CC BY
26УДК 930(476)«1850/19»-028.79
П. С. Кручак, дацэнт
Л1БЕРАЛЬНЫ НАК1РУНАК У БЕЛАРУСКАЙ Г1СТАРЫЯГРАФ11 У ДРУГОЙ ПАЛОВЕ XIX - ПАЧАТКУ XX СТСТ.
The article dwells upon the process of formation of Belarusian historic science at the end of the XIX and the beggining of the XX centuries. These were three directions in Belarusian historiography -official-clerical, liberal and national-democratic. It was the representatives of the liberal direction who scientifically refuted the oficial-clerical conception of history of Belarus and laid the basis for formation of an national-democratic direction in Belarusian historiography.
Уводзшы. Другая палова XIX - пачатак XX стст. - тэта перыяд станаулення беларускай пстарычнай навую. Беларуская пстарыяграф1я у тэты час разв1валася у цеснай сувяз1 з этна-граф1яй, фшалопяй I фалькларыстыкай. Дзяку-ючы дзейнасщ таюх вядомых этнографау, як П. Шэйн, Я. Раманау, М. Доунар-Запольсю, { не-каторых шшых расшскае грамадства упершы-ню пазнаёмшася з Беларуссю, з асабл1васцям1 матэрыяльнай I духоунай культуры беларусау.
Да гэтага часу вывучэннем мшулага Бела-рус1 займалюя у асноуным польсюя псторыю, яюя разглядат яе у рэчышчы польскай псто-рьп. Да сярэдзшы XIX ст. расшсюя вучоныя на псторыю Беларус1 увап звяртат велыш мала.
Отуацыя змяншася пасля падаулення пау-стання 1863-1864 гг., кат царсю урад узяу курс на узмацненне паттыю руафшацьп. Для да-сягнення гэтай мэты был1 мабшзаваны усе ад-мшстрацыйныя, матэрыяльныя 1 навуковыя рэсурсы. Перад навукоуцам1 была пастаулена задача абгрунтавана даказаць, што Пауночна-Заходш край з'яуляецца спрадвечна русюм, а беларусы - гэта састауная частка адзшага рус-кага племеш, толью сапсаваныя польсюм уплы-вам. У таюх складаных умовах 1 адбывалася станауленне беларускай пстарычнай навую.
У беларускай пстарыяграфп дадзенага пе-рыяду можна вызначыць тры асноуных накь руню - афщыйна-клерыкальны, л1беральны 1 нацыянальна-дэмакратычны. ПрадстаунЫ пер-шага з ¿х наогул не прызнават юнавання са-мастойнага беларускага этнасу. Усю псторыю Беларус1 да канца XVIII ст. яны разглядат як перыяд цемры 1 масавай палашзацьп. I цяпер, пасля уз'яднання з Рас1яй, беларусы, на ¿х думку, павшны як мага хутчэй злщца з брацюм русюм народам. Прадстаунш нацыянальна-дэ-макратычнага наюрунку, наадварот, адстойват самабытнасць беларускага народа I яго права на нацыянальнае самавызначэнне. Прадстаунш л1-беральнага наюрунку займал1 у гэтых пытаннях больш памяркоуныя пазщьп.
Асноуная частка. Трэба адзначыць, што л> беральны наюрунак у беларускай пстарыягра-
прадстаулены менш ярка. Гэта было звязана перш за усё з тым, што у Беларус1 адсутшчат свае навуковыя 1 ушверсиэцюя цэнтры, у яюх 1 пераважае, у асноуным, л1беральная штэтген-
цыя. Таму большая частка беларусюх псто-рыкау была вымушана працаваць за межам1 краю - ва ушверсиэцюх цэнтрах Расшскай ¿м-перьи. Сярод таюх вучоных л1беральнага наю-рунку можна назваць перш за усё ураджэнцау Беларус1 Я. Ф. Карскага 1 I. I. Лапа, а таксама ураджэнца Раси, яю плённа працавау на шве вывучэння м1нулага Беларуси М. К. Любауска-га. Навуковая дзейнасць гэтых вучоных адбывалася у вельм1 неспрыяльных умовах. Аф1-цыйныя улады Расшскай ¿мперьп не прызнават юнавання самастойнага беларускага этнасу са сва1м1 моуным1 1 культурным! асабл1васцям1, адмаулял1 беларусам не толью у праве на пстарычную будычыню, але 1 у юнаванш у ¿х самабытнага пстарычнага мшулага. У гэтых умовах працы беларусюх л1беральных псторы-кау мел1 асабл1вую каштоунасць.
