https://doi.org/10.55764/2957-9856/2024-4-24-33.36
FTAPM 37.27.03 37.27.31 ЭОЖ 551.46.062.1
С. Б. Саиров1, А. F. Елтай2, Д. Б. Ракишев3, А. К. Курма^алиева*4
1 География гылымдарынын кандидаты, бас директорыньщ бiрiншi орынбасары («Казгидромет» РМК, Астана,
Казакстан; [email protected]) 2 PhD Каспий тещзшщ гидрометеорологиялык зерттеулер баскармасыныц бастыны («Казгидромет» РМК FbrnbE^^eprrey орталыны, Астана, Казакстан; [email protected]) 3 Гидрологиялык Yдерiстердi Yлгiлеу жэне гидрологиялык есептеулер баскармасыныц жетекшi гылыми кызметкер1 ("Казгидромет" РМК, Астана, Казакстан; [email protected]) 4 Каспий тещзшщ гидрометеорологиялык зерттеулер баскармасыныц жетекшi гыл^1ми кызметкерi («Казгидромет» РМК Fылыми-зерттеy орталыгы, Астана, Казакстан;
kurmangalieva_ a@meteo. kz)
КАСПИЙ ТЕЩЗ1НЩ КАЗАКСТАНДЫК БЭЛ1ГШДЕГ1 ДЕЦГЕШНЩ
ЭЗГЕРУ ДИНАМИКАСЫ
Аннотация. Сощы жылдары Каспий тещзшщ децгешнщ бiртiндеп твмендеyi бакыланады. 2023 жылы тецiз децгейi солтYCтiк-шыFыста минус 28,7 м жэне шыгыста минус 29,04 м жетп. Тецiз децгешнщ казак-стандык бвлiгiндегi жыл сайышы твмендеyi 8 см-ге жетедi. Децгейдщ взгерyiнiц негiзгi факторы - тещзге к^ятын взен сулары, оныц квп бвлт Едiл взенiнен келедi. КаспиЙFа к¥ятын басты взендердiц квпжылдык орташа су квлемiн талдауы аFынныц 86,1% Едш взенiне, 5,1% Кура взенше, 2,9% Жайык взенiне, 2,4% Терек взенше жэне 3,5% калFан взендерге тиесiлi екенiн кврсеттi. Тещздщ жылдык орташа децгейiнiц жэне OFан к¥ятын взендердiц су квлемiнiц мэндерi статистикалык байланыска ие емес, алайда олардыц взгеру дина-микасы синхронды жYрiске ие, б^л взен суларыныц квпжылдык сипаттаFы тецiз децгейiнiц взгеру тенден-циясына эсерiн кврсетедi.
ТYЙiн сездер: Каспий, децгейлiк режим, Едiл, Жайык, YPДiс.
Kipicne. Каспий тец1з1 жэне оныц су жинау алабы Каспий мацы аймаFыныц халкы, внеркэшб^ туризм1 жэне баска да элеуметпк-экономикалык аспект1лер1 Yшiн мацызды рвл аткарады [1, 2].
Географиялык орналасуына жэне ДYниежYзiлiк м^хиттан окшаулануына байланысты Каспий тещзшщ децгеш айтарлыктай квпжылдык, жыл аралык жэне маусымдык аyыткyларFа ^шырайды [2-4], б^л оны коректендiретiн взендерге [5-8], оныц бассейшнде жаyын-шашынFа [2, 7, 8] жэне су бетшен бyланyFа катты тэyелдi. Каспий тецiзiнiц бассейншдеп булану жауын-шашын мвлшерiнен едэyiр асып тYседi [9]. Алайда, Едiл взеншщ бассейнiнде жауын-шашынныц Yлкен взгергiштiгiне байланысты казiргi уакытта Каспий тецiзi децгешнщ болашак дамуы туралы мэлiмдеме жасау мYмкiн емес [10].
Казiргi уакытта Едш мен Жайык аFындары жылдык цикл шегшде су коймаларымен реттеледi [11, 12].
Казакстанда взендер аFынына антропогендiк жYктемелердiц ¥ЛFаюымен катар климаттык взгерiстердiц эсерi де байкалады. Казакстан Yшiн орташа жылдык ауа температурасыныц квтерiлy жылдамды^ы 10 жылда 0,320C к¥рады [13]. 2022 жылы орташа жылдыц ауа температурасы климаттык нормадан (1961-1990) 1,780С жоFары болды, ал Атырау облысы Yшiн б^л вте жылы жылдардыц 5%-ына ендi [14].
