УДК: 336.6
МАСЪАЛА^ОИ ТАЪМИНИ МОЛИЯВИИ РАВАНД^ОИ ТАКРОРИСТЕ^СОЛОТ ДАР СОХДИ КИШОВАРЗЙ
Темиров К.О.
Аннотатсия. Дар мацола масъала^ои таъмини молиявии раванд^ои такрористе^солот дар со^аи кишоварзи мариди омузиш ва барраси царор дода шудаанд. Кишоварзи яке аз сощ^ои калиди ицтисодиёти милли ба щсоб меравад. Зеро, дар со^аи мазкур цисми бештари ахолии цобили ме^нат ба шугл фаро гирифт шудаанд ва масъали таъмини амнияти озуцавори дар мамлакат ма^з тавассути со^аи мазкур метавонад %алли худро ёбад. Бинобар ин сол^ои охир рушди со^аи кишоварзи дар баробари дигар соуауои ицтисоди ауамияти бештар касб менамояд. Вале дар ин самт якчанд муаммо^ои рушди со^аро боздоранда мавцуд мебошанд, ки бояд %алли худро ёбанд. Яке аз муаммо^ои асосии бахши кишоварзии ицтисодиёти Цум^урии Тоцикистон ин сатщ пасти таъмини молиявии он ба щсоб меравад. Дар доираи тащицот манба^ои молиявии такрористе^солоти со^аи кишоварзи муайян карда шуда, муаммо^ои дарёфти он^о асоснок карда шудааст. Муаммо^ои асосии дар таъмини молиявии такрористе^соли со^аи кишоварзи ин^о ба щсоб мераванд: баланд будани фоизи царз^ои бонки, нокифоягии сармояи гардони худи, паст будани нархи ма^сулоти кишоварзи, хароцотгунцогии исте^солот дар сощ паст будани фаъолнокии инвеститсиони, нокифоягии дастгирии давлатии соуа, номукаммалии низоми сугурта ва г.
Хамзамон дар тащицот рощои бартараф намудани муаамоуои таъмини молиявии раванди такрористе^сол дар со^аи кишоварзи тавассути андешидани як цатор чора^о муайян карда шудааст.
Калидвожахр: соуаи кишоварзи, таъмини молияви, молиякунони, сиёсати аграри, манба^ои молияви, сармоягузори, такрористе^солот, царз, сармоя, фаъолнокии инвеститсиони, царздории дебитори, царздории кредитори.
Барои ицтибос: Темиров, К. О. Масъала^ои таъмини молиявии раванд^ои такрористе^солот дар со^аи кишоварзи / К. О. Темиров // Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - N0. 3(42). - С. 258-268.
ВОПРОСЫ ФИНАНСОВОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ ВОСПРОИЗВОДСТВЕННЫХ
ПРОЦЕССОВ АГРАРНОЙ ОТРАСЛИ
Темиров К.О.
Аннотация. В статье исследованы вопросы финансового обеспечения воспроизводственных процессов аграрной отрасли национальной экономики. В современных условиях аграрный сектор является одним из ключевых отраслей национальной экономики, так как большинство трудоспособного населения работают в данной отрасли и проблемы продовольственного обеспечения в стране решаются посредством этой отрасли. В связи с этим, в последние годы развития аграрной отрасли наряду с другими отраслями экономики приобретает всё большую актуальность. Но, на пути развития аграрной отрасли имеют место некоторые проблемы, которые должны найти своего решения. Одним из основных проблем аграрного сектора Республики Таджикистан является низкий уровень его финансового обеспечения. В рамках исследования выявлены источники финансирования воспроизводственных процессов аграрной отрасли и обоснованы
258
проблемы их привлечения. Определены основные проблемы финансового обеспечения воспроизводства аграрной отрасли, такие как: высокий уровень процентной ставки по банковским кредитам, недостаточность собственного капитала, низкий уровень цен сельскохозяйственной продукции, затратоёмкость производства в отрасли, недостаточность инвестиционной активности и государственной поддержки, несовершенность системы страхования и т.д.
Также в статье выявлены пути решения проблемы финансового обеспечения воспроизводственных процессов аграрной отрасли посредством принятия ряда мер. Ключевые слова: аграрный сектор, финансовое обеспечение, финансирование, аграрная политика, финансовые источники, инвестиция, воспроизводство, кредит, капитал, инвестиционная активность, кредиторская задолженность, дебиторская задолженность.
ISSUES OF FINANCIAL SUPPORT OF REPRODUCTION PROCESSES IN THE AGRICULTURAL SECTOR
Temirov K.O.