Я. Ф. Карею вядомы перш за усё як выдат-ны лшгвют 1 заснавальшк беларускага мова-знауства. Найбольш плённы перыяд яго на-вуковай дзейнасщ прыйшоуся на час працы ву-чонага у сценах Варшаускага ушверсгота. Тым не менш, яго шматгранная навуковая дзейнасць мела вялшае значэнне для фарм1равання пс-тарычнай самасвядомасщ беларускай нацьп. Актыуная творчая дзейнасць вучонага прыйш-лася на той перыяд, кат у нашай пстарычнай навуцы панавала канцэпцыя «заходнерус1зму». У гэтых умовах з'яуленне даследаванняу Я. Карскага, у яюх на аснове грунтоуных навуковых падыходау раскрывалася самабытнасць беларускага этнасу, паказавалася яго моуная I культурная сваеасабл1васць, мела вял1кую значымасць.
Першай у гэтым сэнсе значнай працай вучонага з'яв1лася даследаванне «Обзор звуков и форм белорусской речи». Праца была нашсана на аснове параунаучага анал1зу старадаун1х л1-таратурных 1 г1старычных крын1ц з жывой гу-тарковай беларускай мовай. Асабл1ва каштоу-ным было тое, што аутар выкарыстоувау шмат-л1к1я неапублшаваныя старадаун1я рукап1сы. Усё гэта дазволша яму зраб1ць выснову, што сучасная беларуская мова мае цесныя сувяз1 з мовай старадаун1х беларуск1х л1таратурных помн1кау [1, с. 212].
Грунтоуныя г1сторыка-ф1лалаг1чныя дасле-даванн1 дазвол1л1 Я. Карскаму звярнуцца да
вырашэння праблемы этнагенэзу беларускага народа. Асабл1вае месца у гэтым сэнсе займае трохтомная праца Я. Карскага «Белорусы» -фундаментальнае даследаванне па псторьп беларускай мовы I лп-аратуры. Гэта праца баз> равалася на вялшай колькасщ шсьмовых 1 эт-награф1чных крыищ, большую частку з яюх вучоны сабрау пад час фальклорных I этнагра-ф1чиых экспедыцый па Беларус1 1 Штве. Гэта дало яму магчымасць дакладна вызначыць тэ-рытарыяльныя межы распаусюджвання беларускай мовы, што у сваю чаргу дазволша склас-щ карту рассялення беларускага этнасу. Упер-шыню такая карта была надрукавана у 1917 г.
У пешым томе «Белорусов» Я. Карею пры-ходзщь да высновы, што ужо к XIV ст. са стара-жытиарусюх плямён крыв1чоу, дрыгав1чоу 1 ра-дз1м1чау сфарм1равалася беларуская народнасць [2, с. 112]. Гэта выснова, зробленая на базе вялшай колькасщ фактау, мела не толью навуко-вае значэнне. Яна з'яулялася сваеасабл1вым навуковым пацмуркам пад ¿мкненнем беларускай штэлегенцьи разгарнуць барацьбу за нацыя-нальнае адраджэнне.
Трэба адзначыць, што Я. Карею не абмя-жоувауся толью навуковым абгрунтаваннем праблем беларусазнауства. Ён сам з'яуляуся ак-тыуным удзельшкам беларускага нацыянальна-культурнага руху. Вучоны вёу актыуную пера-шску з таюм1 вядомым1 беларусюм1 вучоиым1 \ грамадсюм1 дзеячам1, як М. Доуиар-Запольсю, П. Шэйн, М. НЫфароусю, Е. Рамаиау, В. Лас-тоусю, Я. Лёсш, Ф. Турук \ шш. У 1917 г. Я. Карею з'яуляуся удзельшкам \ ганаровым старшынёй першага усебеларускага з'езда, на яюм прадстаушю беларускага народа упершы-ню у псторьп паспрабават самастойна выра-шыць свой далейшы лёс.
