CC BY
11УДК: 82'091
ЦАЗАЦ Т1Л Б1Л1М1НДЕГ1 С0ЗЖАСАМ ЖЭНЕ КОГНИТИВТ1 МОДЕЛЬ
САНСЫЗБАЕВ АНСАТ СЕРИКОВИЧ
Туран-Астана университетшщ магистранты, Астана кДазакстан
ДОНБАЕВА АЙН¥Р БЕКЕТОВНА
Филология гылымдарыныц кандидаты элеуметпк-гуманитарлык гылымдар жэне тiлдiк
пэндер кафедрасыньщ доцеш!,«Туран-Астана» университетi Астана к., ^азакстан
Аннотация :Бул мацалада цазац тш б1л1м1ндег1 свзжасам жэне когнитивт1 модельдердщ взара байланысы царастырылады. Свзжасам YdepiciH1ц когнитивт1 ерекшел1ктер1, олардыц тшдт санадагы квртш талданады. Казац тiлiндeгi свзжасамныц когнитивтж модeльдepi мен олардыц ц^рылымдыц жэне семантикалыц epeкшeлiктepiнe баса назар аударылады. Сондай-ац, когнитивтi лингвистиканыц нeгiзгi цагидаттарына сэйкес свзжасамныц цалай ЖYзeгe асатыны, адамныц элeмдi тануымен байланысты екендт айцындалады. Мацалада когнитивтi тэсш арцылы цазац тiлiндeгi жаца свздердщ жасалу тeтiктepi кврсетшт, тшдт бipлiктepдiц адам санасындагы орын алуы туралы тужырымдар жасалады.
Ктт свздер: цазац ты бшм, свзжасам, когнитивтi модель, тшдт сана, когнитивтi лингвистика, жаца свздер
^азак тш бшмшдеп сезжасам - тшдщ дамуы мен оньщ казiрri колданыстагы жаца сездердщ пайда болуын тYсiнудегi мацызды аспектшердщ 6ipi. Сезжасам тшдщ шю курылымын жэне оныц жацару Yдерiстерiн айкындауда мацызды рел аткарады. Сезжасам теориясыныц негiздерi казак тiлiнiц лексикалык корын байытуда мацызды рел аткарады. Сезжасам жаца сездердщ пайда болу процестерщ олардыц калыптасу жолдарын зерттейтiн тш бiлiмiнiц бiр саласы болып табылады. Бул тарауда сезжасамныц жалпы теориялык негiздерi, оныц тYрлерi мен казак тшндеп ерекшелiктерi карастырылады [1].
Сезжасамныц басты мiндетi - тiлдiц сездш курамын кецейту, жаца угымдарды бiлдiруге арналган сездердi калыптастыру. Бул процесс бiркатар тiлдiк жэне лексикографиялык кагидаттармен реттеледi. Сезжасамныц негiзгi категориялары ретшде тYбiр, туынды жэне кYрделi сездер атап етшедь ТYбiр сездер тшдщ бастапкы элементтерi болса, туынды сездер белгш бiр магынага косымша семантикалык рецк косып, жаца магына береди КYрделi сездер екi немесе одан да кеп тYбiрдiц бiрiгуiнен пайда болады. Бул байланысты зерттеу аркылы тiлдегi сезжасамдык курылымдардыц когнитивтi тургыдан калай курылатынын жэне тYсiндiрiлетiнiн аныктау. Зерттеу максатына жету Yшiн темендеп мiндеттер койылады: сезжасам теорияларыныц непздерш карастыру жэне олардыц казак тшндеп колданысын талдау; когнитивтi модельдер теориясын зерделеу жэне оны сезжасаммен байланыстыру тэсiлдерiн аныктау; казак тiлiндегi жаца сездердщ жасалуында когнитивтi модельдердiц релш аныктау; сезжасам Yдерiстерiнiц когнитивтi модельдер аркылы мэдениет пен тшдщ езара эрекеттесуш калай айкындайтынын зерттеу.
Сезжасам тYрлерiнiц бiрi [2] - аффиксация, ягни косымшалар аркылы сез жасау. ^азак тiлiнде бул тэсiл аркылы атаулык, есiмдi, етiстiктiк сездердi жасау кещнен таралган. Мысалы, -шы, шк, -дар, -лык сиякты косымшалар аркылы жаца магыналы сездер пайда болады. Аффиксация тэсш морфологиялык курылымныц туракты элементi ретiнде мацызды рел аткарады, себебi казак тiлi агглютинативтi тшдер тобына жатады, ягни бiр сездщ негiзiне бiрнеше косымша косу аркылы кYPделi магыналар жасауга мYмкiндiк береди Бул казак тiлiнiц сезжасамдык ерекшелштершщ бiрi болып табылады.
