CC BY
18УДК 947.6
П. С. Кручак, дацэнт
АФАРМЛЕННЕ АФЩЫЙНА-КЛЕРЫКАЛЬНАГА НАК1РУНКУ У БЕЛАРУСКАЙ Г1СТАРЫЯГРАФ11 У ДРУГОЙ ПАЛОВЕ XIX СТ.
The article dwells upon the complex process of historical science development in the second half of the XlXth century. After the uprising suppressing in 1864 representatives of official clerical group were the first to study Belarusian history. In their works Belarus was considered to be an integral part of the Russian Empire; the history of Belarus from the very beginning to the times of incorporating its territory by the Russian Empire was believed to be the collapse period being characterized by tough Polish opression. At dawn of the XXth century these ideas were argumentally disproved by representatives of liberal and democratic group in Belarusian historiography.
Уводзшы. У сяр дзше XIX ст. у вышку развщця кашталютычных адносш пачауся пра-цэс фарм1равання беларускай нацьп. Гэты пра-цэс праходз1у у давол1 складаных умовах. Бела-рускае грамадства было расколата па канфесш-ным прызнаку. Сацыяльныя вярх1 грамадства з'улялюя у асноуным католшам1 1 адносш сябе да палякау. У той жа час праваслауе большас-цю насельнщтва успрымалася як «руская вера» I таму праваслаунае насельнщтва Беларус1 аута-матычна л1чылася русюм. Такая спуацыя, якую актыуна падтрымл1вал1 I каталщкае, I праваслаунае духавенства, не садзейшчала кансалща-цьп беларускага этнасу I адмоуна адб1валася на развщщ этшчнай самасвядомасщ беларускага народа. У таюх складаных умовах I адбывауся працэс фарм1равання беларускай нацыянальнай пстарыяграфп. У сярэдзше XIX ст. псторыя Беларус1 па-ранейшаму заставалася слаба вы-вучанай. У беларзсюм I ва уам рагшсюм гра-мадстве юнават самыя розныя погляды на мшулае края. У першай палове XIX ст. выву-чэннем Беларус1 займалюя у асноуным польсюя псторыю, яюя разглядал1 беларусюя земл1 як усходнепольсюя з адпаведным1 гэтаму погляду вышкамг У гэты час з'яуляюцца працы Т. Нар-бута, I. Лукашэв1ча, А. Рышньскага, у яюх псторыя Беларус1 паказваецца у цеснай сувяз1 з псторыяй Польшчы, як яе састауная частка. Спуацыя пачала змяняцца пасля падаулення паустання 1830-1831 гг., кат царсю урад павёу акгыунае наступление на польсю уплыу на Беларуси У гэты час I пачау фарм1равацца афщыйна-клерыкальны наюрунак у беларускай пстарыяграфп. Яго галоунай задачай з'яуля-лася абгрунтаваць I апраудаць законнасць да-лучэння беларусюх зямель да расшскай ¿мперьи I паказаць пстарычнае адзшства рускага, беларускага I украшскага народау. Канчаткова гэты наюрунак сфарм1равауся у другой палове XIX ст. пасля падаулення паустання 1863-1864 гг.
Асноуная частка. Паустанне пад юрау-нщтвам К. Калшоускага прымусша расшсюх дзяржауных I грамадсюх дзеячау I расшсюх вучоных адкрыць для сябе Беларусь I «бела-рускае пытанне». Палпыка урада была наюра-вана на пераадольванне наступствау польскага
у плыву на белар зсюх землях. Пр ы гэтым лю-быя праявы беларускасщ разглядалюя як вышк «польскай штрып». У працах расшсюх псто-рыкау 1 у афщыйных матэрыялах амаль зшкае назва Беларусь. Яна замяняецца назвай заход-не-русюя губерш або Заходш край. Перад гра-мадскасцю востра паустал1 пытанш - што гэта за край I яю народ яго насяляе. I адказаць на гэ-тыя пытанш было магчыма толью звярнуушыся да вывучэння беларускай псторьи.