Таюм чынам, навуковыя працы Я. Карскага, яго грамадская \ культуриа-асветищкая дзей-насць з'явшея значным фактарам развщця на-цыянальнай самасвядомасщ беларусау \ ¿х на-цыянальнай культуры у другой палове XIX -пачатку XX стст.
Друп вщиы прадстаушк беларускай л1бераль-най пстарыяграфп 1.1. Лапа большую частку сва-ёй навуковай дзейиасщ правёу у Юр'еусюм ут-верспэце. Яго асноуныя працы был1 прысвечаны даследаванню сацыяльна-паштычнай псторьп Вялкага княства Лтшускага у XVI ст., яго дзяр-жауиых устаноу \ сацыяльиай структуры грамац-ства. Вял1кую увагу вучоны удзяляу крынщазиау-чаму анашу Лтшускай Метрыю, у якой был1 саб-раны важнейшыя дакументы вялшакняжаскай канцэлярьп.
Праанашзаваушы шматлшя пстарычныя кры-тцы, I. Лапа прыйшоу да высновы, што \ пасля заключэння Люблшскай унл беларуска-лпоусюя земл1 захоуват сваю адасобленнасць ад Польшы, \ перш за усё у прававых ацносшах [3, с. 228].
Вялшую увагу I. Лапа удзяляу анатзу сацы-яльнай структуры ВКЛ, \ у першую чаргу сацы-яльна-паттычнаму становшчу шляхецкага сас-лоуя. Пры гэтым ён вывучау сацыяльную структуру ВКЛ не толью на агульнадзяржау-ным узроуш, але I спрабавау анатзаваць яе рэ-пянальныя асабл1васщ. Усё гэта рабшася для больш поунага разумения рол1 усходнеславянс-кага элемента у псторьп польскай дзяржавы.
Вельм1 моцны удар па «заходнерусюцкай» вереи псторьп ВКЛ нанесл1 працы расшскага лйеральнага псторыка М. К. Любаускага. Най-большую щкавасць выклшаюць дзве яго працы - «Очерки истории Литовско-русского государства до Люблинской унии включительно» 1 «Основные моменты истории Белоруссии». Псторык выдзяляе 4 перыяды у беларускай псторьп: 1. Юеусю (1Х-Х11 стст.); 2. Лпоусю (XIII - сяр. XVI стст.); 3. Польска-ли-оусю (другая палова XVI-XVIII стст.); 4. Русю (XIX - пач. XX стст.). Як бачна, за крытэрый сваёй перыядызацьп псторык узяу фактар уваходжаиия беларусюх зямель у склад той щ шшай дзяржавы.
Першы перыяд беларускай псторьп разгля-дауся М. Любаусюм вельм1 схематычиа. Рода-пачыиальи1кам беларусау вучоны л1чыу усход-неславянскае племя крьтачоу, якое иасяляла ба-сейиы 3. Дзвшы 1 вярхоуе Дияпра. Зачатю беларускай дзяржауиасц1 г1сторык бачыу у Полац-к1м кияетве. Ён адзначау, што полацк1я кияз1 заужды з'яулял1ся заклятым! ворагам1 К1ева 1 ¿мкнулюя да поуиай иезалежиасц1 ад яго. Выто-к1 гэтага сепаратызму М. Любауск1 бачыу у настроях самаго насельн1цтва Полацкай зямл1, якое мела свае уласныя эканам1чныя 1 гандлё-выя ¿нтарэсы 1 не жадала л1чыцца з ¿нтарэсам1 астатняй Рус1 [4, с. 23].
