CC BY
0МЕТОНИМИЯЛЬЩ МАГЫНА: СЭЗД1Ц АУЫСУЫ МЕН АСТАРЛЫ
МЭН1Н1Ц К^ПИЯСЫ
Гулнара Ганишер кызы Азимова
ШМПУ КТА-24/1 курс студент
Гылыми жетекшг: Жандос Абдазимович Байзаков
Аннотация. Б^л макала да метониялык магынанын ерекшелiктерi мен тiлдегi рeлi карастырылады. Метонимия - 6ip ^тымды екiншi ^тыммен iргелес байланысы аркылы атау тэсш. Ол кYнделiктi сейлеу тiлiнде, керкем эдебиетте, публицистикада жэне гылыми стильде кещнен колданылады. Макалада метонимияныц тYрлерi, олардыц колдану аясы, магыналык ерекшелiктерi мен сейлеу мэдениетш дамытудагы орны талданады. Сонымен катар, метонимия мен метафораныц айырмашылыктары керсетшп, накты мысалдар аркылы тYсiндiрме бершедг
Кiлт сездер: метонимия, метонимиялык магына, ауыспалы магына, тiлдiк к^былыс, магыналык байланыс, кeркемдiк тэсiл, ойды ыкшамдау.
Abstract. This article is also about features of metonic meaning and language role is considered. Metonymy is a way of naming one concept by its adjacent connection with another concept. It is widely used in everyday speech, fiction, journalism and scientific style. The article analyzes the types of metonymy, their scope of application, semantic features and their place in the development of speech culture. In addition, the differences between metonymy and metaphor are shown and explained with concrete examples.
Key words: metonymy, metonymic meaning, variable meaning, linguistic phenomenon, semantic connection, artistic approach, compactness of thought.
Метонимия (грекше 'metonymia' - ауыстыру, кайтадан атау) - троптын (к^былтудыц) бiр тYрi. Эзара байланысты балама ^гымдарды колдану, к^былыс орнына онын ерекше касиетiн керсету.Метафорага караганда, метонимиянын ауыспалы магынасы бiр, зат пен екiншi бiр заттын езара ^ксастыгынын негiзiнде жасалатын сeздердiн колданылу аясы элдекайда тар. Метафора стиль тYрлерiнiн кай-кайсысында,бiрiнде аз да, баскасында одан кeбiрек колданылатын болса, метонимия мYлдем олай емес. Метонимия тiлдегi стильдердщ бэрiнде бiрдей колданылмайды. Ал гылыми стиль (тшт когамдык гылымнын езшде де) мен ресми-кенсе стилiнде жалпы кездеспейдi. Онын кeбiрек колданылатын жерi — керкем эдебиет стилi. Метонимиянын керкем эдебиет стилшдеп колданылуы метафорадан гeрi езгешелеу: ягни б^л ею тропанын жазушы шыгармаларындагы
жумсалу дэрежесш бiрдей деуге болмайды. Эйткеш, метонимияны керкем эдебиетте колдану мэселеш, ягни оныц шыгармадагы аздыгы немесе кептт ец алдымен эрбiр жеке автордыц сез колдануындагы езiндiк шеберлтмен тыгыз байланысты. Шыгармада метонимияны колдану Ymrn белгiлi дэрежеде шеберлiк кажет.Метонимия керкем эдебиет стилiнде тек жеке сез туршде гана емес, тутас бiр орам, тiркес болып та келш отырады. Мундай орам туршдеп метонимияныц магынасы да жалпы контекстен ацгарылады. Метонимияныц езiндiк осы ерекшелжтерше байланысты, ол езге стиль турлершщ кебiнде колданылмайды. Метонимияныц табигаты, оган тэн сипат-ерекшелiк керкем эдебиет стилшде гана жан-жакты, толык керiнедi. Метафора да ауыспалы, астарлы магына ею нэрсенiц уксастыгы негiзiнде туындаса, метонимияда олардыц жалгастыгы, айрыкша белгiсi аркылы пайда болады. Мысалы, эйелдi - "ак жаулык", эскердi - "кол", бурютл - "акиьщ, музбалак", кылышты - "наркескен" деп айту метонимияга жатады.Метонимия сез образдылыгы мен ойды ыкшамдау максатында колданылады. Мысалы, Абай "Yйi мэз боп кой сойды, СYЙiншiге шапканга" дегенде CYйiншi сураган жандардыц баспанасын емес, адамдарын айтады. Тiлiмiзде мифологиялык метонимиялар да кездеседг Парнас - поэзия мен музыка мекендейтш тау аты, Пегас - Зевстщ канатты тулпары, акындарды рухтандырушы. Метонимия тiлге жаца сез коспайды, бурынгы бар сезге жаца магына Yстейдi немесе оныц колдану аясын кецейтедi. Метонимияда эдет-гурыпка, дши угымга байланысты сездер алгашкы атауымен айтылмай, баска сездермен ауыстырылады (табу, эвфемизм): Тетелес, Шырайлым, ит-кус, жан тапсырды, колды болды, т.б. Метонимия заттар мен кубылыстар атауын накты магынадагы байланысына карай алмастырады. Метонимия мен оныц бiр тYрi мецзеудщ аракатынасын бiлу аса мацызды, жалпыныц орнына жалкыны немесе белшегi аркылы бYтiндi тану мецзеуге жатса, баска ауыстырулар метонимия бола алады.