¥зак мерзiмдi децгейдi болжаудыц эртYрлi зерттеyлерiнiц нэтижелерi 2030 жылFа карай децгейдiц ец ыктимал позициясы БЖ бойынша минус 28,4 м - минус 28,9 м [15] немесе БЖ бойынша минус 29,23 м - минус 29,63 м [16] шегшде болатынын кврсетп, тещз децгешнщ т^рактануы -30,0 м белпс шамасында, тецiздiц Кара-БоFаз-Квл шыFанаFымен гидрологиялык байланысы б¥ЗылFан кезшде болады [17].
Каспий тецiзi децгешнщ одан эрi болжамды твмендеyi казiргi кезде Каспий тецiзiнiц неF¥рлым осал казакстандык бвлiгiнiц гидрологиялык жаFдайын баFалаy кажеттшгше алып келедi.
Б^л ж^мыстыц максаты Каспий тецiзiнiц казакстандык бвлш децгейiнiц взгеру динамикасын зерттеу болып табылады.
Материалдар мен эдктер. Бес мемлекеттщ (Ресей Федерациясы, Казахстан Республикасы, ТYрiкменстан, Ислам республикасы Иран, Эзiрбайжан Республикасы) жагалауы мацында орналаодан Каспий тещзi - жер бетiндегi ец iрi ^¥рлыщшшк агынсыз су ^оймасы, оныц децгеш ДYниежYзiлiк м^хиттан 28 м темен. Каспий шамамен жыл сайын 270-300 км3 су жетюзетш 130-дан астам iрi жэне кiшi езендердщ суларымен ^оректенедь Судыц ец кеп мелшерi Ресей аумагынан Едш, Терек, Сулак жэне Самур ар^ылы келедi, Самур Эзiрбайжан Республикасымен шекара езен болып табылады. Едiл езеш жылына орташа 270 км3 су экелш, тецiздiц беткi агыныныц шамамен 80% ^¥райды [2, 4]. Казахстан аумагынан екiншi iрi сала - Жайьщ (Урал) езенi тецiзге ^¥яды, оныц су режимi жогары кектемп су тас^ынымен жэне сирек жауын-шашын тас^ыны бар су аз кезещмен сипатталады [19-21].
Ж^мыста пайдаланылатын а^параттыщ база "Казгидромет" РМК Атырау (Иголкинская банка, Жанбай, Пешной) жэне Мащыстау облыстарында (К¥лалы аралы, Форт-Шевченко, Саура, А^тау, Песчанный, Кдоыщ, Фетисово) орналас^ан 10 тецiз станциялары мен бекеттерiндегi мониторинг деректерiне негiзделген (1-сурет) [22]. Тещзге ^ятын iрi езендердiц су келемi туралы аппарат КАСПКОМ сайтынан алынды [23].
1-сурет - ^азак;стандаFы тещз станциялары мен бекеттершщ бакылау желiсi Figure 1 - Observational network of marine stations and posts in Kazakhstan
Каспий тецiзi децгеш туралы ец сенiмдi мэлiметтер 1900 жылдан бастап бар, ал Каза^стандагы тецiз белiгiнде жYЙелi ба^ылаулар 1921 жылы Форт-Шевченкода басталды. Тещздщ солтYCтiк белiгi Yшiн тецiз децгешнщ ¥за^ мерзiмдi ауыт^уы Жанбай, Пешной, К¥лалы аралдарыныц мэлiметтерi бойынша, тещздщ орта белш Yшiн Форт-Шевченко, А^тау, Фетисово деректерi бойынша есептеледi.
Каспий тещзшщ децгейлiк режимiнiц динамикасын талдау статистикалыщ есептеу эдiстерi, оныц iшiнде ж¥пты^ корреляциялыщ есептеулер негiзiнде жYргiзiлдi.
Нэтижелер мен талдаулар. 1900-2023 жылдар аралыгында Каспий тецiзiнiц фондыщ децгеш орта есеппен БЖ бойынша минус 27,35 м шамасында ауыт^ып отырды. Тецiздiц ^аза^стандыщ белiгiндегi орташа децгеш солтYCтiк-шыFыста БЖ бойынша -27,70 м (1929-2023 жж.), шыгыста БЖ бойынша -27,62 м (1921-2023 жж.) ^¥рады. Тещздщ ^аза^стандыщ белiгi децгейiнiц езгеру динамикасы Каспий тецiзiнiц фондыщ децгешмен ¥^сас жYрiске ие (2-сурет).