Annotation. The article examines the issues of financial support for the reproduction processes of the agricultural sector of the national economy. In modern conditions, the agricultural sector is one of the key sectors of the national economy, since the majority of the working population works in this sector and the problems offood security in the country are solved through this sector. In this regard, in recent years, the development of the agricultural sector, along with other sectors of the economy, is becoming increasingly important. However, on the way to the development of the agricultural sector, there are some problems that must be solved. One of the main problems of the agricultural sector of the Republic of Tajikistan is the low level of its financial support. The study identified sources offinancing for the reproduction processes of the agricultural sector and substantiated the problems of their attraction. The main problems offinancial support for the reproduction of the agricultural sector are identified, such as: high interest rates on bank loans, insufficient equity capital, low prices for agricultural products, cost-intensity of production in the industry, insufficient investment activity and government support, imperfection of the insurance system, etc.
The article also identifies ways to solve the problem of financial support for the reproduction processes of the agricultural sector through the adoption of a number of measures. Key words: agricultural sector, financial support, financing, agricultural policy, financial sources, investment, reproduction, credit, capital, investment activity, accounts payable, accounts receivable.
Гузориши масъала. Дар замони муосир сохаи кишоварзй яке аз сохахои калидии иктисодиёти миллй ба хисоб меравад. Зеро дар шароити Чумхурии Точикистон такрибан 73% ахолй дар худудхои кишоварзй умр ба сар мебаранд, такрибан 61% ахолии кобилияти корй доштаи мамлакат дар сохди мазкур фаъолият менамоянд ва зиёда аз 21% махсулоти умумии дохилии мамлакат дар сохаи кишоварзй истехсол карда мешавад [10, с. 25, 81, 205]. Ба гайр аз ин таъмини
рушди дигар сохахои иктисодиёти миллй аз сохаи кишоварзй вобастагй доранд.
Имрузхо дар сохаи кишоварзии Чумхурии Точикистон муаммохои зиёд ба назар мерасанд, ба монанди паст будани чолибияти сармоягузорй, нобаробари (диспоритет)-и нархи махсулоти кишоварзй, аз гардиши кишоварзи баромадани заминхо, паст будани хавасмандии ахолии кобилияти корй дошта ба фаъолият дар сохаи кишоварзй, нокифоягии дастгирии молиявии соха ва дигар муаммохои вобаста
ба тагйирёбии иклим. Яке аз муаммохои назарраси сохаи мазкур ин таъмини молоявии равандхои такрористехсолот ба хисоб мераванд.
Дар Паёми Асосгузори сулху вахдати миллй - Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон, ки санаи 28.12.2023 ироа гардид, оид ба таъсири омилхои дохилию беруна, инчунин тагйирёбии иклим ба ташкили истехсолоти махсулоти кишоварзй ибрози акида намуда, самтхои минбаъдаи сиёсати давлатии дастгирии сохаро баён намуданд. Аз чумла кайд кайд карда шуд, ки вобаста ба тахаввулоти дар иктисоди чачони муосир бавучудомада ва канда шудани занчираи анъанавии тахвили молу махсулот, афзоиши ахолй, инчунин, бар асари тагйирёбии иклим ва окибатхои манфии он - хушксолии пайихам ва камобй, аз чумла дар минтакаи мо талабот ба об ва махсулоти кишоварзй торафт зиёд гардида истодааст. Инчунин дар Паёми хеш Пешвои миллат тагйирёбии босуръати вазъи бозори чахонии озукаворй ва болоравии мунтазами нархи махсулоти гизоиро ташвишовар арзёбй намуда, кайд намуданд, ки минбаъд дар самти таъмини амнияти озукавории кишвар бояд ба бехсозии холати сохаи кишоварзй, афзоиш додани истехсоли махсулоти он, рушди мачмаахои агросаноатй таваччухи зарурй зохир гардад.
Тахлили тахкикотхои охир ва нашриёт. Масълахои таъмини молиявии равандхои такрористехсолот дар сохаи кишоварзии иктисодиёти миллй аз чониби як катор олимони ватаниву хорчй мавриди тахкик карор дода шудааст. Дар ин самт махсусан тахкикоти олимони ватанй НД. ^аюмов [8], Х,.У. Умаров [15], И.С. Ашуров [2], А.А. Хочахонов [5] бояд кайд намуд. Дар самти мазкур тахкикоти як катор олимони хоричй, ба монанди К.Д.Кэмбелл, Л.Э. Ричард [7], Л.И. Абалкин [1], И.Н. Буздалов [4] сазовори диккати махсус мебошанд.