Асноуную увагу М. Любауск1 удзяляу даследаванню псторьп Вялшага княства Л1тоус-кага. На думку вучонага, ВКЛ з'улялася дзяр-жавай не проста л1тоускай, а л1тоуска-рускай. Пры гэтым пад тэрмшам «руск1» вучоны ра-зумеу той славянск1 элемент, яю насяляу тэры-торыю сучаснай Беларус1 I Укра1ны I у да-лейшым з'яв1уся асновай для фарм1равання беларускай 1 укра1нскай народнасцяу [5, с. 1].
М. Любауск1 падкрэсл1вау, што г1сторыя ВКЛ з'яулялася непаерэдным працягам г1сто-ры1 К1еускай Рус1, бо л1тоуска-руская дзяржава захавала значна больш традыцый 1 рыс Юеуска-га перыяду, чым Русь Уладз1м1ра-Суздальская, якая будавала сваё жыццё на новых пачатках, што склал1ся пад уплывам маигола-татарскага иашэсця.
М. Любаусю прапаиавау сваю каицэпцыю утварэиия ВКЛ. Ён л1чыу, што беларуск1я земл1 уключал1ся у склад новай дзяржавы розным1 шляхам1. Адны з ¿х был1 заваёваны л1тоуцам1, друг1я далучылюя дабраахвотна на
дагаворнай аснове. Гэта прывяло да усталя-вання у дзяржаве фактычна федэратыунага ладу. Напрыклад, Полацкая I Вщебская земл1 доуп час захоувал1 вялшую самастойнасць. У новай дзяржаве панавал1 «русюя» законы, «русюя» иарадю 1 «руская» мова. У якасщ галоунай прычыны утварэння ВКЛ М. Любау-сю бачыу знешнюю пагрозу з боку крыжакоу I мангола-татар. Псторык разглядау утварэн-не ВКЛ як своеасабл1вую рэстаурацыю былой Юеускай дзяржавы, узнауленне парушанага адзшства. Як зб1ральнща русюх зямель ВКЛ больш чым на сто гадоу аиярэдзша Мас-коускую дзяржаву [5, с. 37]. Таюя высновы поунасцю аправяргал1 погляды афщыйных расшсюх псторыкау, яюя сцвярджал1, што толью Маскоуская дзяржава стала законным спадкаемцам традыцый Юеускай Рус1.
Анатзуючы сацыяльна-иаттычныя сютэмы ВКЛ 1 Маскоускай дзяржавы, М. Любаусю прыйшоу да высновы, што яны разв1валюя у супрацьлеглых наюрунках. Маскоуская дзяржава фарм1равалася у напрамку манарх1чнага абсалютызму 1 адмшютрацыйнага цэнтратзму. У вышку яна набыла форму спадчыннай 1 неаб-межаванай манархп з моцным цэнтральным апаратам. ВКЛ у сваю чаргу разв1валася у напрамку канстытуцыянатзму 1 федэрал1зму. Яго пал1тычная сютэма набыла форму выбарчай манархп, абмежаванай Радай 1 Сеймам. Пры гэ-тым мясцовае юраванне адыгрывала у ВКЛ значную ролю 1 мела рысы аутаномп. Такая с1туацыя замацоувалася прывшеям1, яюя давала месцам вялшакияжацкая улада.
М. Любаусю паспрабавау даць адказ на пы-танне: чыёй дзяржавай з'яулялася Вялшае княст-ва Л1тоускае, Рускае 1 Жамойцкае? Ён выстушу супраць каицэпцьи так званай «л1тоускай дзяр-жауиасщ», якая даказвала прыярытэт л1тоусюх феадалау у ВКЛ. Псторык падкрэсл1вау, што гэта пытанне трэба разглядаць у дыиамщы. На першым этапе станаулення паштычиай сютэ-мы ВКЛ вядучую ролю адыгрывау славяисю элемент. Потым, пасля Крэускай уип, дамша-ваць пачынаюць л1тоуска-каталщюя паны 1 баяры. Аднак у вышку напружанай барацьбы на працягу ХУ-ХУ1 стст. беларуска-украшская частка феадалау праваслаунага I пратэнстанц-кага веравызначэння даб1ваецца палпычнага парытэту. Дзяржауная улада з гэтага часу больш-менш прапарцыянальна размяркоуваец-ца пам1ж магнатам! 1 шляхтай славянскага 1 балцкага паходжання. Таму 1 дзяржаву М. Лю-баусю называу л1тоуска-рускай.