2-сурет - 1900-2022 жылдар аралыгындагы Каспий тещз1 децгешнщ орташа жылдьщ динамикасы Figure 2 - The average annual course of the Caspian Sea level for 1900-2022
1930-1977 жылдар аралыгында байкалган децгейдщ Yздiксiз TeMeH4eyi тещздщ солтустш-шыгыс бeлiгi ymîh 2,7 м, шыгыс бeлiгi ymîh 3,0 м к^рады.
1977 жылы тещз децгей барлы; бакылау кезещндеп ец тeмeнгi нYктeсiнe жeттi жэне фонды; мэндер бойынша минус 29,01 м, солтYCтiк шыгыста БЖ бойынша -28,86 м, шыгыста БЖ бойынша -28,99 м к^рады. ¥закка созылган тещз децгешнщ б^л тeмeндeyi Каспий тeцiзi бассeйнiндeгi езен агынына каркынды антропогeндiк эсермен байланысты, ол 30-жылдардыц ортасынан басталып, эсeрi 1950 жылдары айтарлыктай байкалды. 1970 жылдардыц басында бассейннщ барлы; iрi eзeндeрi су агыны рeттeлдi [2]. Су децгешнщ кYрт тeмeндeyiнe байланысты жагалаулардыц кайта калыптасу процeстeрi, тещз тYбiнiц к^ргауы, аймактыц шeлeйттeнyi орын алды, б^л гидротехни-калы; жэне порт к^рылыстарыныц ж^мысыныц нашарлауына экeлдi [24, 25].
1978 жылы заманауи каркынды су дeцгeйiнiц кeтeрiлyi басталып, 1996 жылга дeйiн жалгасты. Осы уакыт iшiндe солтYCтiк-шыFыста тeцiз децгеш 2,26 м-ге, шыгыста 2,31 м-ге, ал тещзде орташа есеппен 2,5 м-ге ^термт, 1995 жылга карай минус 26,62 м-ге жетп (1-кесте). Осы кeзeцдeгi дeцгeйдiц кeтeрiлyiнiц орташа каркындылыгы жылына шамамен 14 см к¥рады, ал кeйбiр жылдары 36 см-ге дешн жeттi. Тeцiз децгешнщ ец каркынды кeтeрiлyi 1979 жылы (0,31 м), 1990 жылы (0,36 м), 1991 жылы (0,29 м) жэне 1994 жылы (0,28 м) байкалды. Тещз децгешнщ кeтeрiлyiнiц салдары жагалау аймактарыныц су басуымен, eзeн атырауларына жeлкeтeрмeнiц eркiн ену жагдайларымен, сондай-ак eзeн агысыныц бeгeлyiмeн жэне таскын кeзiндe су басу аумактарыныц ^лгаюымен байланысты. 1-кестеде Каспий тещзшщ казакстандык бeлiгiндe дeцгeйiнiц eзгeрy кeзeндeрi мен каркындылыгы кeрсeтiлгeн.
1-кесте - Эр турл1 кезецдердеп Каспий тещз1 децгешнщ взгеру к;аркьIндылыFы Table 1 - Intensity of changes in the level of the Caspian Sea in different periods
Тeмeндey Кeтeрiлy
Кезец Айырмашылык; Кезец Айырмашылык;
солт-шыгыс шыгыс солт-шыгыс шыгыс
1930-1977 2,7 (-28,86) 3 (-28,99) 1926-1929 - 0,35 (-25,84)
1930-1941 1,61 (-27,77) 1,82 (-27,77) 1978-1995 2,26 (-26,59) 2,31 (-26,60)
1942-1956 0,74 (-28,4) 0,7 (-28,40) 2003-2005 0,24(-26,87) 0,15(-26,98)
1957-1970 Децгейдщ т^рактануы
1971-1977 0,60 (-28,86) 0,57(-28,99)
1996-2002 0,28(-27,19) 0,43(-27,20)
2006-2023 1,79 (-28,7) 1,98 (-29,04)
1996 жылы тещз децгешнщ TeMeH4eyi бащалды, ол непзшен Едш бассейнiндегi судыц аздыгымен байланысты, Едш езеш-Верхнелебяжье су кeлемi 273 км3-тен (1995 ж.) 176 км3-ке дешн тeмендедi.
2023 жылы децгей тещз бойынша орта есеппен минус 28,87 м-ге, солтYCтiк-шыFыста -28,7 м жэне шыFыста -29,04 м дейiн темендедь
Жалпы, сощы 45 жылда Каспий тецiзi децгешнщ eзгерyiнен екi кезецд ажыратyFа болады:
1) кенет кетершу - 1978-1995 жж.;
2) баяу темендеу - 19960-2023 жж.
АталFан екi кезецнщ арасындаFы ай^ын айырмашыльщ децгейдщ есу кестесiнде бащалады (3-сурет).