Максади макола. Дар макола тахкики масъалахои таъмини молиявии равандхои
такрористехсолт дар сохаи кишоварзии иктисодиёти миллй хамчун хадафи тахкикот муайян карда шудааст.
Мухтавои асосии мавод. Бояд кайд намуд, ки чараёни такрористехсолот дар сохахои иктисодиёт, хусусан дар бахши аграрй низоми мураккаби муносибатхои молиявию хочагидории субъектони иктисодиро дар мархилахои мунтазам ва бо хам алокаманди истехсолот, таксимот, мубодила ва истеъмолот ифода менамояд. дар тахкикоти худ кайд менамояд, ки
Барои баррасии масъалахои таъмини молиявии равандхои такрористехсолот дар сохаи кишоварзй моро зарур аст, ки махфуми такрористехсоли сармояро дар сохаи кишоварзй дарк намоем. Дар тахкикоти худ Т.И. Глеба такрористехсоли сармояро хамчун чараёни якчоя амалкарди табиат, сохахои истехсолию технологй, ташкилй, ичтимой тавассути намудхои мувофики сармоя ва неруи дар чараёни амалкарди онхо гуншудаи инсонй, технологй ва ташкилии шарх додааст[6]. Вокеан такрористехсоли сармояи дар сохахои иктисодиёти миллй, аз чумла дар сохаи кишоварзй ба хам вобастагии омилхои истехсолй ва мунтазамии фаъолияти субъектони хочагидориро таъмин менамояд.
Тавре маълум аст, шакли гирдгардиши сармоя, ки барои таъмини раванди такрористехсол чалб карда шудааст чунин ифода карда мешавад П - М (ВИ / ^К) ... П ... М' - П'. Дар ин амсилаи гирдгардиши сармоя унсури мухим ва пайвасткунандаи раванди такрористехсолот сармояи пулй ба хисоб меравад. Ин чо маълум мегардад, ки дар таъмини такрористехсоли васеъ аз хама унсури мухим П (захирахои молиявй) ба хисоб меравад. Яъне дар ташкили такрористехсолот, хусусан такрористехсоли васеъ яке аз шартхои асосй таъмини молиявии он буда, бидуни мавчудияти хачми зарурии захирахои молиявй ташкили равнди он гайриимкон аст.
Такрористехсоли сармояро дар сохаи кишоварзй ба се намуд (таркибдиханда) чудо намудан мумкин аст (расми 1).
Намудхои такрористехсол
Махдуд
Одди
Васеъ
Кам шудани фондхои асосй, заминхои кишт ва дигар воситахои моддию техникй
бинобар сабабаи норасогии воситахои озод ё гайри добили кабул будани
фаъолияти дар сохаи мазкур.
Захирахои истехсолй вобаста ба хурдашавии онхо баркарор карда мешаванд. Яъне хочаги-хои кишоварзй ба чойи фондхои асосии гайри кобили истифода
фондхои асосии нав ворид менамоянд.
Хусусиятхои микдорй ва сифатии онхо тагйир намеёбад.
Дар мунтазам афзоиш ёфтани иктидори
истехсолии хочагихои кишоварзй ифода
меёбад. Дар ин намуди хочагидорй корхонахои кишоварзй усули хисоби босуръати истехлокро истифода мебаранд ва аз хисоби маблагхои
гуншуда техника ва технологияи нав
харидорй менамоянд.
Расми 1. - Намудхои такрористехсол дар сохаи кишоварзи
Тавре аз расми 1 дида мешавад субъектони хочагидори сохаи кишоварзй вобаста ба имкониятхои молиявии худ, имкониятхои чалби захирахо ва сатхи даромаднокии соха яке аз намудхои такрористехсолро амалй менамоянд. Бояд тазаккур дод, ки намуди махдуди такрористехсол асосан хангоми паст шудани самарнокии фаъолият ва аз ин сабаб махдуд гаштани имкониятхои молиявии хочагихои кишоварзй истифода мешавад. Ба паст шудани самаранокии фаъолият дар сохаи кишоварзй омилхои гуногун, аз кабили табиию экологй, иктисодй ташкилй ва гайра таъсир мерасонанд. Такрористехсолй оддй дар хочагихое ба амал оварда мешавад, ки имконияти таъмини сатхи муътадили фаъолиятро доранд. Дар ин доираи фаъолияти субъектони хочагидори сохаи кишоварзй тагйир намеёбад. Онхо дар доираи имкониятхои молиявии худ фондхои асосии истехсолии гайри кобили истифодаро баркарор ё иваз менамоянд. Амалй намудани такрористехсоли васеъ ба хочагихои кишоварзие имконпазир аст, ки
камчинии захирахои молиявиро барои дастрас намудани тихника ва технология муосири кишоварзй эхсос наменамоянд. Ин чо маврид ба зикр аст, ки такрористехсоли васеъ омили мухим барои гузариш ба кишоварзии интенсивй ба хисоб меравад. Ин дар навбати худ барои баланд шудани самаранокии фаъолияти субъектони хочагидории соха мусоидат менамояд.
