CC BY
9
SCIENCE TIME
ТЕРМИНД1К Б1РЛ1КТЕРД1 КОГНИТИВТ1К К¥РЫЛЫМДАРМЕН БАЙЛАНЫСЫ НЕГ1З1НДЕ ЦАРАСТЫРУДАГЫ МЕТАФОРАНЬЩ РЭЛ1
Абдуллина НазгYл Отегулцызы, Эл-Фараби атындагы Казац улттыц yHueepcumemi, Алматы, Казацстан E-mail: [email protected]
Айдарбек Карлыгаш Жамалбекцызы, Эл-Фараби атындагы Казац улттыц yHueepcumemi, Алматы, Казацстан
E-mail: [email protected]
ТYЙiндеме. Б^л макалада терминологияльщ бiрлiктердщ метафоралануына катысты мэселелер карастырылады. ДэстYрлi тYPде метафора керкем эдебиетщ басты эдас-тэсшдершщ 6ipi болып карастырылады, жэне де сезжасам YДерiстерiн сипаттауда морфологияда, сездщ семантикалык маFынасын аныктауда лексика жэне фразеологияда колданылады. Авторлар б^л макалада метафоралануды адамнын ойлау кабшетш iске асыратын когнитивтiк Yдерiстердi Fылымнын гуманитарлык салаларындаFы кейбiр терминдер непзшде карастырады. «Кещстш» тiлдiк бiрлiгiн терминологиялык тiркестердiн к¥рамдас компонентi ретiнде баFдарлау метафоралары (Дж. Лакофф, М. Джонсон) ретшде аса назар аударады.
Кшт сездер: метафора, термин, когнитивтiк к¥рылымдар.
Гылыми танымнын басты мэселелершщ бiрi болып танушы субъектiнiн аныкталып т¥рFан нысанды коршаFан орта зандылыктарына сэйкес ¥Fынып, ез санасында ¥Fым мен онын аталымы туралы тYсiнiк-керiнiс калыптастыру болып табылатынын бiлемiз. Б^л т¥рFыда элемде эр мезет сайын пайда болып жаткан жана нысандар (к¥былыстар, эрекеттер) мен олардын атаулары адам санасында когнитивтж к¥рылым ретiнде олар пайда болFанша дейiн бар :рым керiнiстерiмен байланыса к¥рылатыны да сезЫз. Осындай жаFдайда жана тiлдiк бiрлiктердiн пайда болуы бiр жаFынан тiлдi байытады десек, екiншi жаFынан жа^Ьандану YДерiсi негiзiнде баска тiлдерге юрш, оларFа зор эсер ете бастайды. Кiрме тiлдiк бiрлiктердiн кабылдану-кабылданбауы немесе олардын езi кiрiп тYрFан ¥лт тiлiне тигiзетiн эсерi (мысалы, аFылшын, немiс, француз, т.б. тiлдерi экспансиясы - компьютер, маклер, супервайзер, валюта, брокер, ассоциация, корпорация, флэш, офис, парламент, супер..., гипер..., т.б.), юрме тшдак бiрлiктердiн ¥лт тiлiнде фонологиялык езгерiске ¥шырап, сол тiлдегi сезжасам каFидаттарына сэйкес езгеруi (шофер - шопыр, медаль - медэл, таволга -тобылгы, философия - пэлсапа, география - жаграпия, товар - тауар, т.б.),
I
5
1 SCIENCE TIME 1
онын семантикалык маFынасына сэйкес аударылуы (графика - кесктдеме, гравюра - нацыш, командировка - ¡ссапар, символ -рэм1з, самолет - ушац, т.б.) тэрiздi мэселелер алуан тYрлi факторларFа байланысты болады. М^ндай с^рактардын элi кYнге дау туFызып келе жаткандыгеы сeзсiз, жэне жакын арада шешше коймайтын мэселелер катарына жаткызылатыны да анык байкалады. Осы жерде тш адам танымынын басты к¥Рады екенiн естен шыFармай, жоFарыда атаман тiлдiк бiрлiктердiн когнитивтiк YДерiстерге сэйкес ^лт тiлiнде калыптасатынын кeремiз, жэне де б^л YДерiстер концептуалдау мен категориялау аркылы iске асатыны, ал олар ез кезегiнде ^ксастыру, сэйкестендiру, логикалык пайымдау, жiктеу, топтау тэрiздi эрекеттер негiзiнде болатыны баршаFа мэлiм. Когнитивист Fалымдардын айтуы бойынша осы Yдерiстерге т^ырлык болатын метафора немесе метафоралану YДерiсi. Тiл бiлiмiнде метафораны аса зор ынтызарлыкпен зерттеп, жалпы адамзат eмiрiндегi неFYрлым манызды эрекеттердщ барлыFын метафора катарына жаткызуFа болатынын батыстын эйгiлi тiлшi-Fалымдары Дж. Лакофф пен М. Джонсон айтады: «ез таботаты бойынша метафоралар адамнын акикат болмыс нысандарын тYсiнуiн iске асыратын феномендер» [5, б. 208].