1978-1995 жылдары су децгешнщ кетершу^ эдетте, оц кeрсеткiшке ие болды, ал кейiнгi жылдары - терю мэнге ие. Графиктен тещздщ су режимшщ eзгерiстерi секiрмелi сипатта болFаны кeрiнедi. Каспийдщ эртYрлi аyдандарындаFы тещз децгешнщ есу мэндерi бiрдей. 1978-1995 жыл-дары децгейдiц орташа кeтерiлyi 13 см болды, ал ауыт^улар 36 см-ге дейiн жеттi, 1996-2022 жыл-дары орташа темендеу минус 8 см болып, ауыщулар 28 см-ге дешн болды.
60 40
о 20
ty
ч 0
-20 -40
60 40
б
но ^ч ^ ^ о т ю
^ оо оо оо as as | ^ ^ ^ ^ ^
о 20
^
% 0
Фо ^н ^ о m ю
ОО ОО ОО С^ С^ ON
20 о\ & о\
жыл
-40
1978-1995
1996-2023
жыл
1978-1995 -1996-2023
3-cypeT - Kacnuft TeHi3i geHTeftimH spTypni aftMa;TapgaFbi e3repic gHHaMHKacwi: a - conT-mwiFbic; 6 - mwiFbic Figure 3 - Changes in increments of the Caspian Sea level in different areas: a - northeast; b - east
Anaftga, TeHi3giH conTycriK-mbiFbic 6eniriHge gaywngw ^engiH acep eTy ^aKTopnapw MaHW3gw pen aT;apaTbiHbiH aTan eTKeH ^eH, eftTKeHi 6yn aftMa; TeHi3 geHreftiHiH ;wc;a Mep3iMgi ^enKeTepMe-^enmerepMe Tep6enicTepiHiH naftga 6onywHa 6eftiM [26, 27].
Ka3a;cTaHgM; cтaнцнanapgнн gepeKTepiH Tangay 2006 ^bingaH 6acTan TeHi3 geHreftiHiH ;a3ipri TeMeHgey Ke3eHiHge, 2022 ^binw, ConTycriK Kacnnftge eH ynKeH MaycwMgw; TeHi3 geHrefti e3repici ^aH6aft cтaнцнacwнga (33 cm) ^9He nemHoft cтaнцннcwнga (96 cm) TipKenreHiH KepceTTi. K^nanw apanwHWH MaHbiHga imiHgeri geHreftgiH eH ynKeH e3repici 56 cm 6ongw. OpTa Kacnnftge TeHi3 geHreftiHiH eH ynKeH MaycwMgw; e3repicTepi 2010 ^binw TipKengi: OopT-ffleBneHKoga - 40 cm, A;Tayga - 41 cm, an OeracoBo MaHbiHga 2005 ^binw MaycwMgw; e3repicTep maMaMeH 38 cm 6ongw (4-cypeT).
geHreftgiH aywTKyw 6ipHeme ^aKTopnapFa 6aftnaHbicTbi 6onyw MyMKiH: aHTponoreHgiK apeKeT, KnHMaTTbiH e3repyiHiH acepi, reonorHanw;-TeKTOHHKanbi; ygepicTep.
TeHi3re ;¥aTWH eH ipi 9 e3eH: 03ip6aft^aHga - Kypa, Peceftge - Egin, TepeK, CynaK, Ka3a;cTaH-ga - ^aftbi; (Ypan), HpaHga -nonpyg, Hanyc, Xapa3, Ce^ngpyg ceKingi Kimi e3eHgep [23] (2-KecTe).
40
w
is S 30
« О
<u
1- w '<3 20
<u <u 10
tn u co
'¡5 Ф
<u H 0
III III.
0 0
<N
00
0 0
<N
0
<N
<N
0
<N
0
<N
ЧО
0
<N
0
<N
0 0
<N
<N
0
<N
К
«
<u
(h
S
<D
4
w
<u H
150
« 100
a
<u u
co Ф
50
К
«
<u
(h •
W .