Аз гуфтахои боло маълум мегардад, ки таъмини молиявй яке аз шартхои мухимми ташкили такрористехсолот дар сохаи кишоварзй ба хисоб меравад. Таъмини молиявии такрористехсоли сохаи кишоварзй ин мачмуи коидахо, усулхо ва афзорхои таъсири иктисодй, ки аз чониби макомотхои хокимияти давлатй ва сохторхои бозорй барои танзими равандхои такрористехсолот дар КАС, аз чумла барои азнавсозии захирахои моддию техникй равона карда мешавад [3].
Манбахои молиявии такрористехсолот дар сохаи кишоварзй ба ду гурух таксим мешаванд (ниг. расми 2).
Хочагихои кишоварзй хангоми ба рох мондани такрористехсолот метавонанд аз
сарчашмахои гуногун истифода баранд. Байни манбахои дар расми боло овардашуда аз хама мухимтарин воситахои худй ба хисоб мераванд. Зеро воситахои мазкур ба
хочагихои кишоварзй тааллук дошта, истифодаи онхо хочагихо харочоти иловагй талаб наменамояд.
^арзх,ои низоми бонки
Инвеститсиях,ои хори^й
Грантх,о
Воситахои ширкатх,ои сугуртавй
Воситахои ширкатх,ои лизингй
Мусоидати молиявй (субвенсия)
Кумаки молиявй (субсидия) Воситахои бучетй
Расми 2. - Манбахои молиявии раванди такрористехсолот дар сохаи кишоварзи
Хочагихои кишоварзй хангоми ба рох мондани такрористехсолот метавонанд аз сарчашмахои гуногун истифода баранд. Байни манбахои дар расми боло овардашуда аз хама мухимтарин воситахои худй ба хисоб мераванд. Зеро воситахои мазкур ба хочагихои кишоварзи тааллук дошта, истифодаи онхо хочагихо харочоти иловагй талаб наменамояд. Аммо аз як тараф дар шароити Чумхурии Точикистон бинобар назар ба дигар сохахои иктисодиёти миллй паст будани сатхи даромаднокии сохаи кишоварзй аз хисоби сарчашмахои худй маблаггузорй кардани раванди
такрористехсол гайриимкон аст. Бинобар ин хочагихои кишоварзиро зарур аст, ки аз сарчашмахои чалбкардашуда истифода баранд. Аз тарафи дигар баланд будани сатхи самаранокии сармоя ва бехтар бадани шароити корй дар дигар сохахои иктисодиёти миллй боиси ба он мегарданд, ки захирахо аз сохаи кишоварзй ба дигар сохахо гузаранд [14. с.156].
Бояд тазаккур дод, ки муаммои молиякунони такрористехсолот дар сохаи кишоварзй дар Чумхурии Точикистон баъд аз ба даст овардани истиклолияти давлатй, дар солхо аввал он бинобар ба миён омадани низохои сиёсй ва чанги тахмилии
шахрвандй бештар гардид. Колхозхо ва совхозхои собик ИЧШС ба мо меросгузошта бинобар паст шудани самаранокии фаъолият аз сарчашмахои маблагзурии худ махрум гардиданд. Дар бештари мавридхо, бинобар гайриимкон будани назорати пурраи фаъолияти онхо колхозхо ва совхозхо бо максади таъмини талаботи чории худ ба захирахои молиявй фондхои асосии дар ихтиёр доштаро мефурухтанд. Аммо, аз маблаги умумии аз хисоби фуруши фондхои асосй ба даст омада, танхо кисми муайяни воситахои бо максади таъмини раванди такрористехсол истифода мешуд. ^исми бокимонда бештари вакт ба манфиатхои шахсии ашхоси
рохбарикунанда истифода мешуд. Ин дар навбати худ муаммои дигар - паст шудани сатхи таъминнокии моддию техникии сохаи кишоварзиро дар чумхурй ва минтакахои он ба миён овард.
