CC BY
52УДК 947.6«Х1Х-ХХ»
П. С. Кручак, кандыдат пстарычных навук, дацэнт (БДТУ)
ПРАБЛЕМА ВЯЛ1КАГА КНЯСТВА Л1ТОУСКАГА У Г1СТАРЫЯГРАФ11 ДРУГОЙ ПАЛОВЫ XIX - ПАЧАТКУ XX СТ.
У цяперашш час вельм1 актуальнай з'яуляецца праблема вытокау дзяржаунасщ на беларусшх землях. Мнопя вучоныя разглядал1 Вялшае Княства Лгтоускае як важнейшы этап на шляху стварэння суверэннай беларускай дзяржавы. У дадзенай публжацьп разглядаецца пытан-не пра тое, як трактавалася праблема Вялшага Княства Лгтоускага у айчыннай пстарыяграфи у другой палове XIX - пачатку XX ст.
At the present time is a very urgent problem of the origins of statehood on the Belorussian land. Many scientists considered the Grand Duchy of Lithuania as one of the most important steps towards the establishment of a sovereign Belorussian state. This article discusses how to treat the problem of the Grand Duchy of Lithuania in the national historiography in the second half of XIX - early XX century.
Уводзшы. Другая палова XIX - пачатак XX ст. - гэта перыяд станаулення беларускай пстарычнай навую. У пстарыяграфи дадзенага перыяду выразна аформшся тры наюруню: афщыйна-кл1рыкальны, л1беральны 1 нацыя-нальна-дэмакратычны. Прадстаунш кожнага з гэтых наюрункау даследавал1 м1нулае Беларуси зыходзячы з уласных метадалапчных устано-вак. Тыя, хто прытрымл1ваецца першага з ¿х, нао-гул, не прызнаюць юнавання самастойнага бела-рускага этнасу. Усю псторыю Беларуа да канца XVIII ст. яны разглядаюць як перыяд цемры 1 ма-савай палатзацьи. Прадстаунш нацыянальна-дэмакратычнага натарунку, наадварот, адстойва-юць самабытнасць беларускага народа I яго права на нацыянальнае самавызначэнне. Прадстаунш л1беральнага наюрунку займаюць у гэтых пы-таннях больш памяркоуныя паз1цьи.
Асноуная частка. Важнае месца у пстарыяграфи другой паловы XIX - першай паловы XX ст. займала праблема дзяржаунасщ на бела-русюх землях ¿, у тым л1ку, праблема Вялшага Княства Л1тоускага.
Першым1 да вывучэння гэтага пытання звярнулюя прадстаунш урадавага лагера. 1х щ-кавасць да м1нулага Беларус1 асабл1ва узрасла пасля падаулення паустання 1863-1864 гг., кал1 перад псторыкам1 была пастаулена задача аргу-ментавана даказаць, што беларусы школ1 раней не мел1 сваёй уласнай дзяржаунасщ 1 што уклю-чэнне беларусюх зямель у склад Расшскай ¿м-перьи з'яуляецца актам пстарычнай справядл> васщ. Паказальным1 у гэтым плане з'яуляюцца працы I. Бяляева, П. Бранцава 1 П. Бацюшкава. . Бяляеу бачыу у каталщюм Захадзе, I перш за усё у Польшчы, галоуных пращушкау расшскай дзяржаунасщ. На яго думку, да Крэускай унп пауночна-заходняя Русь у саюзе з Л1твой вяла барацьбу за абарону Усходняй Рус1 ад лащнства 1 анямечвання. Аднак ушя палажыла пачатак палашзацьи беларусюх зямель I садзейшчала страце старадаушх паралелей у пстарычным
развщщ Полацка i Ноугарада [1, с. 155]. Таюя ж погляды был1 выкладзены i у працы П. Бацюшкава [2], нашсанай па заказе Мшютэрства унутраных спрау Pacii. Ужо у прадмове аутар заяв1у, што галоунай мэтай выдання з'яуляецца доказ «неоспоримых прав России на западные ее окраины». ВКЛ, на яго думку, узшкла у вышку заваявання л1тоуск1м1 плямёнам1 су-седшх заходне-руск1х зямель, аслабленых да таго часу раздробленасцю на удзелы i татарсюм нашэсцем. Аднак на першым этапе юнавання гэтай дзяржавы у ёй панават руская народ-насць, руская культура i руская мова. Такая ci-туацыя працягвалася да канца XIV ст., кал1 пасля унш з Польшчай узмацшуся польсю i ката-лщю уплыу. Вышкам гэтага уплыву стау унут-раны разлад у Лп-оуска-Рускай дзяржаве i нату-ральнае ¿мкненне частю яе насельнщтва да збл1жэння з «единоплеменным и единоверным государством Московским». И толью уключэн-не заходнерусюх зямель у склад Pacii стварыла умовы для ix вызвалення «от чуждых давлений и влияний и к самостоятельному развитию» [2, с. 4-5]. Пры гэтым тэрмшау «Беларусь» i «беларусы» аутар, наогул, не ужывау. Свайго апа-гея дадзеная пазщыя дасягнула у працы П. Бранцава, яю у чорна-белых фарбах намаля-вау адмоунае уздзеянне каталщызму на бела-pycKix землях i гаюючы уплыу праваслауя [3].