Першым1 гэта зрабш прадстаунЫ урадавага лагера. 1х уплыу на беларускую пстарыяграфда у 60-70-я гг. XIX ст. быу рашаючым. Значны уплыу гэты наюрунак аказвау 1 у далейшым. Як вядома, галоунай мэтай паустання 1863-1864 гг. з'яулялася адраджэння Рэчы Паспалпай у межах 1772 года. Гэты лозунг знайшоу шырою водгук у еурапейсюх крашах. У таюх умовах перад царсюм урадам паустала задача даказаць, што «заходш край» спрадвечна з'яуляецца краем ру юм, у свой час сшай зах пленым палякамг Таму на абарону «рускай народнасщ1 юконнай праваслаунай веры» был1 мабшзава-ны усе адмшстрацыйна-палщэйсюя, щэалапч-ныя I навуковыя рэсурсы. Перпвй мергй цар-скага урада стала выданне у 1863 I 1864 гг. пад эпдай мшютэрства унутраных спрау 1 ваеннага ведамства двух г1старычных атласау «Западного края». Гэтыя выданн1 выконвал1 перш за усё пал1тычныя 1 прапагандысцюя задачы, а уся г1сторыя Беларус1 да канца XVIII ст. разгляда-лася як перыяд «иноверного владычества». Ад-нак царск1 урад у Пецярбургу I В1ленск1 гене-рал-губернатар М. Мурауёу разумел!, што толь-к1 адм1н1страцыйным11 прапагандысцк1м1 мета-дам! вырашыць пастауленныя задачы немагчы-ма. Таму г1сторыкам была дадзена мэта навуко-ва даказаць, што Беларусь - гэта спрадвечна русю край, насельнщтва якога падверглася палашзацьп у часы Рэчы Паспал1тай. Выканан-не гэтай задачы усклал1 на прадстаушкоу аф1цыйна-клерыкальнага нак1рунку г1старыя-графп Беларус1, як1я у сва1х працах разв1вал1 тэз1сы аб натуральнасц1 I законнасщ дзяржау-нага «уз'яднання» беларусюх 1 л1тоуск1х зямель з расшскай ¿мперыяй, аб непрымусовым «уз'яд-нанш» ун1ятау з праваслаунай царквой на саборы
1839 г. у Полацку, аб паустанш 1863-1864 гг. як бунце польсюх памешчыкау, яюя спужалюя, што пасля адмены прыгоннага права беларусюя сяляне схшяцца у бок падтрымю расшсюх улад. Гэтыя пстарычныя погляды прапаганда-валюя пад дэв1зам «За умацаванне у заходном Kpai pycKix пстарычных начал» [1, с. 175].
Актыуным1 правадшкам1 гэтай паттыю у Eenapyci стала Вшенская навучальная акруга i падначаленая ей Вшенская археаграф1чная камгая, якая разгарнула актыуную дзейнасць па выданш дакументау, што тычалюя псторьп Беларуси Лпъы i Украшы. Пры падборы матэрыялау для публшацый члены KaMicii Kipa-валюя наступным1 думками а) паказаць неаб-грунтаванасць польсюх прэтэнзш на гэтыя тэрыторьп; б) паказаць праваслаунае паход-жанне шматлтх дварансюх радоу Пауднёва-Зах (дняга кр ао, яюя толью пазней стал1 ка-талщюм1, а значыць i польсюм1, i тым самым паказаць рускую аснову Правабярэжнай Укра> ны i Белар }ci; в) даказаць, што Зах qjHi кр ш школ1 не быу шчасл1вым пад польскай уладай i толью дзякуючы уз'яднанню з Рас1яй ён выле-чыу усе свае раны i атрымау магчымасць для далейшага пстарычна-палпычнага юнавання. Гэтыя задачы Вшенская археаграф1чная камгая паслядоуна выконвавала на працягу ycix гадоу сваёй дзейнасщ. Усяго было выдадзена 49 та-моу пстарычных крынщ. Аднак яуная тэндэн-цыйнасць пры падборы матэрыялау i давол1 Hi3Ki археаграф1чны узровень выданняу прывя-ni да таго, што яны не знайшл1 прызнання сярод сур'ёзных псторыкау i не аказал1 эфектыунага уздзеяння на грамадкасць.
