CC BY
2AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
UDK 640.215 (005.8)
TRANSPORT OQIMI MODELLARINING TASNIFI VA ULARNI QO'LLANILISHI
Nasriddinov Azizbek Shamsiddinovich NamMQI, PhD, dotsent, azizbeknasriddinov302@gmail. com
Annotatsiya. Ushbu maqolada transport oqimlarini modellashtirishning turli usullari, keng tarqalgan transport muammolari harakat intensivligi, o'rtacha harakat tezligi, kechikishlar va vaqtni yo'qotish kabi parametrlar keltirilgan.
Аннотация. В этой стате представлены различные методы моделирования транспортных потоков, общие транспортные проблемы с такими параметрами, как интенсивност движения, средняя скорост движения, задержки и потери времени.
Abstract. This article lists various methods of modeling traffic flows, common transport problems such as movement intensity, average movement speed, delays and time loss.
Kalit so'zlar: chorraha, makroskopik model, chorrahaning o'tkazuvchanligi, zichlik, o'rtacha tezlik, intensivlik.
Ключевые слова: Перекресток, макроскопическая модел, пронитсаемост перекрестка, плотност, средняя скорост, интенсивност.
Keywords: intersection, macroscopic model, intersection permeability, density, average speed, intensity.
Bugungi kunda hayotni yo'llarda transport harakatisiz tasavvur etib bo'lmaydi. Transport tizimlari shaharlar ichida va ular o'rtasida zarur aloqalarni ta'minlaydi. Avtomobillar sonining doimiy o'sishi shahar ehtiyojlarining katta qismini qondirish uchun yo'l tarmog'ini optimallashtirishga majbur qiladi. Investitsiyalarga xavfi minimallashtirish uchun yo'l tizimining rivojlanish qonuniyatlarini, uning alohida uchastkalarida yukning tarqalishini hisobga olish kerak. Shuning uchun yo'l tarmog'ini modellashtirish va optimal rejalashtirish alohida ahamiyatga ega.
Transport oqimlarini modellashtirishning turli usullari eng keng tarqalgan transport muammolarini hal qilish uchun mo'ljallangan. Ko'pgina hollarda, modellar harakat intensivligi, o'rtacha harakat tezligi, kechikishlar va vaqtni yo'qotish kabi parametrlarni aniqlashga imkon beradi.
Transport tarmoqlarini tahlil qilish uchun juda ko'p modellarni ishlatilishi mumkin. Shu bilan birga, hozirgi vaqtda modellashtirish usullarining to'liq tasnifi mavjud emas. Yechilgan vazifalarga qarab tizimlashtirish turli mezonlarga muvofiq amalga oshirildi. Masalan, yеchish usuliga qarab - analitik va imitasion usullari, ma'lumotlarni taqdim etish usullari bo'yicha- Real vaqtda ishlaydigan dinamik modellar va statik modellar. Bunda parametrlar ma'lum vaqt oralig'ida o'rtacha hisoblanadi.
Jarayonni kechishiga qarab modellar stoxastik va deterministik turlarga bo'linadi. Bunda transport oqimining keyingi holati avvalgisiga qarab individual tarzda aniqlanadi. Modellarning funksional roliga asoslanib, shartli ravishda uchta asosiy sinfni ajratish mumkin:
bashoratli modellar,
simulyatsiya modellari,
optimallashtirish modellari.
Eng ko'p qo'llaniladigan modellar makroskopik modellar, mezoskopik modellar, mikroskopik modellar, submikroskopik modellar ajralib turadi (1-rasm). Bu modellar transport oqimining batafsil darajasi bo'yicha tasniflashga xizmat qiladi.
Makroskopik modellar
Analog modellashtirish transport vositalarining harakatini o'ziga xos suyuqlik harakati sifatida tavsiflaydi.
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 3-son, 2024 Maxsus son
Scientific Journal Of Mechanics And Technology ISSN 2181-158X, Volume 5, Issue 3, Special Issue 2024 AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
1-rasm. Transport oqimining modellari.
Modellashtirish jarayonida zichlik, o'rtacha tezlik, intensivlik kabi o'rtacha oqim xususiyatlari o'rganiladi, ammo individual transport vositalari hisobga olinmaydi. Makroskopik modellar uzluksiz, qisman differensial tenglamalar bilan tavsiflangan yoki diskret bo'lishi mumkin.
Gidrodinamik modellar inersiyani hisobga olishi yoki hisobga olmasligi mumkin. Inersiyani hisobga olmaydigan modellar ko'pincha uzluksizlik tenglamasidan olinadi va tezlikni zichlik funksiyasi sifatida ko'rib chiqadi. Bu holat mahalliy muvozanat oqimining harakatini tasvirlashga imkon beradi.
Navier-Stokes tenglamalari bilan ifodalangan modellar inertiya ta'sirini hisobga oladi va haydovchilarning kerakli tezlikda haydash tendensiyasini tavsiflaydi.
Navier — Stokes tenglamalari- Nyuton suyuqligining harakatini tavsiflovchi qisman hosilalardagi differensial tenglamalar tizimi. Navier-Stokes tenglamalari gidrodinamikada eng muhimlaridan biri bo'lib, ko'plab tabiiy hodisalar va texnik muammolarni matematik modellashtirishda qo'llaniladi. Ular fransuz fizigi Genri Navier va britaniyalik matematik Jorj Stokes nomi bilan atalgan.
Makroskopik yondashuvning asosiy xususiyatlarini eng aniq aks ettiruvchi usullarning keng tarqalgan usullaridan biri Lighthill- Wisem- Richards usuli hisoblanadi.