TaKi аднабою падыход паспрабават згла-дзщь прадстаунш л1беральнага наюрунку. Трэ-ба адзначыць, што л1беральны наюрунак у беларускай пстарыяграфи прадстаулены давол1 сцшла. Гэта было звязана, перш за усё, з тым, што у Eenapyci адсутшчат свае навуковыя i ушверсгоцюя цэнтры, у яюх i пераважае, у ас-ноуным, л1беральная штэлпенцыя. Таму большая частка беларусюх псторыкау была выму-шана працаваць за межам1 краю - ва yHiBepci-тэцк1х цэнтрах РасАйскай ¿мперьп. Сярод так1х вучоных лАберальнага наюрунку можна на-зваць, перш за усё, М. Любаускага i I. Лапо.
Найбольш моцны удар па «заходнерусюц-кай» верен псторьп ВКЛ нанесл1 працы расш-скага л1беральнага псторыка М. Любаускага, яю асноуную увагу надавау даследаванню псторьн Вялшага Княства Л1тоускага.
М. Любаусю падкрэсл1вау, што псторыя ВКЛ з'яулялася непасрэдным працягам псторьн Юеускай Рус1, бо л1тоуска-руская дзяржава захавала значна больш традыцый I рыс Юеуска-га перыяду, чым Русь Уладз1м1ра-Суздальская, якая будавала сваё жыццё на новых пачатках, што склалюя пад уплывам мангола-татарскага нашэсця.
М. Любаусю прапанавау сваю канцэпцыю утварэння ВКЛ. Ён л1чыу, што беларусюя земл1 уключалюя у склад новай дзяржавы добраах-вотна на дамоунай аснове. Гэта прывяло да усталявання у дзяржаве федэратыунага ладу. Напрыклад, Полацкая 1 Вщебская земл1 доуп час захоуват вялшую самастойнасць. У новай дзяржаве панавал1 «русюя» законы, «русюя» парадю 1 «руская» мова. Пры гэтым пад тэрм1-нам «русю» вучоны разумеу той славянсю элемент, яю насяляу тэрыторыю сучаснай Беларуи 1 Украшы 1 у далейшым з'яв1уся асновай для фарм1равання беларускай I украшскай народ-насцяу [4, с. 1].
У якасщ галоунай прычыны утварэння ВКЛ М. Любаусю бачыу знешнюю пагрозу з боку крыжакоу I мангола-татар. Псторык разглядау утварэнне ВКЛ як своеасабл1вую рэстаурацыю былой Юеускай дзяржавы, узнауленне паруша-нага адзшства. Як зб1ральнща русюх зямель ВКЛ больш чым на сто гадоу апярэдзша Мас-коускую дзяржаву [4, с. 37]. Таюя высновы поунасцю супярэчыл1 поглядам афщыйных ра-сшсюх псторыкау, яюя сцвярджал1, што толью Маскоуская дзяржава стала законным спадка-емцам традыцый Юеускай Рус1.