Дж. Лакоффтын келесi сeздерiнен жалпы дымный, мэн-магынасын айкындауда накты ю-эрекеттер жататынын байкаймыз: «Любая адекватная теория понятийной системы человека должна объяснять, как понятия 1) основаны; 2) структурированы; 3) взаимосвязаны; 4) определены» [5, б. 139]. Аталган эрекеттердщ тYп-тамырында метафоралану YДерiсi юке асып, бшм бiрлiктерiнiн адам санасында сакталуы да, кажет кезiнде ойдан шыгарылып, тшдак бiрлiктер аркылы кауымдастык мYшелерi арасында таратылуы да осыган байланысты болатынын кел^редг «в основе процессов метафоризации лежат процедуры обработки структур знаний - фреймов и сценариев. Знания, реализующиеся во фреймах и сценариях, представляют собой обобщенный опыт взаимодействия человека с окружающим миром - как с миром объектов, так и с социумом. Особую роль играет опыт непосредственного взаимодействия с материальным миром, отражающийся на языковом уровне, в частности, в виде онтологических метафор» [5, б. 9]. Еалымньщ б^л сездерш корытындылай келе, метафора объектшк шынайы eмiр нысандарынын субъекттщ eзiн коршаган элемдi iшкi тYЙсiкпен ¥гынып, ол туралы санада белгiлi бейне-кeрнiс калыптастыруын камтамасыз ететiнiн кeремiз.
Орыс галымы Г.В. Гак метафоранын сeзжасам к^ралы ретiнде тiлдiн лексикалык жэне фразеологиялык к^рамын байытатын бiрден бiр эдю екенiн атай отырып, онын шынайы eмiрдегi алуан тYрлi ^гымдарга атау беру кабшетш номинативтiк ж^мсалымдыгы ретшде кeрсетедi. «Метафора служит одним из наиболее распространенных способов пополнения лексического и фразеологического инвентаря языка, давая названия объектам, принадлежащим к самым разным сферам действительного мира: хребет горы, быки моста и др... Способность метафоры участвовать в процессах вторичной и косвенной
1 SCIENCE TIME 1
номинации можно определить как ее номинативную функцию, присутствующую в метафорах всех типов» [8, б. 65]. Б^л жерд еп FanbrnmiH, сездерш метафораны тек лексика жэне фразеология аясында Faнa емес, сонымен катар, терминология саласында да метафора жана терминдердi эрi жасау, эрi ^ынып^сшу Yшiн колданылатын басты к^рал деп толыктыруFa болатынын aлFa тартамыз. 0йткенi, жоFaрыдa атап кеткенiмiздей, ^ымдардын мэн-мазм^нын (кеп жaFдaйлaрдa, жана ^ымдар атауларын, термин сездерд^ метафоралык аныктама негiзiнде Farn ^ынып, кейiннен OFaн толык дефиниция - езше тиесiлi аныктамасын берш жатамыз. Негiзгi тiлдiк бiрлiктерi терминдерден т^ратын жана бiлiмдi, сонын шшде Fылыми бiлiмдi накты тYсiндiрiп, атап беру aлFaшкыдa киындык туFызaды. Осы жерде эйгш физик Альберт Эйнштейннщ Ж. АдaмaрFa берген с^хбатында ез шь^армашыльщ ойлау Yдерiсiндегi тiлд щ алатын орны туралы: «вздершщ жазылуы немесе айтылуы бойынша сездер менщ жеке ойлау Yдерiсiмде айтарлыктай орын алмайтын сиякты. Ойлау элементтерi ретшде физикалык шынайы заттар тYсiнiктi-тYсiнiксiз образдар мен танбалар аркылы менiн шю тYЙсiгiмде тYзiлiп, мэлiмет ретiнде бершедь Б^л образдар менiн ой-санамда пайда болып, дамып, iске асады. Эрине, б^л образдар мен логикалык ^ымдар арасында бiршaмa байланыс болады. Мен сездер мен баска символдарды екiншi кезенге, ассоциациялык ойын аякталып, к^рылымдар к^рылып болFaннaн кейiнгi кезенге Farn коямын. Осы екiншi кезенде олар (сездер) аркылы ойда пайда болFaн образдар кайта шыFaрылып, баска адамдармен ой белюу мYмкiндiгi туады. 0з ойымда туындaFaн образдарды, жаналыктарды баска aдaмдaрFa тYсiндiрiп, атап беру - мен Yшiн ен киыншылык туFызaтын кезен», - деген екен [1, б. 80].
