CC BY
39
ТЕМА НОМЕРА
Месца беларускай мовы у лiнгвiстычным ланАшафце Еуропы
Беларуская мова заусёды адыгрывала выключную ролю у жыцц грамадства, стала асноуным фактарам фарм1равання нацыянальнай свядомасц1 беларусау I ¡х дзяржаунасц1. Сёння яна не тольк1 сродак знос1н I носьб1т культурнай 1нфармацы1, але I важнейшы с1мвал нацыянальнай 1дэнтыф1кацы1 I самащэнтыфтацьм, займае належнае месца у сям'1 славянск1х моу I на лшгвютычнай карце Еуропы.
Аляксандар Лукашанец,
дырэктар Ыстытута мовы i лiтаратуры iмя Якуба Коласа i Янм Купалы НАН Беларуси член-карэспандэнт
Паводле свайго генетычнага паходжання беларуская мова адносщца да усходнеславянскай падгрупы славянскай групы, з'яуляючыся бл1зкароднаснай з рускай I укра1нскай, а па некаторых граматычных I лекс1чных рысах збл1жаецца з заходнеславянс™ -польскай, чэшскай, славацкай. Яна прайшла дастаткова працяглы I складаны шлях г1старычнага разв1цця, у як1м выразна выдзяляюцца тры асноуныя перыяды: агульнаславянск1, агульнаусходнеславянск I уласнабеларусю, якiя найбольш яскрава адлюстроуваюцца у лекс1чным складзе. Так, да першага перыяду аднос1цца лекс1ка, агульная фактычна для ус1х славянск1х моу, да другога - агульная для усходнеславянсш, да апошняга - лекс1ка, якая адрозывае беларускую ад шых славянсш моу.
Самастойная беларуская мова, па меркаванн даследчыкау, пачала складвацца у XIII ст. ва умовах феадальнай раздробленасц1 былой Юеускай Рус1 I увабрала у сябе дыялекты, што разв1л1ся з гаворак усходнеславянск1х плямёнау - дрыгав1чоу, радз1м1чау I заходшх крыв1чоу. У XIV - XV стст., кал1 беларуск1я земл1 уваходзо у склад Вял1кага княства Л1тоускага, сфарм1равалася I асобная л1таратурна-пюьмовая мова (старабеларуская), важнейшыя фанетычныя, граматычныя I лекс1чныя рысы якой захавала I сучасная беларуская л1таратурная мова.
У Вялшм княстве Л1тоусш старабеларуская мова выконвала функцы1 дзяржаунай I выкарыстоувалася ва ус1х сферах жыцця тагачаснага грамадства-ад побытавай да дзяржаунага справаводства. Менав1та у гэты перыяд был1 створаны шматлшя духоуныя каштоунасц1, як1я маюць беларускамоунае увасабленне I складаюць значную частку сусветнай культуры. На старабеларускай мове з'явтася фактычна першая еурапейская канстытуцыя - Статут Вял1кага княства Л1тоускага. Л1тоуская метрыка - звод дзелавых дакументау Вял1кага княства Л1тоускага, нашсаных таксама на старабеларускай мове, - скла-дае больш за 550 тамоу. У гэты ж перыяд
актыуна разв1вал1ся разнастайныя жанры мастацкага шсьменства, рэл1г1йная л1таратура.
Распаусюджанне у краiне рэфармацыйных рухау садзейычала пран1кненню беларускай мовы у канфесмную сферу. Гэта абмяжоувала выкарыстанне царкоунаславянскай мовы I яе уплыу на беларускае шсьменства. Ужо мова кн1г беларускага I усходнеславянскага першадрукара Ф. Скарыны ютотна адрозн1ваецца ад традыцыйнай царкоунаславянскай. Яшчэ больш збл1жал1 мову царкоунай л1таратуры з жывой беларускай мовай С. Будны, В. Цяп1нск1. Вял1к1 уклад у развщцё беларускай л1таратурна-п1сьмовай мовы унесл1 Л. З1зан1й, М. Сматрыцк1, Л. Карпов1ч, А. Ф1л1пов1ч I ¡нш. Шырокае выкарыстанне беларускай мовы ва ус1х сферах ужытку садзейн1чала ¡нтэнсраму разв1ццю I удасканаленню яе сютэмы, павел1чэнню слоункавага складу, як1 папауняуся як уласным1 утварэнням1, так I шматлшм1 запазычанням1. У розныя часы лекша папоунтася ютотным пластам царкоунаславяшзмау, цюрюзмау, палан1змау, л1туан1змау, што сведчыць пра ¡нтэнауныя культурныя I эканам1чныя кантакты беларусау з шшым1 народам! I кра1нам1, узровень разв1цця тагачаснага беларускага грамадства. Праз шсьмовую мову да нас актыуна пран1кал1 словы з клас1чных лац1нскай I грэчаскай моу i мног1х еурапейсюх. Таюм чынам, у XIV -XVII стст. беларуская мова разв1валася дынам1чна I паступальна, выконвала макс1мальную колькасць функцый знос1н.