Пал1тычиую псторыю ВКЛ ХУ-ХУ1 стст. М. Любаусю падзяляу на два перыяды. Пер-шы (40-я гг. XV - 40-я гг. XVI стст.) - час княжання Каз1м1ра 1 яго сыиоу. Вядучая паль тычная роля у грамадстве у гэты перыяд на-лежыла беларуска-ли-оускай арыстакратьн -
князям 1 панам. Шляхта адыгрывала другас-ную ролю. Друп перыяд - час вялшага княжання Стзмуида-Аугуста (1548-1572). Шляхта у гэты час даб1ваецца роуиых правоу, перапрацоувае закаиадауства, дзякуючы чаму пал1тычиы лад ВКЛ набл1жаецца да поль-скага. Каб замацаваць такое стаиовшча, шляхта ставщь пытанне аб уип з Польшчай. Люб-лшская ушя 1569 г., на думку М. Любаускага, паклала канец самастойнаму юиаваиию л1тоу-ска-рускай дзяржавы. Пачауся перыяд пала-шзацьи беларускага краю, яю у XIX ст., пасля уключэння беларусюх зямель у склад Расш-скай ¿мперьи, змяшуся пал1тыкай рус1ф1ка-цьн. Але вывучэнню трэцяга 1 чацвёртага пе-рыядау беларускай псторьн М. Любаусю спе-цыяльнай увап не удзяляу.
Грунтоуныя працы М. Любаускага аказат у далейшым вялш уплыу на погляды пазней-шых беларусюх псторыкау, 1 у першую чаргу на погляды яго вучня У. I. Ичэты.
Заключэнне. Канечне, уплыу беларусюх псторыкау л1беральнга наюрунку на развщцё беларускай пстарыяграфп нельга параунаць з тым уплывам, яю аказал1 на фарм1равнне сва1х нацыянальных пстарыяграфш руск1я 1 укра1н-ск1я л1беральныя г1сторык1. Гэта было звязана з аб'ектыуным1 абстав1нам1 - адсутнасць улас-ных ун1верс1тэцк1х 1 акадэм1чных цэнтрау, неспрыяльная, а часам 1 рэпрэс1уная пал1тыка царск1х улад, якая асабл1ва узмацн1лася пасля падаулення паустання 1863-1864 гг., незавер-шанасць працэсу фарм1равання беларускай на-цы1. Тым не менш, у працах Я. Карскага, I. Лапа, М. Любаускага 1 некаторых ¿ншых даследчыкау л1беральнага наюрунку была амаль што упер-шыню аправергнута аф1цыйна-клерыкальная кан-цэпцыя псторьп Беларус1. Тым самым яны за-лаж^1л1 пацмурак для фарм1равання нацыяналь-на-дэмакратычнага нак1рунку у беларускай пс-тарыяграф11.
Л1таратура
1. Карев, Д. В. Белорусская и украинская историография к. XVIII - н. XX стст. / Д. В. Карев. - Вильнюс: ЕГУ, 2007.
2. Карский, Е. Ф. Белорусы. Введение в изучение языка и народной словесности: в 3 т. / Е. Ф. Карский. - Варшава, 1903. - Т. 1.
3. Лаппо, И. И. Великое княжество Литовское за время от заключения Люблинской унии до смерти Стефана Батория. 1569-1586 / И. И. Лаппо. - СПб., 1901.
4. Любавский, М. К. Основные моменты истории Белоруссии / М. К. Любавский. - М., 1918. - С. 23.
5. Любавский, М. К. Очерки истории литовско-русского государства до Люблинской унии включительно / М. К. Любавский. -М., 1915.