Друпм важным цэнтрам выдавецкай дзейнасщ на тэрыторьп Eenapyci у гэты перыяд з'яуляуся Вщебсю цэнтральны apxiy старажыт-ных актау, супрацоунЫ якога апрацавал1 i выдал! цэлы шэр а матэр млау па ricTop hi Вщебшчыны i Магшеушчыны часоу Вялшага княства Л1тоускага.
Вялшую псторыка-краязнаучую працу у Белар yci у другой палове XIX ст. вял1 губерн-сюя статычныя каштэты. У цеснай сувяз1 з на-вуковым1 цэнтрам1 ¿мперьп каштэты праводзш актыуную працу па зборы i захаванш apxiyHbix матэрыялау, помшкау шсьменства i шшых пстарычных крынщ, складал1 археалапчныя карты губерняу, стварал1 мясцовыя музег Вышкам такой працы стала, напрыклад, выданне комплекснага ашсання Магшеускай губерш, а таксама псторыка-геаграф1чныя i псторыка-статыстычныя anicaHHi шматлтх беларусюх гарадоу. Аднак нягледзячы на грунтоунасць i пстарычную каштоунасць яны выконвал1 акра-мя шшага i палпычную задачу - паказаць пры-шжаны стан гэтых тэрыторый пад польскай уладай i ix р о евп- пасля далучэння да Pacii. У вышку дзейнасць Вшенскай археаграф1чнай
камюп, Вшенскага цэнтральнага арх1ва стара-жытных актау 1 шшых псторыка-краязнаучых цэнтрау Беларус1 таго перыяда, яюя адстойвал1 кансерватыуныя 1 клерыкальныя погляды на мь нулае I сучаснае края, садзейшчала фарм1раван-ню 1 развщцю у беларускай пстарыяграфп щэа-логп «заходнерус1зму».
ПрадстаунЫ кансерватыунага наюрунку у «заходнеруазме» згуртавалюя вакол часошса «Вестник Западной России», яю выдавау а у 60-70-х гг. XIX ст. у Вшьш пад рэдакцыяй К. Гаворскага. Кожны нумар «Вестника» скла-дауся з чатырох раздзелау. Першы раздзел прысвячауся старажытнай псторьп Беларус1 1 Украшы. Тут друкавалюя у асноуным дакумен-ты па псторьп праваслаунай царквы, па бараць-бе праваслауя з катал1ц1змам 1 шшыя арх1уныя матэрыялы, як1я стал1 даступным1 дзякуючы дзейнасц1 В1ленскай 1 Клеускай археаграф1чных кам1с1й. Друг1 раздзел складал1 непасрэдна ар-тыкулы супрацоушкау «Вестника» на г1старыч-ныя тэмы. У трзц1м раздзеле змяшчал1ся матэрыялы, яюя тычыл1ся актуальных пытанняу грамадскага 1 пал1тычнага ж^1цця краю. У асноуным публшацьп был1 прысвечаны барацьбе з польск1м 1 каталщюм уплывам на беларуск1х землях 1 палемщы з тагачаснай прагрэс1унай прэсай. I, нарэшце, у чацвёртым раздзеле змя-шчал1ся л1таратурныя творы той жа самай тэма-тыю. Ужо у першым нумары рэдакцыя заяв1ла, што став1ць сваёй галоунай мэтай барацьбу з «сепаратызмам, яю ¿мкнецца парушыць не-падзельнасць Расп, змаганне за адз1ную рускую народнасць» [2, с. 23]. У адпаведнасщ з гэтым1 мэтам1 «Вестник» на сва1х старонках усхваляу