Бо максади боз хам бештар нагаштани муаммои таъмини раванди такрористехсол бо захирахои иктисодй аз тарафи рохбарияти олии малакат аз соли 1992 кисман таксим намудани заминхои кишоварзии кухй ва наздикухй огоз гардид. Дар доираи икдоми мазкур солхои 19951997 бо ^арори Президенти Чумхурии
Точикистон 75 хазор га замин ба фермерон таксим карда шуд. Бо максади самаранок ва окилона истифода бурдани захирахои заминй, обй ва молиявй, зиёд намудани хачми истехсоли махсулоти кишоварзй инчунин Фармони Президенти Чумхурии Точикистон аз 25 июни соли 1996 тахти №522 "Оид ба азнавташкилдихии корхонахо ва ташкилотхои кишоварзй" кабул карда шуд [12]. Ин тадбирхо то
андозае масъалахои таъмини молиявии раванди такрористехсолро дар сохаи кишоварзии мамлакат хал намуд. Вале пурра аз байн бурдани масоили мазкур то кунун барои мо имконнопазир аст.
Барои арзёбии вазъи кунунии молиякунонии сохаи кишоварзйии вилояти Сугд маълумотхои чадвали зер мавриди тахлил карор дода мешаванд.
Чадвали 1. - Вазъи молиякунонии сохаи кишоварзии вилояти СуFд
Нишонди-хандахо 2011 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 ТаFЙирёби дар соли 2022 бо % нисбат ба
2011 2016 2021
Воситахои пулии корхонахои кишоварзй, млн. смн. 73,2 728,2 1080,3 1144,0 438,3 531,4 490,1 571,6 7,9 мар. 78,5 116,6
Х,амагй 808, 9 4,1 мар.
карзхои додашуда, млн. смн 1694,3 1703,2 1829,9 2118,9 2227,2 2798,6 3268,6 192,9 116,8
^арзхо ба сохаи кишоварзй, млн. смн. 240, 8 331,7 307,9 292,8 324, 276,8 682,3 803,2 3,3 мар. 2,4 мар. 117,7
Х,иссаи карзхои сохаи
кишоварзй дар хачми умумии карздихй, бо % 29,7 19,5 18,1 16,0 15,3 12,4 24,3 24,5 82,5 125,6 100,8
Маблаггузор ии бучетии сохаи кишоварзй, млн. сомонй - 63,3 73,2 31,6 56,7 12,2 22,5 51,0 - 80,6 2,3 мар.
Сармоягузор ии асосй ба сохаи кишоварзй, млн. сомонй 1,5 0,8 6,6 0,6 2,8 2,6 6,1 7,3 4,8 мар. 9,1 мар. 119,7
Сармоягузор ихои 55,2 209,6 274,5 255,5 280,0 0,15 0,3 0,2 0,4 0,1 66,7
хоричй, млн.
доллар
аз чумла ба
сохаи - - - - - - - - - - -
кишоварзй
^арздории дебитори корхонахои кишоварзй, 37,5 19,0 11,7 26,5 35,1 54,9 132,3 3859,7 102,9 мар. 203,1 мар. 29,1 мар.
млн. смн
^арздории
кредитории корхонахои кишоварзй, 35,7 16,6 35,2 92,9 128,0 234,2 339,0 8611,5 241,2 мар. 518,7 мар. 25,4ма р
млн. смн.
Фарки
карздории дебиторй ва кредитории корхонахои 1,8 2,4 -23,5 -66,4 -92,9 -179,3 -206,7 4751,8 - - -
кишоварзй,
млн. смн.
^арзхо ба
сохаи
кишоварзй дар доираи 0,1 1,1 0,9 1,1 0,4 1,8 1,7 1,2 12,0 мар. 109,1 70,6
шартномаи
лизингй,
млн. смн.
Сарчашма: Мачмуаи омори вилояти Сугд, 2021. Точикистон: 30 соли истиклолияти давлатй. Сарраёсати Агентии омори назди Президенти Чумхурии Точикистон дар вилояти Сугд. - С.441, 641, 653-658. Омори солонаи вилояти Сугд, 2023 Сарраёсати Агентии омори назди Президенти Чумхурии Точикистон дар вилояти Сугд. - С.263, 359, 363-365, 369, 372384. Блютени омори бонкй мутобикй солхои тахлилй.
Тавре дар боло кайд карда шуд аз хама сарчашмаи мухим дар таъмини молиявии равандаи такрористехсол дар сохаи кишоварзй воситахои худии корхонахои кишоварзй ба хисоб меравад. Аз додахои чадвали 1 маълум мегардад, ки дар соли 2022 воситахои худии корхонахои кишоварзй назар ба соли 2011 дар хачми 498,4 млн сомонй ё 7,9 маротиби зиёд шуда бошад хам, вале нисбат ба солхои 2016, 2017 ва 2018 мувофикан 156,6, 508,7, 572,4 млн сомони кам гаштааст.