<u
CO
'¡5 £
60
5 40
& 20 u
co Ф
I. I
W
«
<u
Ci • W . <u
CO
'¡5 £
50
5 40 ° 30
о
si 20
<u
6 10 ф
6 ОС 0 2 4 6 ОС 0 2 6 ОС 0 2 4 6 ОС 0 (N
0 0 1 1 1 1 1 2 2 0 0 1 1 1 1 1 2 (N
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 о
2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 (N
W
«
<u u W <u
CO
'¡5 £
50
S 40 о
30
о ^ 20
8 10
0
6 ос 0 2 4 6 ОС 0 (N
0 0 1 1 1 1 1 2 (N
0 0 0 0 0 0 0 0 О
2 2 2 2 2 2 2 2 (N
w
«
<u u
w
<u
tn
'¡5 £
40
В 30
§ 20 a
<u
& 10 ф
m in сл 0000 0000 2222
0 2
00 22
О C^ ^н -H -H (N 00 22
0 2
0
б
а
0
0
в
г
0
д
4-сурет - Каспий тещзгнщ казакстанды; белтндеп ба;ылау пункттергнщ деректер1 бойынша тещз денгешнщ маусымды; езгеру шамасы: а - Жанбай; б - Пешной; в - ^лалы аралы; г - Форт-Шевченко; д - А;тау; ж - Фетисово Figure 4 - Value of seasonal sea level change according to observation points in the Kazakhstan part of the Caspian Sea: a - Zhanbay; b - Peshnoy; c - Kulaly; d - Fort-Shevchenko; e - Aktau; g - Fetisovo
2-KecTe - Kacnnft Te^im^ Heri3ri e3eHgepimH CHnaTTaManapti Table 2 - Characteristics of the main rivers of the Caspian Sea
Ба;ылау пунктi Ба;ылау кезещ Кепжылдык; орташа су келем^ км3 Максималды су келем^ км3 Судын максималды келемi бащалатын басым ай
Кура ез. - Сальяны 1946-2018 жж. 14,2 8,67 (1953 ж.) Мамыр (51,3%)
Едл ез. - Верхнелебяжье а. 1938-2020 жж. 238,6 75,0 (1947 ж.) Мамыр (73,5%)
Терек ез. - Каргалы а. 1965-2020 жж. 6,78 2,30 (2016 ж.) Шшде (45,3%)
Сулак ез. - Сулак а. 1976-2020 жж. 4,75 1,24 (1990 ж.) Шшде (24,4%)
Жайьщ ез. - Махамбет а. 1936-2020 жж. 8,05 9,40 (1957 ж.) Мамыр (85,7%)
Полруд ез. - Туллат а. 1957-2019 жж. 0,47 0,20 (2007 ж.) Сэуiр (58,7%)
Чолус ез. - Поле Зогхал а. 1950-2019 жж. 0,41 0,20 (1992 ж.) Мамыр (67,1%)
Хараз ез. - Коре Санг а. 1951-2019 жж. 0,96 0,49 (1969 ж.) Мамыр (85,3%)
Сефидруд ез. - Поле Астане а. 1959-2019 жж. 3,04 1,99 (1969 ж.) Сэуiр (34,5%)
Карастырылып отырган езендердщ кепжылдыщ орташа су квлемiн талдау керсеткендей, агынныц 86,1% Едiл езенiне, 5,1% Кура езенше, 2,9% Жайыщ езенше, 2,4% Терек езенiне жэне 3,5% калган езендерге тиесiлi. Каспий тещзшщ ^арастырылып отырган ^аза^стандыщ белiгi Yшiн Едiл, Жайыщ езендерiнен келетiн су мелшерi ерекше мацызды. Алайда, осы езендердеп судыц кепжылдыщ орташа жылдыщ келемдерi мен тещз децгешнщ езгерга арасында статистикалыщ бай-ланыс жо^, корреляция коэффициентi 0,5-тен темен.
5-суретте кепжылдыщ орташа су келемшщ динамикасы керсетiлген. Едiл езенiнде - Верхнелебяжье станциясында 1938 жылдан 1976 жылга дейiн су келемшщ темендеу тенденциясы бай-^алып, орташа мэш 227 км3 ^урады. Бул кезендi суы мол кезец (1977-1995 жылдар) алмастырды, онда орташа мэн 264 км3 ^урады, ал 1996 жылдан 2020 жылга дейiн орташа су келемi темендеп, 239 км3 мацында болды. Жайыщ езенi - Махамбет станциясындагы 1936-2020 жылдар аралы-гындагы су келемшщ динамикасы темендеу тенденциясын керсетедi. Сондай-а^, 1977-1994 жылдар аралыгында су келемшщ арту кезещ болганын атап етуге болады.
а
б
350
СП
§ 300 1 250
I 200
iy
" 150 100
" 25,0
Мфч ! Ellk^
.........................................
oomoomoomoomoomoomoomoomoo
о о о о
0 0 ..........................................