Сезжасамныц тагы бiр тYрi - сездердiц бiрiгуi, ягни екi немесе одан да кеп тYбiр сездердiц бiрiгуi аркылы жаца магыналы сездер жасау процесс Мысалы, "акжол", мтYнгiкYзетм
сиякты сездер бiрнеше тYбiрдiц бiрiгуi нэтижесiнде жасалган. Мундай тэсiл казак тiлiнде кещнен колданылмаса да, белгiлi бiр лексикалык жэне семантикалык кажеттiлiк туындаганда жиi кездеседь КYPделi сездердщ тYзiлiмi магыналык жэне к¥РЬ1лымдык жагынан езгерiп отыруы мYмкiн, сондыктан бул процес т1лдщ дамуымен бiрге калыптасады [3].
^ыскарту тэсш де казак тiлiнде ерекше рел аткарады. Бул тэсiл аркылы бастапкы сездердщ кейбiр белiктерi кыскартылып, жаца сездер пайда болады. Мысалы, "университет" сезшщ кыскартылуы - "университетпк". Сонымен катар, аббревиатуралык сездер, мысалы, Б¥¥, ^МЭБИ секiлдi сездер осы тэсш аркылы жасалады. ^ыскарту тэсiлi заманауи тшдш езгерiстер мен когамныц тшге деген суранысы арткан сайын мацызды бола тYседi [4].
^азак тшнде сезжасамныц ерекшелiктерiне токталсак, агглютинативтiлiк пен аналитикалык сипаттагы сездердщ молдыгы айкын байкалады. Агглютинативтiлiк казак тшнщ морфологиялык курылымына тэн ерекшелiк. Бул касиет аркылы сездердщ негiзiне бiр немесе бiрнеше косымша косып, жаца магыналар жасаудыц шексiз мYмкiндiгi туындайды. Эрбiр косымша белгiлi бiр магынаны бiлдiредi жэне ол магына сездщ непзп магынасына косымша мэн-магына косып, сездi лексикалык немесе грамматикалык тургыдан езгертедь Мысалы, "ютап" сезiне "-хана" косымшасын косу аркылы "кггапхана" сезi жасалады. Мунда "-хана" косымшасы жаца магына берш, "кiтап сактайтын орын" деген угымды бiлдiредi [5].
Сезжасамныц тагы бiр ерекшелiгi - синтаксист1к тэсшдер аркылы жаца сездер жасау. Бул процесс кебшесе кYPделi етiстiктер жасауга негiзделген. Мысалы, "жазып алды", "окып шыкты" секiлдi кYPделi етiстiктердiц курылуы казак тiлiнiц аналитикалык табигатын керсетедь Мундай тэсiл сездердiц синтаксист1к курылымына сэйкес жаца магыналарды бiлдiруге мYмкiндiк бередi.
Сонымен катар, казак тшндеп жаца сездер лексикалык бiрлiктердiц магыналык дамуы аркылы да пайда болады. Бул процесте сездер жаца магыналарга ие болып, ездерiнiц бастапкы магынасынан ауыткиды. Мысалы, "ай" сезi бастапкыда аспандагы дененi бiлдiрсе, казiргi казак тшнде уакыт бiрлiгi ретiнде де колданылады. Осылайша сездер магыналык дамудыц нэтижесiнде кепмагыналылыкка ие болып, жаца сездер жасауга непз болады.
Зерттеуде колданылатын салыстырмалы эдiс казак тшндеп сезжасам Yдерiстерiн баска тiлдердегi сезжасаммен салыстыруга багытталган. Бул эдiс аркылы эртYрлi тiлдердегi сезжасамдык YДерiстердiц уксастыктары мен айырмашылыктары айкындалады. Салыстырмалы эдю зерттеудiц нэтижелерiн кецейтiп, когнитивтi модельдер аркылы тшдш айырмашылыктарды талдауга мYмкiндiк бередi.