усё, што служыла справе рус1ф1кацы1 краю. Усе публшацьп мел1 ярка выражаны тэндэнцыйны характар. К. Гаворск11 яго пр^1х1льн1к1 даказва-л1, што юнуе адз1ны руск1 народ, а усе этшчныя асабл1васц1 беларусау тлумачыл1 вышкам поль-ска-катал1цкай экспанс11. Таму гэтыя асабл1вас-ц1 неабходна як мага хутчэй зн1шчыць для ад-наулення «спрадвечна рускага характару краю». Аднак крайне рэакцыйны характар выдання 1 асабютыя якасц1 яго рэдактара выкткал1 незадавальненне нават частк1 рас1йск1х чыноу-н1кау 1 раб1л1 яго непапуляр н^1м сярод насель-н1цтва краю. Да таго ж у канцы 60-х - пачатку 70-х гг. пазщыя «Вестника» стала разыходз1цца з пазщыяй паслямурауёускай адм1н1страцы1 За-ходняга края. У вышку часошс перастау атры-моуваць ф1нансавую дапамогу 1 у хутк1м часе спын1у сваю дзейнасць.
Найбольш паслядоуным прадстаун1ком л1-беральнага нак1рунку у «заходнярус1зме» стау прафесар Пецярбургскай духоунай акадэм11, ураджэнец Гродзеншчыны М. Каялов1ч.
У аснове канцэпцьп г1сторы1 Беларус1 М. Каялов1ча знаходзшася ¿дэя аб вяршэнстве праваслауя над ус1м1 ¿ншым1 рэл1г1ям1. У сва1х
працах вучоны разв1вау тэзю аб адзшстве штарэсау рускага народа, да якога ён аднос1у беларусау 1 украшцау. Усю псторыю Беларус1 М. Каялов1ч па сутнасщ зводз1у да нацыяналь-на-кафэнсшнага пытання, якуе ён вырашау з пазщьп славяиафшьства. Найбольш паслядоуна канцэпцыя Каялов1ча выкладзена у яго працы «Лекции по истории Западной России», якая была выдадзена у 1864 г., а таксама «Чтениях по истории Западной России», яюя выйшл1 у 1884 г. Да Заходняй Расп М. Каялов1ч аднос1у Украшу, Беларусь I Л1тву, яюя раней уваходзь л1 у склад Вялшага княства Лпоускага 1 Рэчы Паспалпай. У якасщ галоуиага фактара, яю вызиачауся у псторьи Заходняй Расп, псторык назвау барацьбу пам1ж Рас1яй 1 Польшчай за уплыу у краг Вучоны падкрэсл1вау, што Поль-сю уплыу у эпоху феадал1зму меу вельм1 цяж-юя иаступствы. Ён садзейшчау зшшчэиию старажытнарусюх дэмакратычных традыцый у грамадсюм жыцщ, прывёу да иацыянальиай 1 рэлпшнай дыскрымшацьи мясцовага насельнщтва. Таму падзе1, звязаиыя з падзелам1 Рэчы Паспалпай, М. Каялов1ч ацэиьвау як акт пста-рычиай справядл1васщ, як уз'яднанне спрад-вечиых пачаткау Заходняй 1 Усходняй Рус1 [3, с. 196]. Праваслауная рэлшя I царква аб'вяшча-юцца у псторьп Заходняй Рус1 галоуиым1 цывь л1зацыйиым1 сшамг Згодна з гэтай пазщыяй антыфеадальныя выступлеиш у ХУН-ХУШ стст. псторык разглядае як выступлеиш заходияру-скага народа у абарону праваслаунай веры. Пры гэтым поуиасцю ¿гиаравалюя сацыяльна-экаиам1чиыя прычыиы гэтых выступленняу.