ЧО'—ЧО '—1ЧО'—ЧО '—1ЧО'—| Ю '—1ЧО'—ЧО '—
5-cypeT - 03eHgepgeri cy KeneMimq e3repy gHHaMHKacbi: a - Egin; 6 - ^aftbi;
Figure 5 - Dynamics of water volume changes on the rivers: a - Volga; b - Zhaiyk
03eHgepgeri cy KeneMimq ^bin imiHgeri gHHaMHKacbi onapgbiq cy pe^HMi an;biH KepiHeTiH KeKTeMri Tac;biHMeH (cayip-MaMbip), ^aq6bipnbi Tac;aHgapMeH 6y3binaTbiH ^a3-KY3geri cy a3 Ke3eqiMeH (minge-;apama), ^9He Typa;Tbi ;hc;h cy a3 Ke3eqiMeH (^enTo;caH-Haypbi3) cHnaiTanaTbiHbiH KepceTTi.
KacnHH Teqi3i 6acceHHiHgeri e3eHgepgiq opTama Ken^bingbi; cy KeneMimq imiHgeri
gHHaMHKacw ^9He ohm Teqi3 geqreMiHiq e3repiciMeH canbicTbipy KepceTKeHgeM, cy KeneMimq eq ^o-rapw MSHgepi Teqi3 geqremmq eq Y™eH MSHgeprneH ^bin imiHgeri Mep3iMgepi 6oMbiHma epeKmeneHegi (6-cypeT, 2-KecTe). Cy KeneMimq eq ^orapw KepceTKimTepi Heri3iHeH cayip, MaMbip ^9He minge annapbrnga 6aM;anagbi.
60 50 40 30 20 10 0 -10
«
<D U
К
<D
со
"¡5
<D H
Едш
Жайьщ
Пешной
^лалы арал
Форт-Шевченко
А;тау
6-сурет - Тещз денгеш мен Едш жэне Жайы; езендергнщ су келемшщ жыл шгндеп динамикасы Figure 6 - Intra-annual variation of sea level and volume of the Volga and Zhaik rivers
Каспий тещзшщ ;аза;станды; бeлiгiндегi жекелеген ба;ылау пyнктерi бойынша тещз децгешнщ жыл iшiндегi eзгерiс динамикасы кeрсеткендей, тещз децгешнщ ец жoFaры кeрсеткiштерi жылы кезецде бай;алады: Пешнойда мамырда (37,2%) жэне маусымда (38,5%), Кулаалы аралында маусымда (40,5%) жэне шiлдеде (49,4%), Форт-Шевченко шшдеде (61,5%), А;тауда маусымда (56,7%). 5-суретте кeрсетiлген тещз децгешнщ жыл iшiндегi динамикасы Пешной тещз станциясы ауданында Eдiл жэне Жайы; eзендерiнiц су кeлемiмен ец у;сас екенiн кeрсеттi. Бул, ец алдымен, Пешной станциясыныц Жайы; eзенiнiц тещзге ;уяр жерiнде орналасуымен байланысты. Алайда, Кaснийдегi бас;а ба;ылау нyнкттерi eзендерден келетiн су кeлемiмен мундай сызы;ты; байла-ныс;а ие емес. Каспий тещзше ;уятын кeнтеген eзендердiц aFысыньщ кецiстiктiк eзгергiштiгi олардыц тецiзге ;арай aFyыныц азаюымен байланысты, бул жайылма ал;аптарды суландыру, туйы; аудандарды толтыру, сондай-а; булану мен фильтрация шы^ындардыщ ;ажеттштмен тYсiндiрiледi [29].
^орытынды. Каза;станныц экономикалы; дамуы Yшiн, бiрiншi кезекте елдщ батысы Yшiн Каспий тецiзi мацызды рeл ат;арады. Tецiз децгешнщ жYЙелi ^п^гады;, жыларалы;, жыл шшдеп eзгерiстерге ушырауы оныц жaFдaйын жа;сарту Yшiн оцтайлы шешiм ;абылдау Yîni тура;ты мoнитoрингтi, Fылыми-зерттеy, талдау жумыстарын жYргiзyдi талап етедi.
1900 жылдан бYгiнгi кYнге дейiн Каспий тещзшщ децгеш климаттыц eзгерyi, шаруашылы; эсер жэне тектоникалы; процестер сия;ты бiрнеше факторлармен байланысты тYрлi eзгерiстерге ушырады. 2006 жылдан бастап Каспий тещзшщ децгеш 1,83 м-ге тeмендедi. Мемлекетпк океанография институтыныц деректерiне сэйкес, осы уа;ыт iшiнде су бетшщ ауданы 31 мыц км2-ге, яFни 392,3 мыц км2-ден 361,3 мыц км2-ге дейiн ;ыс;арды.
