisoblash uchun foydalaniladi. yo'lovchi o'rindiqlari (bir xil
to'ldirish sharoitida) haqiqiy harakat tarkibi kabi .-!. _ .-!, ■......-!, . miqdorda harakatlanuvchi
tarkib qobiliyatga ega mos ravishda 1.....qn:
A-dvtfp ~ ^dvl^l + ^dv2 + I" Aim — Zi J^rii-k 9k (21)
Bu yerda .-!. ■. - ■:; ■. sig'imga ega harakatlanuvchi tarkibining hisobiy soni, dona;
Ushbu ishda harakatlanuvchi tarkibning soni haqiqiy sig'im va ma'lum bir yo'nalish
bo'yicha talab qilinadigan yo'nalish oralig'i bilan belgilanadi.
So'nggi vaqtlardagi tadqiqot ishlarida [13,14,15] tadqiqotchilar yo'lovchilarga xizmat ko'rsatish sifatiga asosiy e'tibor qaratgan holda umumiy foydalanishdagi shahar jamoat transporti yo'nalishlarida tashishni ta'minlash uchun oqilona avtotransport parki tuzilmasini tanlash metodologiyasini taklif qiladi. Unda quyidagi ko'rsatkichlar hisobga olinadi: qatnov qulayligi, tezlik va o'z vaqtida manzilga yetish. Taklif etilayotgan algoritmda optimal variant faqat yo'nalishdagi harakatlanuvchi tarkibning faqat bir turi uchun tanlanadi.
Agar hozirda mavjud bo'lgan transport tarmog'i yo'nalishlari o'rtasida harakatlanuvchi tarkibni taqsimlash bo'yicha amaliy tavsiyalarni umumlashtirsak, quyidagi asosiy qoidalar kelib chiqadi:
1. Yo'nalishlar uzunligi bo'ylab yo'lovchilar oqimi qanchalik bir xil bo'lsa, transport xizmati sifati yaxshilangan holda berilgan ish hajmlarni bajara oladigan harakatlanuvchi tarkiblar soni shunchalik kam bo'ladi. Shu sababli, harakatlanuvchi tarkibni yo'nalishlar bo'ylab umumiy
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
foydalanishdagi jamoat transporti tarmoqlarida taqsimlash yo'lovchilar oqimini tabiiy o'rganish ma'lumotlariga asoslanishi hamda yo'nalish tizimini shakllantirish va to'g'rilash, yo'lovchilar oqimini tartibga solish, korxonalarning ish vaqtining boshlanishi va tugash vaqtlari va boshqa transportlarni ishga chiqarish vaqti bilan uzviy bog'liq bo'lishi kerak.
2. Yo'nalishlar, ayniqsa transport vositalarini (tramvaylar, trolleybuslar, ba'zan avtobuslar) quvib o'tishlari taqiqlangan yoki qiyin bo'lgan yo'nalishlarni bir xil dinamik xususiyatlarga ega harakatlanuvchi tarkib bilan jihozlash kerak, chunki bu harakat tezligini va harakat muntazamligini oshirishga yordam beradi [5].
3. Harakatlanuvchi tarkibni marshrutlar bo'ylab taqsimlash avtobuslar orasidagi taxminiy yo'nalish oralig'i tumin <tp < tumax ichida bo'lishi kerak. Maksimal oraliq transportai
kutayotgan yo'lovchilar sarflagan vaqti bilan cheklanadi; minimal oraliq esa transport tarmo g'i punktlarining sig'imi cheklanadigan nuqta hisoblanadi. Hisoblangan harakat oralig'ini tartibga solish tegishli yo'nalishga xizmat ko'rsatadigan harakatlanuvchi tarkibning sig'imini tanlash orqali amalga oshiriladi. Oraliq vaqtni oshirish uchun, ular tumin dan kamroq bo'lganida, tirbandligi yuqori bo'lgan yo'nalishlarga katta sig'imdagi harakatlanuvchi tarkibni joylashtirish kerak. Oraliq vaqtni qisqartirish uchun ular hisob-kitoblar bo'yicha tumax dan oshib ketganda, yo'nalishlarga kichik sig'imdagi harakatlanuvchi tarkibni joylashtirish kerak.
4. Agar hisoblangan soatlik oraliqda yo'lovchilar oqimining keskin o'zgarishi kuzatilsa, ularni tartibga solish choralari ko'rilishi kerak, ya'ni yo'nalishdagi harakatlanuvchi tarkibni uning alohida uchastkalariga jamlash, bir nechta avtobuslarni qisqaroq qatnovlarga j o'natish va hokazolar orqali bartaraf etish kerak; agar bu yaxshi samara bersa, yo'nalishning o'rtacha yoki ekvivalent yo'lovchi oqimi hisobiy yo'lovchi oqimi sifatida qabul qilinishi mumkin; agar bunday bo'lmasa yo'nalishning eng gavjum qismidagi yo'lovchi oqimi sifatida qabul qilinadi, garchi bu to'ldirish koeffitsientining pasayishi bilan bog'liq bo'lsa ham [9,15].