Наступны перыяд у разв1цц1 I юнаваны беларускай мовы аказауся вельм1 неспрыяльным I цяжк1м, што
ТАЙНА ПРОИСХОЖДЕНИЯ БЕЛОРУСОВ
у значнай ступен было абумоулена знешнелшгвютычныш фактарамi. Так, паводле Люблшскай унii 1569 г. ВКЛ увайшло у аб'яднаную дзяржаву Рэч Паспалiтую. У вынку гэтай палiтычнай падзеi вышэйшыя слаi паступова перайшлi на выкарыстанне польскай мовы. Таму з другой паловы XVII ст. беларуская лтаратурна-шсьмовая мова пачынае паступова выцясняцца з афiцыйных сфер ужытку, у першую чаргу з справаводства. I ужо рашэннем Агульнай канфедэрацьм саслоуяу у 1696 г. яна была забаронена у афщыйным ужываннi, пасля чаго працяглы час функцыянавала пераважна у народна-гутарковай форме.
Разам з тым менавта беларуская народна-гутарковая мова дазволiла беларусам захаваць i развiць сваю нацыянальную адметнасць i у тыя неспрыяльныя часы, кал пiсьмовая яе разнавiднасць аказалася пад забаронай i на некальк1 стагоддзяу былi прыпынены традыцыi беларускага шсьменства. Менавiта у гэты перыяд вельмi актыуна развiвалiся фальклорныя жанры беларускай духоунай культуры, яюя таксама маюць беларускамоунае увасабленне. Дынамiчнае развiццё i шырокае функцыянаванне вуснай мовы як рэальнага сродку знош пераважнай час™ беларусау у XVIII - XIX стст. абумов^ той факт, што якраз народна-гутарковая мова стала базай новай лтаратурнай мовы, нормы якой асаблiва iнтэнсiуна складвалiся у канцы XIX -пачатку XX ст.
Станауленне новай беларускай лгаратурнай мовы пачынаецца у XIX ст. у агульным кантэксце славянскага адраджэння на народна-гутарковай аснове без непасрэднай апоры на старабеларускую шсьмовую традыцыю. Вялкую ролю у
гэтым адыгралi шсьменнш В. Дунн Марцiнкевiч, Ф. Багушэвiч, А. Рыпiнскi, Я. Чачот i iнш. Развiццю мовы мастацкай лгаратуры садзейнiчалi аутары ананiмных творау (вершау i гутарак), паэм «Тарас на Парнасе» I «Энеща навыварат». Новая беларуская лтаратурная мова складвалася на аснове жывых народных гаворак, што у значнай ступенi абумовiла характар яе лтаратурных норм, слоунiкавага складу (напрыклад, амаль поуная адсутнасць царкоунаславяшзмау) i iнш.
Вельмi важнай была роля мовы у станауленн беларускай дзяржаунасцi у пачатку XX ст. Сапрауды, нацыянальнае
адраджэнне беларусау у XIX ст. пачалося менавга са стварэння новай лгаратурна-шсьмовай мовы. Дзякуючы лiтаратурнай творчасцi мнопх выдатных дзеячоу культуры, сярод яш асаблiвае месца займаюць постацi Машма Багдановiча, Янкi Купалы i Якуба Коласа, шсьмовае слова шырока распаусюдзтася па усёй тэрыторыi Пауночна-заходняга краю Расмскай iмперыi, а сама беларуская мова набыла усе прыкметы лгаратурнай. Гэта было надзвычай важна, таму што у дадзеным выпадку спрацавала формула: калi ёсць самастойная лгаратурная мова - ёсць народ з уласнай адмет-най культурай, як мае права на сваю
№9(103) Сентябрь 2011 НАУКА И ИННОВАЦИИ 21
дзяржаунасць. Несумненна, гэтая акалiчнасць стала асноуным аргументам на карысць стварэння БССР у 1918 г. Так збылюя прарочыя словы Янкi Купалы, як шсау: «I беларусу хопiць месца у сям'1 нялiчанай славян».