взен суларыныц aFыны тецiз гидрологиялы; прoцестерiнде мацызды рeл ат;арады, тецiздiц жэне оныц жекелеген бeлiктерiнiц су балансына, децгей режимше, тузсыздандыру прoцестерiне, тецiз aFындaрыныц сипатына, гидрохимиялы; жэне биологиялы; процестерге жэне т. б. эсер етедь
Каспий тещзшщ (Едш, Жайы;) непзп ;oректендiрyшi eзендерiндегi су кeлемiнiц мэш тецiз децгейiнiц eзгерyiмен статистикалы; байланысы жо;, алайда олардыц eзгерy динамикасы жалпы фазалы; бaFыт;a ие. Бул факт орта есеппен Каспий тецiзi децгешнщ ^п^гады; ауыт;у тенден-циясына eзен суларынан aFынныц эсер ететшдпш кeрсетедi.
^аржыландыру. Ма;ала KP Fылым жэне жoFaры бiлiм министрлiгiнiц Fылым кoмитетiнiц ;олдауымен BR21882122 "Жасыл даму контекс^нде Батыс Казахстан eцiрiнiц табши-шаруа-шылы; жэне элеуметпк-экономикалы; жYЙелерiнiц тура;ты дамуы: кешендi талдау, тужырым-дама, болжамды; бaFaлay жэне сценарийлер" жобасы шецберiнде дайындалды.
ЭДЕБИЕТ
[1] Каспийское море. Состояние окружающей среды, 2019. [Электронный ресурс]. URL: https://gridarendal-website live.s3.amazonaws.com/production/documents/:s_document/544/original/SoeCaspian2019_rus_lores.pdf? 1592816857 (дата обращения 15.02.2024)
[2] Нестеров Е. С. Водный баланс и колебания уровня Каспийского моря. Моделирование и прогноз. - М.: Триада, 2016. - 378 с.
[3] Каспийское море: Гидрология и гидрохимия. - М.: Наука, 1986. - 261 с.
[4] Гидрометеорология и гидрохимия морей. Т. 6. Каспийское море. Вып. 1 / Под ред. Ф. С. Терзиева, А. Н. Косарева, А. А. Керимова. - СПб.: Гидрометеоиздат, 1992. - С. 358-359.
[5] Будыко М. И., Ефимова H. A., Лобанов В. В. Будущий уровень Каспийского моря // Метеорология и гидрология. - 1988. - № 5. - С. 86-94.
[6] Голицын Г. С., Раткович Д. Я., Фортус М. И., Фролов А. В. О современном подъеме уровня Каспийского моря // Водные ресурсы. - 1998. - Т. 25, № 2. - С. 133-139.
[7] Панин Г. Н., Мамедов Р. М., Митрофанов И. В. Современное состояние Каспийского моря. - СПб.: Наука, 2005. - 356 с.
[8] Фролов А. В. Моделирование многолетних колебаний уровня Каспийского моря: теория и приложения. - М.: ГЕОС, 2003. - 174 с.
[9] Samant R., Prange M. Climate-driven 21st century Caspian Sea level decline estimated from CMIP6 projections. Commun Earth Environ 4, 357. 2023. https://doi.org/10.1038/s43247-023-01017-8
[10] Arpe K., Leroy S. The Caspian Sea Level forced by the atmospheric circulation, as observed and modelled // Quaternary International Volumes 173-174, October-November 2007, Pages 144-152.
[11] Магрицкий Д. В., Кенжебаева А. Ж., Сивохип Ж. Т., Павлейсик В. М. Научно-прикладное изучение стока рек в бассейне Урала в ХХ в. - начале ХХ1 в. Ч. 2. Трансграничное водопользование и водный режим устья Урала // Вопросы степеведения. - 2023. - № 2. - С. 17-42. DOI: 10.24412/2712-8628-2023-2-17-42
[12] Большая Российская энциклопедия. [Электронный ресурс]. URL: https://bigenc.ru/c/volga-9bf6d0 (дата обращения 20.12.2023)
[13] Восьмое Национальное Сообщение и Пятый Двухгодичный Доклад Республики Казахстан Рамочной конвенции ООН об изменении климата. - Астана, 2022. - 493 с.
[14] Ежегодный бюллетень мониторинга состояния и изменения климата Казахстана: 2022 год. - Астана, 2023. -
75 с.
[15] Абузяров З. К. К вопросу о сверхдолгосрочном прогнозировании уровня Каспийского моря // Труды гидрометеорологического научно-исследовательского центра Российской Федерации. - 2011. - № 345. - С. 23-36.