Эйнштейннщ айтуы бойынша шьгеармашылык ойдыц ец непзп элементтерi - кейiптiк жэне кимыл-эрекеттш образдар. Ал келесi кезецде осы образдарды тшдш немесе тацбалык белп аркылы кейiптеу - атау YДерiсi - ете киын ic. Осы жерде бшм аныктамасын метафора аркылы жетюзу - метафораны тек дэcтYрлi тYPде калыптаскан керкем эдебиет немесе енер саласыныц терминi ретiнде карастырудан анаF¥рлым жоFары - когнитивтiк т¥PFыдан, демек, Fылым салаларыныц барлыFында юке асатын аса мацызды эрi танымдык YДерic, эрi тiлдiк эдic-тэciл ретшде карастыруды мYмкiн етедi.
Б^л т¥PFыда Дж. Лакофф келеciдей т^жырым айтады: «Метафора позволяет нам понимать довольно абстрактные или по природе своей неструктурированные сущности в терминах более конкретных или, по крайней мере, более структурированных сущностей» [6, б. 133]. «Метафоризация основана на взаимодействии двух структур знаний - когнитивной структуры «источника» (source domain) и когнитивной структуры «цели» (target domain). В процессе метафоризации некоторые области цели структурируются по образцу источника, иначе говоря, происходит «метафорическая проекция» (metaphorical mapping) или «когнитивное отображение» (cognitive mapping)» [5, б. 9]. Галым корыта келе, метафоралык модель - Yлгiлердi, онтологиялык метафоралардыц
7
1 SCIENCE TIME 1
бiркатарын сипаттап береди мысалы, айтыс - согыс, махаббат - вмip, вмip -жол, уацыт - ацша, т.б. меатфоралар Yлгiлерiн толык аныктап бередi. Бiр концепттiн екiншiсiне катысты метафоралык к¥рылымдык кYЙде болатын жаFдайларын цурылымдыц метафоралар деп атайды. М^ндай к¥РЬ1лымдык метафоралардан концептке катысты жалпы концепттер жYЙесiн к¥ру кабiлетiне байланысты ориентациялыц метафоралар бар екенiн атайды. Б¥л метафоралар адамзат емiрiне катысты нысаннын кенiстiкте орналасуынын байырFы тшдак фактiлер ретiнде калыптасуынын iшкi (интенсионалды) тYЙсiк аркылы берiлуiн ез бойына сiнiредi: алыс - жацын, асты - Y^i, жогары - темен, оцга - солза, алза-артца тэрiздi концептуалдык жYЙе бiрлiктерi б¥л т¥рFыда адамзаттын сезiмдiк, эмоциялык бiлiмiн де ез бойына камтиды: тебем кекке жеткендей, жерге шрт кете жаздау - демек, жогары - жацсылыц, цуаныш; темен -жамандыц, цынжылу, екту. М¥ндай метафоралык модельдер коршаFан орта туралы бшмнщ субъект тарапынан ¥Fынып, тYсiнiп, онын ой-санасында белгш когнитивтiк к¥рылымдар калыптасуынын дэлелi бола алады. Жэне олар тiл аркылы репрезентацияланып, ¥Fымдар мен олардын атаулары арасындаFы семантикалык аракатынастын керсеткiшi болып табылады. Керсетiлген мысалдар жалпы сездерге катысты болFанымен, ендiгi жерде бiз терминдiк бiрлiктер катарынан метафора сипатын иемденген тiлдiк бiрлiктердiн концептуалдык жYЙесiн кещстж концептiнiн негiзiнде карастырып керемiз.