Анатзуючы сацыяльна-паттычныя сютэмы ВКЛ 1 Маскоускай дзяржавы, М. Любаусю прыйшоу да высновы, што яны разв1валюя у супрацьлеглых наюрунках. Маскоуская дзяржава ¿шла шляхам манарх1чнага абсалютызму 1 адмшютрацыйнага цэнтрал1зму. У вышку яна набыла форму спадчыннай 1 неабмежаванай ма-нархп з моцным цэнтральным апаратам. ВКЛ, у сваю чаргу, разв1валася у напрамку канстыту-цыянатзму 1 федэрал1зму. Яго палпычная сю-тэма набыла форму выбарчай манархл, абмежа-ванай Радай 1 Сеймам. Пры гэтым мясцовае ю-раванне адыгрывала у ВКЛ значную ролю I мела рысы аутаномп. Такая спуацыя замацоува-лася прывшеям1, яюя давала месцам велшакня-жацкая улада.
М. Любаусю паспрабавау даць адказ на пы-танне: чыёй дзяржавай з'яулялася Вялшае Княства Л1тоускае, Рускае 1 Жамойцкае? Ён высту-
шу супраць канцэпцьи так званай <штоускай дзяржаунасщ», якая даказвала прыярытэт лггоусюх феадалау у ВКЛ. Псторык падкрэсл1-вау, што гэта пытанне трэба разглядаць у дына-мщы. На першым этапе станаулення пал1тыч-най сютэмы ВКЛ вядучую ролю адыгрывау славянсю элемент. Потым пасля Крэускай унп дамшаваць пачынаюць л1тоуска-каталщюя паны 1 баяры. Аднак у вышку напружанай бараць-бы на працягу ХУ-ХУ1 стст. беларуска-украш-ская частка феадалау праваслаунага I пратэс-танцкага веравызначэння даб1ваецца паттыч-нага парытэту. Дзяржауная улада пачынае больш-менш прапарцыянальна размяркоувацца пам1ж магнатам! 1 шляхтай славянскага 1 балц-кага паходжання. Таму 1 дзяржаву М. Любаусю называу лп-оуска-рускай.
Паштычную псторыю ВКЛ ХУ-ХУ1 стст. М. Любаусю падзяляу на два перыяды. Першы (40-я гг. XV - 40-я гг. XVI стст.) - час княжання Каз1м1ра 1 яго сыноу. Вядучая паштычная роля у грамадстве у гэты перыяд належыла беларуска-л1тоускай арыстакратьи - князям 1 панам. Шляхта адыгрывала другасную ролю. Друп перыяд -час вялшага княжання Сшзмунда-Аугуста (1548-1572). Шляхта у гэты час даб1ваецца роуных правоу, перапрацоувае заканадауства, дзякуючы чаму паштычны лад ВКЛ набл1жаецца да польскага. Каб замацаваць такое станов1шча, шляхта ставщь пытанне пра ун1ю з Польшчай. Любл1нская ун1я 1569 г., на думку М. Любаускага, паклала канец самастойнаму ¿снаванню л1тоуска-рускай дзяржавы.
В1дным прадстаун1ком л1беральнага наю-рунку у г1старыяграф11 другой паловы XIX -пачатку XX ст. з'яуляуся I. Лапо, як1 большую частку сваёй навуковай дзейнасц1 правёу у Дзерпцк1м ун1верс1тэце. Яго асноуныя працы был1 прысвечаны даследаванню сацыяльна-пал1тычнай г1сторы1 Вял1кага Княства Лпоускага у XVI ст., г1сторы1 яго дзяржауных устаноу 1 са-цыяльнай структуры грамадства. Вял1кую увагу вучоны надавау крынщазнаучаму анал1зу Л1-тоускай Метрык1, у якой был1 сабраны важней-шыя дакументы вел1какняжацкай канцылярьп.
Праанал1заваушы шматл1к1я г1старычныя крын1цы, I. Лапо прыйшоу да высновы, што 1 пасля заключэння Люблшскай унп беларуска-л1тоуск1я земл1 захоувал1 сваю адасобленасць ад Польшчы, I перш за усё у прававых аднос1-нах [5, с. 228].