Lighthill- Wisem- Richards (LWR) modeli suyuqlik dinamikasi tenglamalari va massani saqlash qonunini bajarishga asoslangan analog modellarga ishora qiladi, massa deganda avtomobillar soni tushuniladi.
LWR modeli juda past va yuqori transport oqimi zichligida ishlamaydi. Ammo shunga qaramay, gidrodinamik yondashuv yanada rivojlangan modellar uchun asos bo'ldi.
Greenshields modeli zichlikning tezlikka chiziqli bog'liqligini o'z ichiga oladi. Keyinchalik u Richardson tomonidan o'zgartirildi. Greenshields modelida tarmoqli kengligini aniqlashda to'g'ri erkin harakatlanish tezligini tanlash muhimdir. Ushbu modellarning o'ziga xos xususiyati shundaki, ular mutanosiblik koeffitsienti tufayli eksperimental ma'lumotlarga moslashtirilishi mumkin.
Makroskopik modellardan foydalanish natijasida odatda harakatlanish vaqti, o'rtacha tezlik, tarmoqning yuklanish darajasi, harakat intensivligi aniqlanadi. Makro darajadagi modellashtirish ma'lum afzalliklarga ega: kompyuterga past talablar, hisob-kitoblarning yuqori tezligi. Biroq, uning kamchiliklari ham bor: olingan natijalar statik va etarlicha aniq emas; muammolarni hal qilish uchun dastlabki ma'lumotlarni aniqlash qiyin.
Makroskopik modellar klassi gidrodinamik modellar deb ham ataladi, chunki bu erda
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 3-son, 2024 Maxsus son
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI transport oqimi va suyuqlik oqimi o'rtasida o'xshashlik mavjud; oqim bo'linmaydigan birlik sifatida qaraladi, ya'ni har bir transport vositasi kabi. Model oqim zichligi, o'rtacha tezlik, oqim intensivligini aniqlash orqali o'rnatiladi. Ushbu modellarda ba'zi taxminlar mavjud. Masalan, tezlik va zichlik o'rtasida funksional bog'liqlik mavjud. Bu oqim zichligi oshishi bilan transport vositalarining harakatlanish tezligining pasayishini hisobga olish uchun kerak.
Makroskopik modellar svetoforlarning ishlashi transport oqimining harakatini aniqlaydi, svetoforning o'rnatilishi esa transport oqimining harakatiga bog'liq. Tizim haqida tasavvurga ega bo'lish uchun bu е^ sabab-oqibat diagrammasi ishlatiladi. Ular bizga model elementlarining o'zaro bog'liqligini kuzatishga imkon beradi, bu esa ushbu modellashtirish usulidan foydalanganda tizimga ta'sir qilishning turli xil variantlarini ko'rib chiqishga va natijaga ta'sirini baholashga imkon beradi.
Tizim dinamikasi tizimlarni makro darajada amalga oshirishga imkon beradi va uzoq muddatda har xil vaziyatlarni bashorat qilish uchun juda yaxshi. U makromodellash uchun xos bo'lgan modelning umumiy rivojlanish tendensiyalarini kuzatish uchun ishlatiladi. Yuqorida keltirilgan modellar yordamida turli xil vazifalar hal qilinadi, shu jumladan shahar jamoat transporti uchun jadval tuzish, transport tarmog'ining yuklanish darajasini baholash va boshqalar. Ushbu modellar transport oqimlarining o'rtacha tezligi, transport tarmog'ining yuklanish darajasi va oqim intensivligi kabi xususiyatlarining qiymatlarini olishga imkon beradi.
ADABIYOTLAR
1. Q.H.Azizov. Harakat xavfsizligini tashkil etish asoslari.-T., "Fan va texnologiya", 2009,
b-44.
2. Имомназаров С. К. и др. Участие общественности в обеспечении безопасности движения //Економика и сотсиум. - 2021. - №. 5-1. - С. 939-942.
3. Шохрух Охунжон Угли Абдуганиев, Азизбек Шамсиддинович Насриддинов, "Анализ и отсенка дорожно-транспортных происшествий (пдд) в обеспечении безопасности дорожного движения" универсум: технические науки, 2023.
4. Imomnazarov S.K., Nasriddinov A.Sh., Razokov A.Ya. Application of Intelligent Systems in Cars // International Journal of Innovative Analyses and Emerging Technology. 2021 ISSN: 2319-7064 - P. 78-80.
5. "Avtomobilda tashuvchi tomonidan haydovchilarga yo'l harakati xavfsizligi masalalari bo'yicha yo'l-yo'riqlar berish tartibi to'g'risida"gi Nizom (Adliya vazirligidagi 2014yil 13 mayda 2582-son bilan ro'yhatga olingan)
6. A study of traffic capacity / Greenshields B.D. // Proc. (US) Highway Research Board. 1934. Vol. 14. pp. 448 - 494.
7. Математическое моделирование загрузки транспортных сетей/ В.И. Швесов, А.С. Алиев. - М.: Едиториал УРСС, 2003. - 64 с.
8. Моделирование дорожного движения: учебное пособие для студентов спесиалности 190702 «Организатсия и безопасност движения» очной формы обучения / А. В. Косолапов - Электрон. - Кемерово: КузГТУ, 2012.
9. Организатсия дорожного движения: учеб. для вузов. - 5-е изд., перераб. и доп. / Клинковштейн Г. И., Афанасев М. Б. - М: Транспорт, 2001 - 247 с.
10. Введение в математическое моделирование транспортных потоков: учеб. пособие [Текст] / А.В. Гасников [и др.]; под ред. А.В. Гасникова. - М.: МФТИ, 2010. - 360 с.
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali
5-jild, 3-son, 2024 Maxsus son