ЖоFаpыда айтып кеткенiмiздей, концептуалдык жYЙешн, непзш «семантикалык сез таптарына» жакын, нысандар, олардын мэш, к¥рылымы, ic-эрекет^ мекенi, жаFдаяты, уакыт белгiлерi тэpiздi концепттер к¥райтынын Р. Джекендорффтын кезкарасын колдаушылар алFа тартады. Б^л niKip менталды лексикон к¥PУFа лайыкты грамматикалык категориялардын тiл калыптасудан кеш ерте, адамнын коpшаFан элeмдi танып, бiлiм к¥ру YДepiciндe концептуалдык непздер тYзуiмeн сипатталады [3, б. 18]. Б¥л пайымFа байланысты шынайы емipдe бар нысандардын бэpi олардын атаулануына дeйiн де адам санасында коpшаFан орта туралы кеpiнic peтiндe тэжipибe нeгiзiндe бiлiм к¥руы аркылы аныкталады. Мысалы, ен байыpFы концепттер катарына адамнын т¥pмыc-тipшiлiгiнe, философиялык, дiни наным-сешмдерше, мэденитеше байланысты концепттер жататыны баpшаFа мэлiм дYниe. ЖоFаpыда атап кeткeнiмiздeй, Дж. Лакоффтын айтуынша, уакыт-кeнicтiк, жаксы-жаман, емip - елiм, жер - су, адамнын непзп кимыл эрекетше байланысты, т.с.с. концепттер ен байыpFы ¥Fымдаpмeн байланысты [5].
Сонымен, кещстж элемдеп барлык тiлдердегi ¥лттык тшдж бейненщ нысаны болFандыктан, онын тшде репрезентациялануына жалпы шолу жасап керелж. Егер кенiстiк ¥Fьшына элемдеп бар нэрселердщ белгiлi 6ip аумакта орналасуы аркылы карайтын болсак, б¥л кен ¥Fым концептосферасына тYрлi тiлдiк бiрлiктер, сонын iшiнде анык концептуалдык белгiлерi бар жер, су, тау, багът, багдар, орналасу, жогары, темен, алыс, жацын, кец, ipi, т.с.с бiрлiктер юрш, кенiстiк метафоралык моделдерiнiн калыптасуына жаFдай жасайды: жер -ана, жер мен кектей, улан - гайъгр жер, ушан - тецiз кел, кез жетпес кец^тк,
8
1 SCIENCE TIME 1
т.б. тшдш репрезентациялар катарынан табылатын кещстш концептуалды; К¥рамдас компоненттерi катарын жалFастыра беруге болады. Орыс когнитивтiк лингвистикасында б^л концепттi зерттеуде бiрнеше баFыт калыптаскан: 1) мэдени к;YндылыктарFа байланысты адамдардын кещстжт к¥ру максатындаFы эрекеттерi (П. Флоренский, М. Бахтин, Ю. Лотман); 2) кенiстiктi элем суре^мен байланыстырады (Г. Гачев, В. Топоров); 3) кещстшт элемнiн тiлдiк бейнеЫмен байланыстырады (Т. Цивьян, С. Никитина); 4) кещстшт мэтiн лингвистикасымен байланыстырады (О. Москальская), кенiстiктi керкемсурет мэтш к^рылымыньщ элементi ретiнде карастырады (М. Лотман, Б. Успенский) [7, б. 77]. _
Кещстжт зерттеу маныздылыгеы В.В. Колесовка оны идеал ^ымымен байланыстыруды мYмкiн еттi: «идеал представлен не во времени, а простраственно, наполняя собой другое место; он не творится с нами, его можно отыскать, найти (в буквальном смысле слова найти, то есть дойти до него)» [2, б. 135]. Осы т^жырымдарды алFа тарта отырып, бiз кещстж тшдш бiрлiriнщ концепт ретшде кабылдануынын дау туFызбайтынын кeремiз, демек, осы бiрлiктiн бойынан концептуалды; белгiлер iздемей-ак, бiрден онын терминологиялы; сeздiктердегi терминдер аркылы репрезентациялануына кeшудi жен кeремiз.