Вялкую увагу I. Лапо нацавау анатзу сац^гяль-най структуры ВКЛ, 1 у першую чаргу сацыяль-на-палпычнаму станов1шчу шляхецкага саслоуя. Пры гэтым ён не толью анал1завау сацыяльную структуру ВКЛ на агульнадзяржауным узроуш, але I спрабавау прасачыць яе рэг1янальныя асабл1васц1. Усё гэта рабшася для больш поунага
разумения poni усходнеславянскага элемента у ricTopMi гэтай дзяржавы.
Важнае месца Вялшае Княства Л1тоускае займала у працах пачынальшкау беларускай на-цыянальнай пстарыяграфп М. Доунар-Заполь-скага, У. Ичэты i В. Ластоускага.
Вывучэнне розных аспектау паттычнай, сацыяльна-эканам1чнай i культурнай псторьн Вялшага Княства Л1тоускага займала адно з цэнтральных месц у даследаваннях М. Доунар-Запольскага. У пытанш наконт узшкнення ВКЛ псторык рашуча выстушу супраць пану-ючага у той час пункту погляду пра прымусо-вы захоп беларусюх зямель л1тоуцам1. Не па-гадз1уся ён i з тэзюам М. Любаускага пра доб-раахвотнае уваходжанне беларусюх i украш-ckíx зямель у склац новай дзяржавы. М. Доунар-Запольсю падкрэсл1вау, што шлях1 далучэння беларусюх зямель да ВКЛ был1 розными Адны земл1 сапрауды далучаны м1рным, дыплама-тычным шляхам, друпя, вытрымаушы папя-рэднюю барацьбу з л1тоуцам1, падпарадкаваш-ся ím на дагаварных умовах i, нарэшце, трэцяя частка беларусюх зямель была заваёвана вял> kímí князям1 Л1тоусюм1 [6, с. 12]. Ад таго, яюм чынам розныя земл1 увайшл1 у склад княства, залежыл1 i адносшы князя да гэтых зямель. Вышкам такога аб'яднання стау федэратыуны характар новай дзяржавы. Тыя земл1, яюя увай-шл1 у склад ВКЛ добраахвотна, на дагаварных пачатках, атрымат ад вялшага князя устауныя земсюя граматы, што забяспечвала ím аутано-м1ю у складзе гэтай дзяржавы. Заваёваныя ж земл1 увайшл1 непасрэдна у склад гаспадарчай вотчыны.
Toe, што у склад ВКЛ увайшл1 больш раз-в1тыя у пал1тычным i культурным плане бела-русюя земл1, наклала свой адб1так на сацыяль-ную структуру i пал1тычны лад усёй дзяржавы. Асноуным прынцыпам, яю з'яуляуся звязу-ючым звяном пам1ж дзяржавай i яе састауным1 часткам1, быу прынцып «старыны», згодна з яюм вялш князь давау розным тэрыторыям спецыяльныя граматы, дзе абавязвауся не па-рушаць старых парадкау i не уводзщь новых. Гэты прынцып з'яуляуся, на думку М. Доунар-Запольскага, своеасабл1вай няшсанай канстыту-цыяй, якая абараняла грамадсюя i прававыя па-радю i правы асобы ад дыктату адмшютрацый-най улады у тыя часы, кат шсанае права яшчэ не склалася. Такая сютэма замацоувала у новай дзяржаве той палпычны, сацыяльны i прававы парадак, яю усталявауся яшчэ ва удзельна-вечавы перыяд i зараз быу скарыстаны менав1та да новых умоу [7, с. 72]. Толью у вышку прывшеяу агульнадзяржаунага характару Ка-3ÍMÍpa i Аляксандра Ягайлав1чау асобныя тэ-рыторьи стал1 страчваць свае асабл1васщ,
хаця гэты працэс 1 зацягнууся да сярэдзь ны XVI ст.