Канцэпцыя М. Каялов1ча у сувяз1 з яе яунай тэндэнцыйнасцю выкшкала адмоуную ацэнку з боку расшскай л1беральнай I дэмакратычнай пстарыяграфп. Так, У. I. Пячэта назвау «Чтения по истории Западной России» цудоуным прыкла-дам таго, як нятрэба вывучаць пстарычныя з'явы [4, с. 201]. Асноуныя палажэиш М. Каялов1ча был1 абгрунтавана абвергнуты ужо у 80-90-х гг. XX ст. прадстаушкам1 л1беральиага наюрунку у айчыииай пстарыяграфп - У. Антанов1чам 1 яго вучням1 у Юеусюм ушверспэте, М. Любаусюм 1 яго вучням1 у Маскоусюм ушверспэце 1 шш.
Канцэпцыя М. Каялов1ча працягвала юна-ваць I радавацца у працах яго вучняу I адна-думцау. Засво1ушы ад свайго настаушка щэ1
вялшадзяржауя 1 манарх1зму, яны разв1вал1 асноуныя тэзюы М. Каялов1ча у канцы XIX - па-чатку XX ст. Аднак, иягледзячы на падтрымку з боку юруючых колау, яюя разглядал1 канцэп-цыю М. Каялов1ча 1 яго паслядоушкау як наву-ковую аргументацыю I абгрунтаванне руафша-тарскай палпыю у Беларуа, иаюруиак ужо не мог зашмаць вядучыя пазщьп у пстарычиай иавуцы. У канцы XIX - пачатку XX ст. выву-чэиием Беларуа актыуна занялюя прадстауиЫ беларускай дэмакратычнай штэлпенцьп, яюя павял1 барацьбу супраць афщыйиа-маиарх1чиай вялшадзяржаунай трактоую псторьп Беларуси
Заключэнне. Таюм чынам, у другой палове XIX ст. пачынаецца працэс фарм1раваиия беларускай пстарыяграфп. Ён праходз1у у давол1 складаных умовах. Фарм1равання беларускай нацьп замаруджвалася сацыяльным 1 нацыя-нальным гнётам з боку расшсюх улад, яюя на-огул адмаулял1 беларусам у праве на самастой-нае юиаваиие. У вышку першым1 да вывучэння псторьп Беларус1 звяриулюя прадстаунЫ афь цыйиа-клерыкальиага лагера. У сва1х працах яны абгрунтоувал1 щэ1 аб юнаванш адз1нага «рускага» народа 1 усе асабл1васщ беларусау тлумачыл1 польсюм уплывам. Уся г1сторыя Бе-ларус1 да уключэиия яе у склад Расшскай ¿мпе-ры1 разглядалася як перыяд цемры I жабрацтва. I толью у складзе Рас11 белар )сы I у 1р анцы атрымал1 магчымасць пераадол1ць усе цяжкасщ 1 зиоу аб'ядиацца з брацюм руск1м народам. Тым самым беларусам па сутнасщ адмаулялася у праве на самастойнае пал1тычиае ¿сиавание. Аднак у канцы XIX - пачатку XX ст. гэтыя по-гляды был1 навукова абвергнуты у працах прадстаушкоу беларускай л1беральиай 1 иацыянальиай пстарыяграфп.
Лггаратура
1. Доунар-Запольсю, М. В. Г1стор и Бе-ларус1 / М. В. Доунар-Запольсю. - М1иск, 1994.
2. Цвшев1ч, А. «Западио-руссизм». Нарысы з псторьп грамадзяискай мысл1 на Беларус1 у XIX - п. XX в. / А. Цв1кев1ч,- М1иск, 1993.
3. Каялович, М. О. Лекции по истории Западной России / М. О. Каялович. - СПб., 1864.
4. Карев, Д. В. Белорусская и украинская историография к. XVIII - н. XX стст. / Д. В. Карев. - Вильнюс, 2007.