Яке аз омили мухимми таъмини молиявии раванди такрористехсол дар сохахои иктисодиёти миллй, аз чумла дар
сохаи кишоварзй ин рушди бозори каризй ба хисоб меравад. Давраи тахлилй нишондихандаи пешниходи карз чониби бонкхои тичоратй ва ташкилотхои молиявии гайрибонкй ба сохаи кишоварзй рушди номунтазам дошта дар соли 2022 нишондихандаи мазкур нисбат ба соли 2011 3,3 маротиба (562,4 млн сомонй) афзоиш ёфта ба 803,2 млн сомонй расидааст. Аммо хиссаи карзхо ба сохаи кишоварзй дар хачми умумии карзхои пешниходнамудани низоми бонкй дар соли 2022 нисбат ба соли 2011 17,5% кихиш ёфтааст. Яъне, агар дар соли 2011 хиссаи карзхо ба сохаи кишоварзй дар хачми умумии карзхои пешниходшуда
29,7% бошад нишондихандаи мазкур дар соли 2022 ба 24,5% баробар гаштааст.
Вазъи чалби сармоягузорихои хоричй ба сохаи кишоварзии минтака хеле нигаронкунанда аст. Зеро дар давраи тахлилй ба сохаи кишоварзии минтака чалби сармоягузории умуман ба назар намерасад. Ба андешаи мо барои паст будани чолибияти сармоягузорй ба сохаи кишоварзии минтака якчанд омилхо таъсир мерасонанд, аз кбили паст будани сатхи даромаднокии сохаи соха, баланд будани гаронии андоз, баланд будани сатхи коррупсия, мавчуд набудани хати устувори фуруши махсулоти кишоварзй,
номукаммалии дастгирии давлатии сохаи кишоварзй, мавчуд набудани фондхо ва кооперативхои инветитсионй ва f.
Х,амзамон тамоюли манфиро дар маблаFгузории бучетии сохаи кишоварзии минтака мушохида намудан мумкин аст. Аз руйи додахои чадвал дар соли 2022 барои сохаи кишоварзии минтака, якчоя бо хочагии чангал аз бучети махаллй хамагй 51 млн сомонй маблаF равона шудааст [10]. Агар хиссаи харочоти сохаи кишоварзиро дар хачми умумии харочоти бучети махаллй тахлил намоем ин 1,04% ташкил медихад. Ба назари мо чунин вазъи маблаFгузории бучетии сохаи кишоварзй барои таъмини молиявии рушди соха кифояги намекунад. Барои мусоидат ба таъмини молиявии раванди такрористехсол зарур аст, ки харочоти бучети давлатй ба сохаи кишоварзй бештар карда шавад.
Х,ачми карздории кредитории сохаи кишоварзй дар соли 2022 нисбати соли 2011, 2016 ва 2021 мутаносибан 102,9 маротиба, 203,1 маротиба ва 29,1 маротиба афзоиш ёфта ба 3859,7 млн. сомонй расидааст. Тахлили фарки карздории дебиторй ва кредиторй аз соли 2017 мунтазам афзоиш ёфтани карздории кредиториро собит менамояд. Агра дар соли2011 ба маблаFи 1,8 млн. сомонй ва соли 2016 дар хачми 2,4 млн. сомонй карздории дебиторй зиёд бошад. Пас соли 2017 дар хчми 23,5 млн. смонй, 2018 - 66,4 млн. сомонй, соли 2019 - 92,9 млн. сомонй, соли 2020 - 179,3 млн. сомонй, 2021 - 206,7 млн. сомонй ва соли 2021 -4751,8 млн. сомонй барзиёдии карздории кредиторо нисбати карздории дебиторй мушохида кардан мумкин аст.
Дар маблаFгузории фаъолияти корхонахои сохаи кишоварзй дар доираи шартномаи ичораи молиявй тамоюли мусбро мушохида намудан мумкин аст. Агар карзхои низоми бонкй дар доираи шартномаи лизингй соли 2011 такрибан 100 хаз. сомониро ташкил додааст. Ин нишондиханда соли 2022 нисбати соли 2011 12 маротиба зиёд ва ба 1,2 млн. сомонй расидааст. Вале, ин нишондод барои халли муаммои механикунонии сохаи кишоварзй кифоягй намекунад.
Тамоюли молиякунонии сохаи кишоварзии вилояяти СуFдро инчунин метавон дар расми мушохида намуд.
Название оси
♦ Воситахои пулии
корхонахои кишоварзй, млн. смн.
^арзхо ба сохаи кишоварзй, млн. смн.