5. Harakatlanuvchi tarkibini yo'nalishlar bo'ylab proporsional taqsimlash tamoyillari shahar jamoat transporti samaradorligiga ta'sir qiluvchi yo'lovchilar oqimining quyidagi bir qator xususiyatlarini hisobga olmaydi: tashish xususiyati, kunning turli davrlaridagi qatnov vaqtining o'rtacha uzunligi, shahar transport tizimidagi yo'nalishlarning o'rni va boshqalar.
6. Yo'lovchilar oqimining kun soatlari davomida notekisligi katta bo'lgan yo'nalishlarga kichikroq sig'imdagi harakatlanuvchi tarkibni, kun soatlariga qarab bir xil yo'lovchi oqimiga ega bo'lgan yo'nalishlarga katta sig'imdagi harakatlanuvchi tarkibni belgilash tavsiya etiladi. Bu to'ldirish koeffitsientini oshirishga yordam beradi [7,10].
7. Yo'nalishlarda xizmat ko'rsatishni tartibga solish uchun kunning soatiga qarab har xil sig'imdagi ya'ni ikki turdagi, lekin o'xshash dinamik xususiyatlarga ega harakatlanuvchi tarkibni yo'nalishlarga joylashtirish maqsadga muvofiq. Bunda kichik sig'imli harakatlanuvchi tarkib butun harakat davrida xizmat ko'rsatish uchun, yuqori sig'imli harakatlanuvchi tarkib esa pik vaqtlarda joylashtiriladi. Yo'nalishning tirband bo'lmagan soatlarida katta sig'imli avtobuslar boshqa yo'nalishlarda mavjud bo'lgan kichikroq avtobuslarga almashtirilishi mumkin.
8. Bir nechta tashuvchilar mavjud bo'lganda, ikkita usul bilan hisoblash mumkin. Birinchi usulda, har bir tashuvchining avtobuslari o'zlariga ajratilgan yo'nalishlar bo'yicha taqsimlanadi; ikkinchi usulda, butun shahar avtobus parki qaysi tashuvchilarga tayinlanishidan qat'iy nazar, butun yo'nalishlar bo'ylab taqsimlanadi. Ikkinchi usulda, yo'nalishlarni belgilash ratsionalizatsiya qilinadi. Agar yo'nalishga turli tashuvchilarning avtobuslari sheriklik asosida xizmat ko'rsatsa, har bir avtotransport korxonasi tomonidan yo'nalishga chiqarilgan avtobuslarning ulushi belgilanadi. Yo'lovchilar oqimini avtobuslar ulushiga (masalan, 0,5 ga) ko'paytirish orqali yo'lovchilar oqimi shartli ravishda alohida avtobuslar o'rtasida taqsimlanadi.
Shahar yo'nalishlarida avtobuslarning kerakli sonini hisoblashning mavjud usullarini umumiy baholashga o'tadigan bo'lsak, quyidagilarni ta'kidlash kerak.
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son
Scientific Journal Of Mechanics And Technology ISSN 2181- 158Х, Volume 5, Issue 1, Special Issue 2024 A VTOMOBIL VA QISHLOQ XO'JALIKMASHINALARI
Asosan, yuqorida ko'rsatilgan usullarning barchasi qo'llaniladigan harakatlanuvchi tarkib turlari kam bo'lgan holatlar uchun maqbuldir. Ayrim shaharlarida bu masala ayniqsa dolzarb bo'lgan zamonaviy sharoitda umumiy foydalanishdagi shahar yo'lovchi transporti tizimidagi yo'nalishlar bo'yicha zarur harakatlanuvchi tarkib miqdorini mulkchilikning turli tashkiliy shakllarining ko'p sonli tashuvchilari va ularning transport vositalarining xilma-xilligini hisobga olgan holda hisoblash imkonini beradigan usullar mavjud emas. Shuni ham ta'kidlash kerakki, barcha usullarning o'ziga xos xususiyati mavjud. Asosan, barcha mavjud usullar yo'nalishdagi bir xil avtobuslar sonini hisoblashga qaratilgan. Iqtisodiy va muhandislik sabablarga k o'ra bu usul hisob-kitoblar uchun qulay hisoblanadi. Amalda, shahar avtobus yo'nalishlaridagi vaziyat rejalashtirilgan tavsiyalardan sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Bundan tashqari, tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, ushbu usullarda yo'lovchilar uchun ma'lum toifadagi avtobuslarning o'z afzalliklariga egaligi hisobga olinmagan [1,4,12].