Значную увагу М. Доунар-Запольсю нада-вау нацыянальна-рэлпшнаму пытанню у ВКЛ. На яго думку, на першым этапе юнавання новай дзяржавы славянсю культурны элемент адыгрывау у ёй вядучую ролю. Больш развпыя сютэма права, мова 1 рэлшя беларусюх княст-вау паступова распаусюджвалюя I на л1тоусюх землях. Але пасля заключэння Крэускай унп с1-туацыя змяншася. Ушя адкрыла шлях у княства каталщтву, што паклала пачатак шматвекавому рэлпшныму супрацьстаянню у дзяржаве. Асаб-л1ва абвастрылася гэтае супрацьстаянне пасля заключэння Люблшскай 1 Брэсцкай унш, яюя М. Доунар-Запольсю л1чыу адным1 з самых вя-лтх паражэнняу, нанесеных беларускаму народу [7, с. 95]. Унп адкрыл1 шлях1 для масавай палашзацьн Беларусь Мясцовая шляхта, якая ¿мкнулася да поунага урауноування у правах са шляхтай Польшчы, усё больш сх1лялася да ка-талщызму, яю далучау да польскай культуры 1 мовы. Гэта надавала сацыяльна-эканам1чнай ба-рацьбе на Беларус1 I ва Украше нацыянальна-рэлпшнае адценне, чым у далейшым 1 скарыс-талася Рас1я, якая узяла на сябе справу абароны правоу праваслаунага насельнщтва Рэчы Пас-пал1тай I, у вын1ку, далучыла беларусюя I укра-¿нск1я земл1 да сябе.
Погляды М. Доунар-Запольскага на псто-рыю Вял1кага Княства Л1тоускага атрымал1 сваё разв1ццё у працах яго вучня У. П1чэты, яю адным з першых назвау ВКЛ менав1та бела-руска-л1тоускай дзяржавай. У пытанш утварэн-ня гэтай дзяржавы ён прытрымл1вауся поглядау М. Доунар-Запольскага пра розныя шлях1 уваходжання беларусюх зямель у яе склад. А гэта, у сваю чаргу, наклала адбп-ак на пал1-тычны лад ВКЛ. У. Ичэта падкрэсл1вау, што вялш князь прэтэндавау тольк1 на знешняе прызнанне л1тоускага суверэн1тэту 1 не замах-вауся на самастойнасць народнага жыцця. У вын1ку ВКЛ прадстауляла сабой федэрацыю абласцей, правы яюх гарантавал1ся вел1какня-жацк1м1 актамг Самастойнасць удзельных княст-вау зшкла тольк1 у гады княжання В1таута. Ад-нак 1 апошн1 даравау землям шэраг устауных грамат, яюя замацоувал1 мясцовыя звыча1 1 юрыдычныя нормы, што ¿снавал1 на той час. У далейшым гэтыя граматы был1 пацверджаны 1 наступным1 л1тоусюм1 князям1: Каз1м1рам, Аляксандрам 1 Жыпмонтам [8, с. 35].
У. Ичэта л1чыу, што ВКЛ у культурным плане з'яулялася беларускай дзяржавай. Бела-руская мова была мовай дзяржаунай. На ёй п1-сал1ся усе дзяржауныя акты, царкоуныя 1 свец-к1я творы. Найбольшага роскв1ту беларуская культура дасягнула у XVI ст. Пры гэтым вучоны
падкрэошвау, што у XV - першай палове XVI стст. пануючыя класы ВКЛ яшчэ заставалюя верныя нацыянальнай культуры 1 усяюм1 сродкам1 дапамагат яе развщцю. Отуацыя змяншася толью пасля заключэння Люблшскай унн, якая збл1зша беларускую шляхту з польскай 1 тым самым садзейшчала засваенню ёй польсюх форм быту I, у рэшце рэшт, адкрыла шлях1 да яе поунай палашзацьн. 3 гэтага моманту бела-руская мова захоувалася толью у асяродку ся-лян 1 часткова мяшчанства, а сацыяльны пры-гнёт дапоушуся прыгнётам нацыянальным 1 рэ-лшйным.