А Маблаггузории бучетии сохаи кишоварзй, млн. сомонй
X Сармоягузории асосП ба сохаи кишоварзй, млн. сомонй
Ж Карзхо басохаи
кишоварзй дар доираи шартномаи лизингй, млн. смн.
Расми 3. - Тамоюли маблаFгузории сохаи кишоварзии вилояти СуFд
Аз руйи асоси тахлилхо якчанд муаммохои таъмини молиявии раванди такрористехсоли сохаи кишоварзиро муайян намудан мумкин аст. Ба инхо дохил мешаванд:
- баланд будани фоизи карзхои низоми
бонкй ва пешниход нагардидани карзхои имтиёзнок ба
истехсолкунандагони махсулоти
кишоварзй;
- нокифоягии сармояи гардони худй барои маблаггузории мавсимии истехсоли махсулоти кишоварзй;
- бинобар сабаби паст будани сатхи нархи
махсулоти кишоварзй нокифоя будани сатхи даромаднокии фаъолият дар сохаи кишоварзй;
- харочотгунчо будани истехсоли махсулоти кишоварзй бинобар баланд будани арзиши сузишворй ва порухо;
- паст будани фаъолнокии инвеститсионй
дар сохаи кишоварзй;
- нокифоягии дастгирии давлатии истехсолкунандагони махсулоти кишоварзй;
- номукаммалии низоми самараноки сугуртаи фаъолияти истехсолкунандагони махсулоти кишоварзй;
- нокифоягии сатхи саводнокии молиявии бархе аз субъектони истехсолкунандаи махсулоти кишоварзй;
- ба таври зарури ташаккул наёфтани хати
фуруши махсулоти кишоварзй. Дар тачрибаи мамлакатхои хоричй яке аз сарчашмахои таъмини молиявии раванди такрористехсол дар сохаи кишоварзй захирахои карзй ба хисоб мераванд. Барои таъмини фаъолияти хочагихои кишоварзй бо захирахои карзй дар онхо бонкхои махсусгардонидашуда таъсис дода шудааст, ки ба субъектони сохибкории сохаи кишоварзй карзхоро бо шартхои мувофик пешниход менамояд. Дар низоми бонкии Чумхурии Точикистон имрузхо ягон бонки махсусгардонидашуда сохаи кишоварзй, ки метавонад карзхоро бо шартхои мувофик пешниход намояд арзи вучуд надорад.
^арзхо ба сохаи кишоварзй аз чониби аксари бонкхои тичоратй ва ташкилотхои молиявии гайрибонкй пешниход карда мешавад. Вале тахлилхо нишон медихад, ки меъёри миёнаи фоизи карзй ба сохаи кишоварзй 24% аст [13]. Ин меъёр назар ба дигар сохахои иктисодиёти миллй паст будани сатхи даромаднокии сохаи кишоварзй, на ба хамаи корхонахои кишоварзй кобили кабул аст. Дар
Консепсияи сиёсати аграрии Чумхурии Точикистон таъсис додани бонки махсусгардонидашудаи сохаи кишоварзй пешбинй шудааст [9]. Вале то хол дар ин самт корхои назаррас ба сомон расонида нашудааст. Зарур аст, ки чорахо дар самти созмон додани бонки барои карздихии сохаи кишоварзй махсусгардонидашуда чоннок харчи зудтар андешида шаванд.
Умуман барои таъмини молиявии раванди такрористехсол дар сохаи кишоварзй бояд чунин чорахо хадафманд андешида шаванд:
Дастгирии давлатии молиявии истехсолкунандагони махсулоти тавассути чудо намудани кумакхои молиявии бебозгашт аз бучети сатхи чумхуриявй ва махдллй;
Андешидани чорахо чихати паст намудани арзиши сузишворй, захирахои моддию-техникй ва поруи минералй;
Дар худудхои кишоварзй созмон додан ва таъмини фаъолияти "Марказхои машваратй" барои таквияти малакаи касбии истехсолкунандагонии махсулоти кишоварзй;
-I- Такмили низоми суFуртаи фаъолияти истехсолкунандагони мах,сулоти кишоварзй; Андешидани чорахо барои баланд бардоштани фаъолнокии
инвеститсионй дар сохаи кишоарзй ва чалби грантхои лоихдвй ба сохд;
Такмили механизми хариди давлатии махсулоти кишоварзй.
Ба назари мо татбики чорахои болозикр метавонад муаммои дастрасии истехсолкунандагони махсулоти
кишоварзиро ба захирихаи молиявй то андозае хал намояд, ки ин дар навбати худ барои таъмини молиявии раванди такрористехсолот дар сохаи кишоварзии иктисодиёти миллй мусоидат хохад намуд.