Shu munosabat bilan, tashish xizmatlari sifatini oshirish (yo'lovchilar uchun minimal qatnov vaqti) zarurligini inobatga olgan holda, shaharlarda yo'nalish bo'yicha harakatlanishda turli sig'imli avtobuslarni tanlashning takomillashtirilgan usulini ishlab chiqish zarur.
Ushbu usul quyidagi muammolarni hal qilishi mumkin:
• shahar avtobuslarida yo'lovchilarga xizmat ko'rsatish bozorida talab va taklifni uyg'unlashtirish;
• oqilona natijaga erishish;
• har qanday shahar yo'nalishi uchun avtobuslar sonidan qat'iy nazar, hisoblashning universalligini olish.
Shunday qilib, ushbu sohada o'tmishda va hozirda bir qator tadqiqotlar mavjud bo'lishiga qaramay, ko'rsatilayotgan xizmatlar sifatining asosiy ko'rsatkichlaridan biri - shahar transportining muntazam yo'nalishlarda qatnov vaqtini qisqartirish imkonini beradigan turli sig'imli avtobuslarni tanlash muhim vazifa hisoblanadi.
ADABIYOTLAR
1. Qulmuhamedov J.R. va boshqalar, Avtotransport vositalarida yo'lovchilar tashishni tashkil etish. T: «ILM ZIYO», 2016.
2. Butayev Sh.A. va boshqalar. Tashish jarayonlarini modellashtirish va optimallashtirish. T.: «Fan», 2009.
3. Karimov E. Avtomobillarda yo'lovchilar tashish. T.: «Sharq» NMAK, 2002.
4. Xodjayev B.A. Avtomobillarda yuk va passajirlar tashish asoslari. T.: «O'zbekiston»,
2002.
5. Azizov Q.X. Avtomobil yo'llarida harakat xavfsizligini ta'minlash. O'quv qo'llanma, 94 bet. (https://arm.tdpushf.uz/kitoblar/fayl 1461 20210812.pdf).
6. Odilov N.E. "Shahar jamoat transportining harakatlanuvchi tarkib parkini to'g'ri tanlashning ahamiyati". Andijon mashinasozlik instituti "Mashinasozlik ilmiy-texnika jurnali" Andijon: 2022-yil, №3 son.
7. Odilov N.E. "Jamoat transportlarida yo'lovchilar oqimini aniqlashning zamonaviy usullari tahlili". Namangan muhandislik-qurilish instituti "Mexanika va texnologiya ilmiy jurnali" Namangan: 2022-yil №4-son
8. Rahmonqulov, F. X., Almanov, F. S., & Omonnov, N. A. O. "Shahar jamoat transportai matematik modeli tuzishda bajariladigan ishlar ketma-ketligi. Academic research in educational sciences, 3(TSTU Conference 1), 730-732.
9. Odilov, N., & Muxtorov, A. (2022). Avtomobillar harakatini xavfsiz tashkil etishda GPS tizimlaridan foydalanish samaradorligi. Academic research in educational sciences, 3(2), 298-303.
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
10. Байбобоев Набижон Гуломович, Кучкоров Собиржон Каримжонович, Гуломов Шукуржон Илхомжонович, & Тоштиллаев Шохрух Азаматович (2024). НОВАЯ РАБОЧАЯ ОРГАН КУЛЬТИВАТОРА ДЛЯ ВНЕСЕНИЯ МИНЕРАЛЬНЫХ УДОБРЕНИЙ. Механика и технология, 1 (14), 88-92.
11. Boqijonovich, I. Q. (2022). Qo'chqorov Sobirjon Karimjonovich. Abdunazarov Elbek Elmurodovich, and Ortiqov Nozimjon Boqijon O'g'li." Anor tuplarini ko'madigan mashina uyumlagichining konstruktsiyasi" Mexanika i texnologiya, 3(8), 98-102.
12. Кучкоров, С. К., & Меликулов, Н. (2023). ШР Яхшибоев Сравнение антисимметричных колебаний упругой трехслойной пластины. Механика и технология, (10).
13. Qo'chqorov Sobirjon Karimjonovich, & Akbarov SHerzod Botirovich (2022). ELASTIK BARMOQLI DISKLI ELEVATORNI PARAMETRLARINI MATEMATIK MODELLASHTIRISH USULI BILAN ANIQLASH. Mexanika i texnologiya, 1 (6), 76-82.
14. https://cyberleninka.ru
15. https://www.elibrary.ru/
16. https://uz.wikipedia.org/wiki/
17. https://arm.tdpushf.uz/kitoblar/fayl
18. https://fayllar.org/
19. https://dokumen.tips/
20. https://arxiv.uz/
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali
5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son
