CC BY
0МЕТАФОРАЛЬЩ МАГЫНА СЭЗД1Ц БЕЙНЕЛ1 ЦОЛДАНЫСЫ МЕН
ТЕРЕЦ АСТАРЫ
Улбала Ералы кызы Ламкадирова
ШМПУ КТА-24/1 курс студентi Гылыми жетекшг; Дилбар Ускановна ДYйсебаева
Аннотация. Б^л макалада метафоралык магынаныц тiлдегi рeлi мен ерекшелiктерi карастырылады. Метафора- ойды бейнелi spi scepni жеткiзудiц ец мацызды тэсшдершщ бipi. Ол белгiлi бip к^былысты немесе затты баска ^тыммен салытыру аркылы жаца магына Yстейдi. Макалада метафораныц тYpлеpi, кызмет жэне тiлдегi мацызы талданып, керкем эдебиет пен ^нделжт eмipдегi колданылуы мысалдармен кepсетiледi. Сонымен катар, метафораныц сейлеу мэдениетiн байытудагы peлi мен оныц адамныц ойлау жуйесше ыкпалы да карастырылады.
Кiлт сездер; метафора, ауыспалы магына, кepкемдiк тэсш, тiлдiк колданыс, ойлау жYЙесi, поэзия, эдебиет.
Abstract. In this article, the role of metaphorical meaning in language features are considered. Metaphor is one of the most important ways of figuratively and effectively conveying thought. It adds a new meaning by comparing a certain phenomenon or object with another concept. The article analyzes the types, functions and significance of metaphors in language, shows their use in fiction and everyday life with examples. In addition, the role of metaphor in enriching speech culture and its influence on the human thinking system are also considered.
Keywords; metaphor, variable meaning, artistic approach, language use, thinking system, poetry, literature.
Метафора грек тшнщ "metaphora" - ауыстыру троптыц (к¥былтудыц) бip тYpi. К^былыстар мен заттардыц ^ксастык белгiлеpi непзшде астарлы магынада колданылуы. Метафораны сeз e^pi (поэтика, риторика), эстетика, логика, философия, тш (стилистика, лексикология, психолингвистика) гылымдары зеpттейдi. "Метафора табигатында ж^мбактылык бар" (Аристотель). Ce3 eнеpiнде метафораныц символикалык, эмоционалдык ерекше мэнi бар. Абай eлецдеpiндегi "жастыктыц оты", "жYpектщ ^зГ', '^ние есiгi" деген Метафоралармен катар дэстYpлi колданыстагы метафоралар кездеседi: жан азыгы, табигат-ана, eмip-eзен, eмip сыбагасы, асау толкын, т.б. Ойды эсеpлi жеткiзу максатында метафора колданылады:
"Колына алып шашакты сан мын найза, Жауынгер kyh келедi жалаулатып" "Каска б^лак, касыннан неге кетлм?! Не деген жел айдаган кебелектн?" (М.Макатаев). Ол макал-мэтелдер, теракты сез пркестер^ канатты сездерде жиi кeздeсeдi. Метафораньщ кeйбiр тYрлeрi тецеуге жакындайды. Мысалы, тас жYрeк. Бiрак онда тецеудепдей eкi нэрсeнi салыстырудан repi сeзiм, эсер жакындыгын керсету басым. Кебше ондай eKi нэрсeнiц бiрi айтылып, eкiншiсi eмeурiнмeн бiлдiрiлeдi. "Акын - жел, есер, гулер жYЙрiк желдей, Акын - от, лаулап жанар аспанга ерлей" (Магжан). М^нда акынды желмен, отпен жэй гана салыстырып коймай, соган балап айту бар. Метафора - адам ойыныц, тшнщ жэне мэдeниeтiнiц айнасы. Ол жаца идеялар мен ^гымдарды сипаттау, кYPдeлi мэсeлeлeрдi тYсiндiру, эмоцияны жeткiзу жэне мэдени к¥ндылыктарды сактауда мацызды рел аткарады. Гылымда, эдебиетте жэне кYндeлiктi eмiрдe метафора ойды кeцeйтiп, оны кызыкты эрi бeйнeлi eтeдi.
Метафора байытуга кызмет eтeдi, синонимдерд^ кепмагыналыкты,
тeрминдiк жYЙeнi жэне эмоциональды-экспрессивт лексиканы дамытады. Мысалы: билiк тепш, гасыр пeрзeнтi, кeцiл кeкжиeгi, жан айгайы, жер кiндiгi, Yмiт жiбi, т.б. Тiлдeгi колданыс аясына карай жеке колданыстагы метафора жэне теракты метафора болып бeлiнeдi. Эдeбиeттeгi iздeнiстeр нэтижeсiндe "метафоралык роман" деген соны термин калыптасып кeлeдi. Метафора эрдайым ауыспалы магынада ж^мсалады. Соныц езшде кeмiндe eKi магына болуы мYмкiн. Сонысына байланысты метафора eKi тYрлi кызмет аткарады: бeлгiлi бiр затка, к^былыска немесе адамга сипаттама беру жэне сол заттын,, к^былыстын немесе адамнын атын атау (номинация).
Сeздердi метафоралау процесiнде уш тYрлi жаFдайды байкауFа болады.
Бiрiншi жагдайда сездщ сырткы бeлгiсi алынады. Мысалы, кшт— eсiктiн кiлтi, мэсeлeнiн кштц бастау — б^лактын бастауы, шыгармашылык бастау т. б.
Екiншi жагдайда метафора жасайтын сeздeрдiн семантикасына, шю мазм^нына Yнiлугe тура кeлeдi ^лю — ан, айлакeрлiк бeлгiсi; балшык — зат атауы, адам мшезщдеп ынжыктык т. б.).