Грамадска-палiтычныя падзеi пачатку ХХ ст. паскорылi працэсы нацыянальна-культурнага развiцця нашай краiны, садзейнiчалi зняццю абмежаванняу з беларускага друкаванага слова. Менавта у гэты час ствараюцца легальныя органы друку (газета «Наша Ыва»), беларусюя выдавецтвы. Лiтаратурная мова пачынае пашырацца на публiцыстыку, навукова-папулярную i навукова-педагагiчную лiтаратуру, дзелавую перапiску i г.д. Усё адзначанае садзейнiчала i выпрацоуцы асноуных норм бела-рускай арфаграфй, словазмянення i лгаратурнага вымаулення, удаска-наленню i узбагачэнню слоункавага складу, навуковай тэрмiналогii. Пасля Кастрычнщкай рэвалюцыi, абвяшчэн-ня БНР (сакавiк 1918 г.), а затым БССР (1 студзеня 1919 г.) беларуская мова пачынае выкарыстоувацца ва уш сферах грамадскага жыцця, найперш у сферы школьнай адукацыi, i фактычна набывае статус дзяржаунай. Усё гэта абумовта i нтэнауную працу па яе нарматыунай кадыфiкацыi, упарадкаванн арфаграфiчных i граматычных норм, слоункавага складу. Менавiта у гэты
перыяд былi закладзены i асновы навуковай тэрмшалогп, што дазваляла беларускай мове укараняцца не толькi у сферы навучання, але i у розныя галiны вытворчай дзейнасцi. Важнае значэнне для удасканалення беларускага правашсу мелi пераход у сярэдзiне 20-х гг. на адзiную кiрылiчную графку, а таксама пра-ведзеная у 1933 г. рэформа у арфаграфй.
На працягу мшулага стагоддзя бе-ларуская мова прайшла складаны i супярэчлiвы шлях свайго развiцця, як вызначауся разнастайнымi уплывамi, а таксама нелшгвютычньш фактарамi, што абумовiлi спецыфку яе становiшча у сучасным грамадстве. Парадокс развщця i iснавання беларускай мовы у ХХ ст. заключауся у тым, што, з аднаго боку, адбывалася паступовае, дынамiчнае i iнтэнсiунае яе развщцё, у першую чаргу яе лтаратурнай разнавiднасцi. З другога боку, развщцё i удасканаленне сiстэмь беларускай мовы суправаджалюя iстотным змяншэннем актыуных яе карыстальнiкау i паступовым выцяс-неннем яе з многiх найбольш важных i уплывовых сфер ужытку.
Тым не менш усiм сваiм развiццём на працягу ХХ ст. беларуская мова даказала сваю жыццёвасць i неабходнасць. Нягле-дзячы на мнопя складанасцi i праблемы, яна заусёды была асноуным фактарам падтрымання нацыянальнай культуры i
нацыянальнай свядомасцi народа, што дазволiла беларусам захаваць сваю на-цыянальную адметнасць i спецыфiку у сучасным шматмоуным i шматкуль-турным свеце. Сёння беларуская мова з'яуляецца адной з найбольш развiтых лiтаратурных моу свету. Яе нормы зама-цаваны у разнастайных лексiкаграфiчных даведнiках, граматыках i iншых фундаментальных працах, большасць з якiх падрыхтавана у 1нстытуце мовы i лiтаратуры НАН Беларуси якi застаецца практычна адзшй навукова-даследчай установай у краiне, дзе праводзяцца планамерныя даследаваннi у гал^е бе-ларускага мовазнауства. Падрыхтаваныя у 1нстытуце у пасляваенныя гады фунда-ментальныя працы па беларускай мове не толькi замацавалi яе статус, але i вывелi у лк найбольш даследаваных сярод славянсш моу.
У цэлым жа сучаснае становшча беларускай мовы у грамадстве i яе роля як сродку нацыянальнай самащэнтыфкацым, слоунiкавы склад i высокiя адаптацыйныя магчымасцi, заканадаучы статус i месца у сютэме адукацыi i сродках масавай нфармацыи, шырокая сацыяльная база даюць падставы спадзявацца, што i у XXI ст. яна застанецца рэальным сродкам камункацыи i культуры беларусау, а таксама захавае сваё месца у моуным ландшафце Еуропы.