АДАБИЁТ
1. Абалкин Л.И. Вызовы нового века. Монография / Л.И. Абалкин. - М: Институт экономики РАН, 2001 - 287 с.
2. Ашуров И.С., Ганиев Т.Е., Орипова С.У., Джалилова P.P. Рекомендации по реорганизации сельскохозяйственных предприятий в Республики Таджикистан. - Душанбе: Диловар -ДДМТ-1998. - 186 с.
3. Бахтеева М.Р. Понятие финансового обеспечения воспроизводственных процессов в сельском хозяйстве [Маводи электронй] URL: https://cyberleninka.ru/article/n/ponyatie-finansovogo-obespecheniya-vosproizvodstvennyh-protsessov-v-selskom-hozyaystve (Санаи мурочиат: 01.10.2024).
4. Буздалов И. Теория аграрных отношений: современные представления.//АПК: Экономика, управление, 2002, №6,-с. 3-13.
5. Гафуров X., Ходжахонов A.A. Проблемы развития агропромышленного комплекса Таджикистана в условиях рынка. // Доклады ТАСХН. № 2, Душанбе, -2010., -С. 55-62
6. Глеба Т.И. Особенности современного процесса воспроизводства капитала [Маводи электронй] URL: https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/42195/1/hleb-01.pdf (Санаи мурочиат: 04.10.2024).
7. Долан Э. Дж., Кэмпбелл К.Д., Кэмпбелл Р. Дж., Деньги , банковское дело и денежно-кредитная политика. Пер. с англ. В. Лукашевича и др. -СПб: Профико, 1993 - 448 с.
8. Каюмов Н.К., Умаров Х.У. Глобализация экономики и внешнеэкономические связи Таджики стана. Душанбе, Деваштич. 2005. -С 192
9. Концепция аграрной политики Республики Таджикистан Утверждена постановлением Правительства Республики Таджикистан от 31 декабря 2008 года № 658
10. Омори солонаи вилояти Сугд, 2023. Сарраёсати агентии омори назди Президенти Чумхурии Точикистон дар вилояти Сугд. - 418 с
11. Паёми Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон «Дар бораи самтхои асосии сиёсати дохилй ва хоричии чумхурй». - Душанбе, 28.12.2023. [Маводи электронй] URL: http://www.president.tj/node/32191 (Санаи мурочиат: 25.10.2024).
12. Программа реформирования сельского хозяйства Республики Таджикистан на 2012-2020 годы [Маводи электронй] URL: http://base.mmk.tj/view_sanadhoview.php?showdetail=&sanadID=451&language=ru (Санаи мурочиат: 28.09.2024).
13. Сомонаи расмии ЧДП «Спитамен Бонк» [Маводи электронй] URL: https://www.spitamenbank.tj/ru/personal/products/credits/ (Санаи истифодабарй: 25.10.2024)
14. Темиров, К. О. Агропродовольственная политика Республики Таджикистан как системный фактор социально-экономической политики государства: проблемы и перспективы / К. О. Темиров // Вестник Таджикского национального университета. Серия социально-экономических и общественных наук. - 2018. - № 5. - С. 155-158.
15. Умаров Х. Методологические вопросы измерения финансовой и денежно-кредитной безопасности [Текст] Х. Умаров // Финансы, экономика, стратегия. - 2017 - №12 (137) - С. 58-69.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Темиров Комронбек Очилдиевич - МД "Донишкадаи байналмилалии Хучанд"-и ДБССТ, номзади илмхои ик;тисодй, дотсенти кафедраи молия, бонк ва фаъолияти гумрукй. Сурога 735700, Чумхурии Точикистон, ш.Хучанд, мкр. 32, дом 2, кв. 39. E-mail: komron [email protected] Тел.: (+992) 92-883-22-44
Сведения об авторе:
Темиров Комронбек Очилдиевич - ГУ «Худжандский международный институт» МУТПТ кандидат экономических наук, доцент кафедры финансы, банк и таможенное дело. Адрес: 735700, Республика Таджикистан, г.Худжанд, мкр. 32, дом 2, кв. 39. E-mail: komron [email protected] Тел.: (+992) 92-883-22-44.
Information about the author:
Temirov Komronbek Ochildievich - GI "Khujand International Institute", International University of Tourism and Entrepreneurship of Tajikistan, candidate of economic sciences, associate professor of the department of finance, banking and customs. Address: 735700, Republic of Tajikistan, Khujand, md. 32, Building 2, Apt. 39. E-mail: [email protected]. Phone: (+992) 92-883-22-44.___