Метафоралаудын Yшiншi тYрiндe бeлгiлi бiр бeлгiлeр мен касиеттердщ баска топтагы заттар мен к¥былыстарга тэн eкeндiгi бeлгiлi бола т^ра, баска топтагы ^тымдарга сщст болып кeтeдi. Мысалы, ^лиды деп каскырды айтады, бiрак акындардын шыгармаларында жел ^лиды. Сол сиякты етюр сeзi катты заттарга катысты болатын (eткiр ^стара), кeйiнгi кезде етюр мэселе тiркeсi колдынылып жYр.
Метафоранын баска троптарга ^ксас кeлeтiн касиeттeрi бар. М^ндайда метафоранын аныктамасын жэне аткаратын троптык кызмeтiн естен шыгармаган мак^л. Мысалы, мына кeзiлдiрiккe мен кеп сене коймаймын сeйлeмiндeгi кез1вдрш, бiр караганда, метонимия (бYтiннiн белшеп) рeтiндe кабылдануы
мумкш. Соган карамастан, оныц метафоралык кызметш де жокка шыгаруга болмайды. Дэлiрек айтканда, бул сeздi колданушы адам 6YTiHHin бeлшегiн емес, кeзiлдiрiк киш алып бiлгiшсiнген, акыл айткыш, барлыгынан хабары бар мактаншак KiciHi еске салуы мYмкiн. Метафораныц тецеумен ара катынасын да бiлу кажет.
Метафора — ауыспалы магыналы суреттеме сездердщ бiрi.Екi нэрсенщ не сырткы туршщ, не iшкi касиеттерiнiц жакындыгына, уксастыгына карай бiрiнiц орнына бiрiн алмастырып айту. Олар макал-мэтелдер, туракты сез пркестер^ канатты сездерде ете жш кездесiп турады.
Б. Х. Хасанов казак метафораларын екiге бeлiп карастырган. Бiршшiсi-белгiлi бiр шешеннiц сез саптауын пайда болган индивидуалдык метафора; екiншiсi-халыктык сипат алган дэстYрлi метофоралар.
ДзстYрлi метафоралар жаксы таныс нэрселер мен кубылыстарды салыстыру аркылы пайда болады. Сондыктан да олар халыкка тYсiнiктi, белгiлi болады. Мысалы: Ошак бутын кYзетiп отырган карт анасынан баска кол ушын берер ешкiмi жок; Кыздар - кыран-топан; Уэдесшде турмай, аяк астынан айныганы. Клрер ауыздагы кiп-кiшкентай кабинетте кYж кара Kid отыр. Эйтеуiр торай кездщ карашыгына куакы кYлкi ушкындады. Олардыц кYнделiктi колданылуына байланысты касиетi солгындап, туракты сез iспеттi айтыла бершген. ДэстYрлi метафоралар сол тiлде сейлейтш халыктыц тiршiлiгi мен турмыс kyM^, eмiр CYрген ортасына, дYниетанымына тшелей байланысты.
Индивидуалдык метафора - eмiрдiц кейбiр жагдайларынан берiлген субьективтi бага, езщдш тужырым, бул метафоралардыц авторы болады. Индивидуалдык метафоралар езшщ айырмашылыктарымен катар дэстYрлi метафоралардыц ерекшелiктерiн тYгел камтиды. Бул оныц салыстыру обьектшерш жалпак камтитын, диапазоныныц кецдiгiн керсетедг Мысалы: Бар бiлген-cоцына соцына мына сiлбу iздiц кимылынан селекет бiрдеце сезе ме, калай?; Мына ш пыстыратын сылбарлык ренiш шакыргандай элденеге уксай ма?; Мамандыгына сэйкес бiр жумыска табан iлiктiргесiн той жабдыгына эзiрлене бермек; Карауытып бYЙе аяктанып алган калыц кас Yрпi-тYрпi; 1шшен тынып, ез касiретiне eзi уланып жYр.
Метафора - адам ойыныц, тiлiнiц жэне мэдениетiнiц айнасы. Ол жаца идеялар мен угымдарды сипаттау, кYPделi мэселелердi тYсiндiру, эмоцияны жетюзу жэне мэдени кундылыктарды сактауда мацызды рел аткарады. Гылымда, эдебиетте жэне кYнделiктi eмiрде метафора ойды кецейтш, оны кызыкты эрi бейнелi етедг
Корыта айтканда метафора - тщдщ дамуында шешушi рел аткаратын куатты тэсiл. Ол тек сeздiк корды байытып коймай, адамныц ойлау кабшетш жетiлдiрiп, жаца магыналык кецiстiктер ашады. Сондыктан метафора тек эдебиет
пен поэзиянын, емес, бYкiл тшдш коммуникациянын, ажырамас бeлiгi ретiнде карастырылады. Гылыми т^ргыдан алганда, метафора тiлдiц лексикалык кабатын байытып, жаца сез пркестерш калыптастырады. Ол тек эдебиетте гана емес, кYнделiктi сейлеу тiлiнде, гылымда, философияда, саясатта жэне жарнамада кещнен колданылады. Сонымен катар, метафора - эмоционалды-экспрессивт бояу беретiн, стильдiк ерекшелжт айкындайтын мацызды к^ралдардын бiрi.
ПайдаланылFан здебиеттер тiзiмi;
1. Аханов.К Тш бiлiмiне кiрiспе А;1996
2. Кецесбаев.С ,М^сабаев.¥,К^рп казак тiлi, Лексика, фонетика, А; 1972;
3. К.Аханов Тш бшмше кiрiспе А;1996
4. Сыбанбаева.А Метафоранын, тшдж болмысы жэне концептуальды метафоралар, А;2002.
5. Салкынбай.А Абакан.Е Лингвистикалык тYсiндiрме сeздiк А;1998