Кесте 1- Сезжасам жэне когнитивт модельдер
Такырып Сипаттама Мысалдар
Сезжасам yFbiMbi мен нег1зг1 турлер1 Сезжасамныц казак тшндеп басты кагидалары мен тэсiлдерi, оныц когнитивтi модельдермен байланысы. Мысалы, "жазушы" (жаз+ушы), "окушы" (оку+шы) - журнактар аркылы жасалган сездер.
Когнитивт1 модельдщ сезжасамдаFы рел1 Когнитивт! модельдер аркылы жаца сездер мен сез тсркестершщ курылу механизмдерiн тYсiндiру. Мысалы, "аспан" мен "жер" сездерiн колдана отырып, "аспанмен жердей" метафорасын жасау.
Казак т1л1ндег1 сезжасамдык удерктердщ когнитивтж талдауы ^азак тшндеп сезжасамныц когнитивт1к модельдермен уштасуыныц накты мысалдары. Мысалы, "кол" сезi когнитивт тургыдан "кол ушын беру" тiркесiнде ауыспалы магынада колданылады.
Мэдениет пен
тшдщ
байланысы
Тiлдегi сезжасамдык YДерiстердiц когнитивтi модельдер аркылы мэдениетпен байланысын талдау.
Мысалы, "айналайын"
сезiнiц колданылуы казак халкыныц улттык танымын бiлдiредi._
»»
Когнитивт лингвистика казiрri тiл бiлiмiндегi мацызды багыттардыц бiрi болып табылады. Ол тшдщ адамньщ танымдык эрекеттерiмен, ягни ойлау процесiмен, угымдык курылымдарымен байланысын зерттейдi. Когнитивтi лингвистикада тiл тек коммуникация куралы ретiнде гана емес, сонымен катар адам санасында болып жаткан когнитивтi процестердщ кeрiнiсi ретшде карастырылады. Бул гылым саласы тш мен таным байланысын зерттей отырып, адамныц тiл аркылы коршаган ортаны калай кабылдайтынын жэне тYсiнетiнiн керсетедь
1. Когнитивтi модельдер когнитивтi лингвистиканыц негiзгi зерттеу объектшершщ бiрi болып табылады. Когнитивт1 модель дегенiмiз - адам санасында белгш бiр угымдар мен кубылыстарды тYсiндiру жэне курылымдау Yшiн колданылатын концептуалды жYЙелер. Бул модельдер аркылы адам ез тэж1рибес мен бiлiмiн белгiлi бiр реттшкке келтiрiп, угымдар арасында байланыс орнатады. Мысалы, «уакыт» угымы кеп жагдайда «жол» немесе «козгалыс» моделiне непзделш тYсiндiрiледi, ягни «уакыт eтiп жатыр», «уакыт жылдам етедЬ> деген сез тiркестерi осыган мысал бола алады.
2. Метафоралар аркылы когнитивтi модельдер жYзеге асады. Тiлдегi кептеген метафоралар когнитивт модельдердщ кeрiнiсi болып табылады. Мысалы, казак тшндеп «eмiр - жол» метафорасы адамныц eмiр жолындагы кезецдерiн жолдыц эртYрлi кезецдерiмен салыстырып, тYсiндiрiп кeрсетедi. Мундай метафоралар тек казак тшнде гана емес, кептеген тшдерде кездеседi, себебi олар адамныц коршаган ортаны кабылдауы мен тYсiнуiне байланысты эмбебап сипатка ие [6].
3. Тш мен танымныц тыгыз байланысы когнитивтi лингвистикада ерекше орын алады. Адамныц тiлдiк жYЙесi оныц ойлау жYЙесiмен тыгыз байланысты, сол себепт тiл адамныц элемдi калай тYсiнетiнiн, калай категорияларга белетшщ кандай мацызды угымдарды бeлiп керсететшш аныктауга мYмкiндiк бередi. Мысалы, казак мэдениетшде белгiлi бiр угымдардыц, атаулардыц ерекше магынасы бар жэне олар сол мэдениеттщ танымдык ерекшелiктерiн керсетедь Мундай угымдар аркылы мэдениет пен тшдщ езара байланысы айкындалады.