Сонымен, жоFарыда кел^ршген баFыттарFа сэйкес, кещстж концептуалдануын карастыруды бiрiншi баFытта - мэдени к;¥ндылыктарFа байланысты эрекет жасау аркылы репрезентациялануын карастырып, б^л баFыт бойынша келесщей репрезентациялар аныкталды. Мысалы, айналым (экон.), айналысца ацша шыгару (экон.), алым - салым, алып - сату (экон.), алыс - бер^ цатынастары (экон.), эрекеттздж (психол.), багдарлау рефлекс (психол), багдарлама жасау ^с-агаз.), кещстж иллюзиялары (психол), кецiстiктi ацгару (пед., керi байланыс (психол), керi цапсыра устау (спорт.), керi цозгалыс (саяс.), керi секру (спорт), керi экспорт (экон.), керi сездш (лингв.), енгiзу (экон.), енгiзу; согу (спорт), цуалап жарысу (спорт), цугын - CYргiн (саяси) т.б.
Кещслктщ элемнщ тщдш бейнесше катысты кершю табуына байланысты: жер, су, элем, жол, багдар, жогары, темен, орта, шыгыс, тр^, т.б. концепттермен жасалып т¥рFан терминдж ^ркестер: жер аудару (саяси), жерге жеке меншк монополия (экон.), жергiлiктi басылым (мэдениет), жергiлiктi ешмет (саяси), жергiлiктi тауар (экон.), су алмасуы (экон.), су астындагы жаттыгу (спорт), су балансы (экон.), су цоры (зац), су зацдары (зац), элемдт мэдениет (мэден.), элемдж мэмше (экон.зац), элеми тYйсiк (философ), жогары эуен (енер), жогаргы бага (экон.), жогаргы бiлiм (пед), жогаргы дэрежелi бiрлескен мэмше (саяси), жогаргы жэне теменгi комедия (енер), темендету, арзандату (экон.), теменгi палата (саяси), т.б.
Сонымен, кещстж концептуалдьщ модель^лпсш К¥РУ YДерiсiнде терминдж бiрлжтердщ келес белгшерге байланысты жжтелуш керемiз:
1. Нысаннын кещстжте орналасу орнына байланысты (жогаргы бага (экон.), жогаргы бшм (пед), тoменгi палата (саяси), т.б.).
9
1 SCIENCE TIME 1
2. Нысаннын кещстж ^гымына катысты эрекет ету немесе баска объект тарапынан эрекетке ¥шырауына байланысты (цуалап жарысу (спорт), цугын -CYргiн (саяси), т.б.).
3. Кдзак тшдш бейнесiнде калыптаскан когнитивтiк ^лттык мэдени-психологиялык сипаттар негiзiнде (тосцауыл цою (спорт), тосын свз (лингв.), торелж (зац), цазанама (мэдени), т.б.).