Метонимия кызметшдеп атаулар мынадай реттерде ауысып отырады:
1) бiр табак ет жедi (тамак), суйыктыц орнына ыдыс атауыныц: табак (бiр табак жедО;
2) заттыц жасалатын материалыныц атауы: шыны (шыныга куйды - стаканга куйды, шелмекке куйды);
3) тургындардыц орнына коныс атауы: ауыл ^y^ ауыл жиналды - 6y^ ауыл тургындары жиналды);
4) кимылдыц орнына кимыл нэтижесiнiц атауы: аялдама (автобус аялдамага келдi - автобус аялдайтын жерге келдi);
5) катынасушылардыц орнына сол элеуметлк окигалар мен шаралардыц атауы: конференция (конференция шешiм кабылдады - конференцияга катынасышулар шешiм кабылдады);
6) гылым, бшм салаларынын, орнына сол гылым, бiлiм нысандарыныц немесе керiсiнше, гылым мен бiлiм нысандарыныц орнына сол гылым, бшм салалары атауларынын, колданылуы: синтаксис (бiрiншiден, б^л грамматиканыц бiр саласы ретiнде ж^мсалады; екшшщен, грамматиканыц осы саласы зерттейтiн нысандардыц атауы ретiнде де ж^мсалады);
7) элеуметлк ^йым, мекемелердiц мYшелердiц орнына сол мекеме, ^йымдардыц атаулары пайдаланылады: кецшар - кецес шаруашылыгы (кецшар) кeктемгi егiске эзiр - кецшар (кецес шаруашылыгы) ж^мысшылары кeктемгi епске эзiр;
8) сезiмге эсер ететш окиганыц орнына эмоционалдык сeздiц колданылуы: тамаша (тамаша болды - тамаша концерт болды);
9) окига, шыгарманыц орнына сол окига, шыгарманыц авторыныц аталуы: Эуезов, Телебаев (Эуезовтi окыдым — Эуезов эцгiмелерiн окыдым; Телебаевты тыцдадым — Телебаевтыц операсын тыцдадым), бiрак Эуезов кызык екен немесе Телебеав м^нды екен сиякты сейлемдерде метонимияныц кызмет жок жэне сейлем мYлдем баска мазм^нды баяндап кетедг
Метонимияныц эллипсистiк тYрлерi тiлiмiзде жш кездеседi. Б^лар кеп жагдайда ауызею сейлеу барысында немесе керкем эдебиеттеп кейiпкерлердiц сeздерiнде ^шырасып отырады. Сондай-ак эллипсистiк метонимия кeршi сeйлемдердiц мазм^нынан тYсiнiктi болып отырады: бастыц дэрiсi - бас аурудыц дэрiсi. Саган не болды? - Басым (басым ауырып т^р). Ол жYректен (жYрек ауруынан) киналып жYP т.с.с. Метонимия - тшдш жэне эдеби к^былыс ретiнде магыналардыц ассоциация аркылы ауысуын бiлдiретiн мацызды стилистикалык тэсiл. Ол кебшесе белгiлi бiр заттыц немесе к^былыстыц атын оныц курамдас белт, кызмет немесе байланысы аркылы алмастыру аркылы жасалады. Зерттеушiлер метонимияны, кебшесе керкем эдебиетте, поэзияда, журналистикада жэне ауызею сейлеуде кездесетiн к^былыс ретшде карастырады. Казак тiл бiлiмiнде метонимияга арналган толык зерттеулер элi де жеткшкшз, дегенмен оныц семантикалык жэне стильдш ерекшелiктерi эдебиеттану мен лингвистикада мацызды орын алады.
Корытындылай келе, метонимия - магыналык байланыстыц кемепмен сeздердi бейнелi тYPде колдану тэсш. Ол тшдщ кeркемдiгiн арттырып, сезге терецдж бередi. Метонимия керкем эдебиетте, публицистикада, кунделшп сейлеу тiлiнде жш кездеседi жэне тiлдiк eрнектi байытады. Метонимия - тiлдегi магыналык езгерютердщ мацызды к^былыстарыныц бiрi. Ол белгш бiр сeздi баска ^тыммен алмастыру аркылы ойды ыкшамды, эсерлi эрi керкем етiп жеткiзуге мYмкiндiк бередг Метонимиялык ауыстырулар заттар мен к^былыстар арасындагы накты байланыска негiзделедi жэне сейлеу барысында магыналык дэлдш пен ыкшамдылыкты камтамасыз етедгКазак тiлiнде метонимия кещнен таралган жэне эдебиетте, шешендш енерде, ауызекi сейлеуде жиi колданылады. Метонимия тек
эдебиетте гана емес, ^нделжт сейлеу тшнде де жш колданылады. Оныц кемепмен ойды ыкшамдап жеткiзуге, сейлеудi эсерлi етуге мYмкiндiк туады.
ПайдаланылFан эдебиеттер räiMi
1. Аханов К., Тш бiлiмiне кiрiспе, А., 1996;
2. Эдебиеттану, терминдер сездiгi, А., 1998;
3. Нуржекеева Л., Метонимияныц лингвистикалык табигаты, А., 1992;
4. Салкынбай А., Абакан Е., Лингвистикалык тYсiндiрме сездiк, А, 1998.