4. Когнитивт1 модельдер адамныц коршаган ортаны тYсiну тэсшдерше эсер етедi. Адам санасында белгш бiр кубылыстар мен заттарды курылымдаудыц эртYрлi когнитивтi тэсiлдерi бар, бул тэсшдер сол адам eмiр сYретiн мэдени ортага, салт-дэстYрлерге, тшт табиги ортага байланысты eзгерiп отырады. ^азак мэдениетiнде, мысалы, табигатка, жыл мезгiлдерiне, жануарларга байланысты когнитивтi модельдер кещнен колданылады. Бул модельдер казак тшндеп сездердщ семантикасынан, фразеологизмдерден жэне метафоралардан кершедь
5. Тiл мен мэдениет арасындагы байланыс когнитивтi лингвистикада ерекше зерттеледь Эрбiр халыктыц ез мэдениет! бар жэне ол мэдениет тш аркылы кершю табады. ^азак тiлiндегi кептеген сездер, макал-мэтелдер, туракты сез тiркестерi казак халкыныц дYниетанымын, eмiр CYPУ салтын кeрсетедi. Мысалы, «конакжайлык» угымы казак мэдениетiнiц ажырамас бeлiгi болып табылады жэне ол тш аркылы берiледi. Бул угымга байланысты казак тiлiнде кептеген сездер мен фразеологизмдер калыптаскан, олар казак мэдениетшщ танымдык ерекшелiктерiн айкындайды.
Когнитивтi модельдер казак тшндеп сезжасамныц мацызды аспектш болып табылады жэне оныц дамуындагы негiзгi факторлардыц бiрi ретiнде кершедь Сезжасамда когнитивтi модельдердiц колданылуы адамныц ойлау жYЙесiн, коршаган орта мен eмiрдi кабылдау ерекшелiктерiн, мэдениеттегi кундылыктарды кeрсетедi. ^азак халкыныц дYниетанымы мен мэдениетше сэйкес, табигат кубылыстарын, eмiр кезецдерiн, адамгершiлiк кундылыктарды
тш аркылы бейнелеу халыктыц танымдык курылымдары мен элемдi кабылдау ерекшелiктерiн кeрсетедi.
Когнитивтi модельдер [7] аркылы жасалган жаца сездер казак тшнщ лексикалык корын кецейтш кана коймай, олардыц магыналык аясын да терецдетедi. Сезжасамда колданылатын метафоралар, тецеулер, табигат пен мэдениетке байланысты угымдар тiлдiц тек карапайым карым-катынас куралы емес, терец танымдык мэш бар курал екенiн кeрсетедi. Осылайша, когнитивтi модельдер сезжасамда танымдык жэне мэдени функцияны катар аткарып, тшдщ улттык ерекшелiктерiн сактап калуга жэне оны дамытуга ыкпал етедi.
Дорыта келгенде, казак тiлiндегi сезжасам когнитивт модельдер аркылы байытылып, оныц лексикалык жэне семантикалык децгейлерш кецейтуде мацызды рел аткарады. Бул казак тш мен мэдениетiнiц езара байланысын, элемдi кабылдауын жэне оны тiл аркылы жетюзу кабiлетiн кeрсетедi. Болашак зерттеулерде казак тiлiндегi сезжасамды кецiрек зерттеп, оны когнитивтi модельдермен уштасу тургысынан терецiрек карастыру усынылады. Сонымен катар, баска тшдердеп сезжасам Yдерiстерiмен салыстырмалы талдау жYргiзу зерттеудiц кeкжиегiн кецейтуге мYмкiндiк бередi. Келешектегi зерттеулер когнитивт модельдердiц тiлдiк инновациялар мен мэдениеттщ байланысын зерттеуге багытталуы тиiс.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1.
1. Оразалиева Э, Когнитивтш лингвистика: калыптасуы мен дамуы; А., 2007ж.
2. Аханов К. Тш бiлiмiнiц негiздерi - Алматы: Санат, 1993. - 496 б.
3. Жубанов ^азак тш жeнiндегi зерттеулер - Алматы: Fылым, 1999. -581 б.
4. ^ордабаев Т. ^азак тiл бiлiмiнiц мэселелерi - Алматы: Рауан, 1991. - 256 б.
5. Аманжолов С. ^азак тш теориясыныц негiздерi - Алматы: Fылым, 2002.- 368 б.
6. Сагындыкулы Б. ^азак тш лексикасы дамуыныц этимологиялык негiздерi - Алматы: ^азак универститi, 2005. - 258 б.
7. Кецесбаев I. ^азак тш бiлiмi туралы зерттеулер. Исследования по казахскому языкознанию - Алма-Ата: Fылым, 1987. -352 б.