Кещстж концептшщ терминдж бiрлiктер аркылы репрезентациялануы тYрлi терминдiк пркестердщ к^рамдас белт ретiнде баска концепттердщ (жер, су, баздар, базыт, шек т.б.) колданылуы, терминдж тiркес к¥PамындаFы шеттiлдiк к¥рамдас компоненттер аныктап т¥рFан маFынанын казак тел сездерi аркылы аныкталатынын керсетедь
ЖоFарыда карастырFан терминдiк бiрлiктердiн концептуалдык белгiлерiн зерттей келе, олардын терминдж бiрлiк к¥рамында аткаратын манызы осы Yш ерекшелiктiн де термин бойынан байкалатынын керемiз. ЖоFарыда айтылFан элемдеп барлык нысандар мен олардын атаулары арасындаFы байланыс тiл иесiнiн санасында карабайыр керiнiстер тYзедi, ал б^л ез кезегiнде нысан туралы т^рмыстык, кYнделiктi колданыс кезiнде тYзiлетiн ^ымдар калыптастырады. Кенiстiк концептiнiн терминдiк бiрлiктер к¥рамдас компонентi ретiнде Yлкен келемд^ элi де зерттеудi талап ететш белiктi к^райтынын байкаймыз. Б^л жаFдайда ашыц - жабыц, тр1с - шыгыс, алды -арты, орта - шет тэрiздi кещстж концептуалдык жYЙесiнен орын алатын кептеген терминдж бiрлiктердi мысал ретiнде келтiре аламыз: жаздаятца сэйкестелмеген белсендтж (психол), жагымды эсер цалдыру (психол.), жабыц бекшс (спорт), жабыц метафора (лингв.), жабыц сауалнамалар (мэдени), жабыц уйцас (лингв.), кер1 цозгалыс (саяс.), кер1 экспорт (экон.), кер1 сездж (лингв.), оцга шаншу (спорт), орташа табыс (экон.), царсы тэст (спорт), царсы соццы (саяси), царсы цуда (этн.нег1зг1 ектн (лингв.), межелеу сызыгы (саяси) т.б.
Сонымен, корыта келе бiз метафоранын жэне метафораланудын жалпы адамнын ой-сана Yдерiстершщ юке асырылуында аса зор рел аткарып коймай, санада метафоралык модельдер туындауын жэне олардын бшм мен тэжiрибенi сактап, тарату Yдерiсiнде бiрден бiр к¥рал екенiн керемiз. Тiлдегi метафоралану эдiсi тек лексикалык жэне фразеологиялык бiрлiктерге тэн болып коймайтынын, когнитивист галымдардьщ айтуы бойынша тiлдiк бiрлiк ез бойына Ыщрген семантикалык магыналардьщ барын камти отырып, сездiн коннотациялык, сигнификаттык магыналарына байланысты терминдж тiркестердiн к¥рамынан концептуалдык белгшерше сэйкес табылатынын байкаймыз.
ПайдаланFан эдебиеттер тiзiмi:
1. Адамар Ж. Исследование психологии процесса изобретения в области математики. - М.: Советское радио, 1970. - 152 с.
2. Колесов В.В. Жизнь происходит от слова... / В.В. Колесов. - СПБ, 1999. - 135 с.
1 SCIENCE TIME 1
3. Кубрякова Е.С. Проблемы представления знаний в современной науке и роль лингвистики в решении этих проблем // Язык и структура представлений знаний. - М.: ИНИОН РАН. - 1992. - № 18.
4. К,азакша-орысша коFамдык; Fылымдар терминдершщ сездт / Ред. баск. е.Айтбай^лы. Фирма «ОРНА^» ЖШС. - Алматы, 2010. - 656 б.
5. Лакофф Дж. Метафоры, которыми мы живем. - 1984.
6. Lakoff G. The contemporary theory of metaphor // Metaphor and thought / Ed. By Ortony A. Cambridge. - 1993. - P. 245.
7. Маслова В.А. Архетип границы как модель восприятия пространства // Новые парадигмы и новые решения в современной лингвистике / Под ред. М.В. Пименова. - Кемерово, 2013. - 128 с.
8. Метафора в языке и тексте. - М.: Наука, 1988. - 176 с.
9. Новые парадигмы и новые решения в современной лингвистике / Под ред. М.В. Пименова. - Кемерово, 2013. - 128 с.
11