Значнае месца Вялшае Княства Л1тоускае займала I у працах вядомага беларускага псто-рыка В. Ластоускага. Вучоны разглядау ВКЛ як важнейшы этап у развщщ беларускай дзяржау-насщ. Ён л1чыу, што гэта быу перыяд аб'яднан-ня старадаушх беларусюх зямель, далучэння да ¿х верхненёманскай леташснай Л1твы, Украшы, Жамойщ 1 шшых прыбалтыйсюх зямель. Пры гэтым вучоны прытрымл1вауся памылковага пункту погляду пра полацкае паходжанне л1-тоусюх князёу 1 падкрэсл1вау вялшую ролю крьтачоу у стварэнш Вялшага Княства Л1тоу-скага з цэнтрам у Навагрудку. В. Ластоусю на-зывау новую дзяржаву Л1тоуска-Русюм, або Л1-тоуска-крьтачансюм княствам. Вучоны пад-крэсл1вау важнае значэнне беларускага элемента у новай дзяржаве 1 у пацвярджэнне сваёй пазщьи прыводз1у той факт, што вялш князь Штоусю 1 кароль польсю Ягайла 1 яго сыны да канца свайго жыцця размаулял1 на беларускай мове. Па-беларуску размаулял1 да XVI ст. I ш-шыя княз1 з роду Гедэмша. Аднак, на думку В. Ластоускага, спуацыя рэзка змяншася пасля смерщ В1таута. Як падкрэсл1вау псторык, «з гэтага часу асобная псторыя Беларус1 канчаецца: гэтая старонка пачынае жыць агульным жыц-цём перш Л1твы 1 Рус1, а з 1569 г. 1 Польшчы» [9, с. 30]. Трапчнай старонкай у псторьн беларускай дзяржаунасщ псторык л1чыць Люблш-скую ушю 1569 г. Як 1 большасць расшсюх пс-торыкау XIX - пачатку XX стст., ён разглядае яе як каштуляцыю ВКЛ перад Польшчай.
Таюм чынам, прадстаунш нацыянальна-дэ-макратычнага наюрунку у пстарыяграфн раз-глядат Вялшае Княства Л1тоускае як важнейшы этап шляху развщця беларускай дзяржавы. Яны л1чыл1, што гэты этап працягвауся да Люблшскай унн 1569 г., у вышку якой самастойнае юнаванне ВКЛ, па сутнасщ, спыншася 1 значна узмацшуся польсю уплыу.
Заключэнне. Таюм чынам, ацэнка месца 1 рол1 Вялшага Княства Ли-оускага у беларускай псторьн цалкам залежыла ад таго, да яко-га лагера аднос1уся псторык. Прадстаунш афщыйна-клерыкальнага лагера разглядал1 ВКЛ выключна як дзяржаву лггоусюх феада-лау, якая узшкла у вышку заваявання усход-неславянсюх зямель лпоуцамь Псторыю ль беральнага наюрунку л1чыл1 ВКЛ лггоуска-рускай дзяржавай, дзе славянсю элемент адыгрывау вельм1 важную ролю. I, нарэшце, ирадстаунш нацыянальна-дэмакратычнага на-юрунку бачыл1 у ВялЫм Княстве Штоусюм элементы менашта беларускай дзяржавы, у межах якой канчаткова склауся самастойны беларусю этнас.
Л1таратура
1. Беляев, И. Д. История Полацка, или Северо-Западного края России, от древнейших времен до Люблинской унии / И. Д. Беляев. -М.: Тип. М-ва внутренних дел, 1872. - 432 с.
2. Батюшков, П. Н. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края / П. Н. Батюшков. - СПб.: Тип. Т-ва «Общественная польза», 1890. - 376 с.
3. Брянцев, П. Д. История Литовского государства с древнейших времен / П. Д. Брянцев. -Вильно, 1889. - 387 с.
4. Любавский, М. К. Очерки истории литовско-русского государства до Люблинской унии включительно / М. К. Любавский. - М., 1915. -296 с.
5. Лаппо, И. И. Великое княжество Литовское за время от заключения Люблинской унии до смерти Стефана Батория. 1569-1586 / И. И. Лаппо. - СПб., 1901. - 243 с.
6. Довнар-Запольский, М. В. Государственное хозяйство Великого княжества Литовского при Ягеллонах / М. В. Довнар-Запольский. -Киев, 1901. - 807 с.
7. Довнар-Запольский, М. В. Исторические судьбы Верхнего Поднепровья и Белоруссии и культурные их успехи / М. В. Довнар-За-польский. - СПб.: Изд-во А. Деврина, 1905. -227 с.
8. Пичета, В. И. История Литовского государства до Люблинской унии / В. И. Пичета. -Вильно, 1921. - 74 с.
9. Ластоусю, В. Ю. Кароткая псторыя Бела-рус1 / В. Ю. Ластоусю. - Мшск: Беларусь, 1992. - 88 с.
Паступша 13.03.2012