[16] Ivkina N. I., Galayeva A. V. Assessment of fluctuations in the Caspian sea level under the influence of climate change for the future until 2050 // Гидрометеорология и экология. - 2021. - № 1. - С. 70-77.
[17] Островская Е. В., Татарников В. О. К вопросу о причинах падения уровня Каспийского моря в современный период // Астраханский вестник экологического образования. - 2023. - № 5(77). - С. 4-12.
[18] ЕСИМО. [Электронный ресурс]. URL: http://esimo.oceanography.ru/ (дата обращения 25.01.2024).
[19] Ивкина Н. И., Галаева А. В., Саиров С. Б., Долгих С. А., Смирнова Е. Ю. Оценка годового стока реки Жайык (Урал) в створе у с. Кушум на перспективу до 2050 г. С учетом изменения климата // Гидрометеорология и экология. -2020. - № 3(98). - С. 52-69.
[20] Смагулов Ж. К., Баспакова Г. Р. Внутригодовые изменения стока реки Жайык и его основных притоков // География и водные ресурсы. - 2021. - № 3. - С. 38-44.
[21] Бурлибаев М. Ж., Бурлибаева Д. М. О современном состоянии гидролого-гидрохимического режима реки Жайык // Гидрометеорология и экология. - 2022. - № 3. - С. 22-30.
[22] Ежегодные данные о режиме Каспийского моря, 2011. - Астана, 2023. - С. 59.
[23] КАСПКОМ. [Электронный ресурс]. URL: caspcom.com/index.php?lang=1&proj=6 (дата обращения 25.01.2024).
[24] Ивкина Н. И., Терехов А. Г., Наурозбаева Ж. К. Колебания уровня Каспийского моря и диагностика современных изменений положения береговой линии по спутниковым данным landsat периода 2005...2015 годов // Гидрометеорология и экология. - 2015. - № 2(77). - С. 28-35.
[25] Ивкина Н. И., Елтай А. F., Бъорн Клове, Садуокасова М. Т., Шенбергер И. В., Шишкина Г.М. Колебания уровня и их влияние на нефтяное загрязнение Казахстанского сектора Каспийского моря // Гидрометеорология и экология. -2020. - № 2(97). - С. 62-72.
[26] Ивкина Н. И., Васенина Е. И., Елтай А. F. Сгонно-нагонные явления в северо-восточной части Каспийского моря в современных условиях // Гидрометеорология и экология. - 2019. - № 2(93). - С. 77-85.
[27] Ивкина Н. И. Сгонно-нагонные явления в устьевой зоне казахстанского сектора Каспийского моря // Труды Государственного океанографического института. - 2014. - № 2013. - С. 278-290.
[28] Селезнев В. А. Изменение водности реки Волги за последние шестьдесят лет // Устойчивое развитие, экоин-новации и «зеленые» экономика и технологии: III Всероссийская научно-практическая конференция с международным участием, посвященная 90-летию СГЭУ. - 2021. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/izmenenie-vodnosti-reki-volgi-za-poslednie-shestdesyat-let (дата обращения: 06.03.2024).
[29] Устья рек Каспийского региона: история формирования, современные гидролого-морфологические процессы и опасные гидрологические явления / Под ред. В. Н. Михайлова. - М.: ГЕОС, 2013. - 703 с.
REFERENCES
[1] Caspian Sea. State of the Environment, 2019. [Electronic resource]. URL: https://gridarendal- website-live.s3.amazonaws.com/production/documents/:s_document/544/original/SoeCaspian2019_rus_lores.pdf? 1592816857 (date of the application: 15.02.2024).
[2] Nesterov E.S. Water balance and Caspian Sea level fluctuations. Modeling and Forecasting. M.: Triad, 2016. 378 p. (in Russ.).
[3] Caspian Sea: Hydrology and Hydrochemistry. M.: Nauka, 1986. 261 p. (in Russ.).
[4] Hydrometeorology and hydrochemistry of the seas. Vol. 6. Caspian Sea. Vol. 1 / Edited by F. S. Terziev, A. N. Kosarev, A. A. Kerimov. SPb.: Gidrometeoizdat, 1992. P. 358-359 (in Russ.).
[5] Budyko M. I., Efimova H. A., Lobanov V. V. Future level of the Caspian Sea // Meteorology and Hydrology. 1988. № 5. P. 86-94 (in Russ.).
[6] Golitsyn G. S., Ratkovich D. Ya., Fortus M. I., Frolov A. V. About modern Caspian Sea level rise // Water Resources. 1998. Vol. 25, № 2. P. 133-139 (in Russ.).
[7] Panin G. N., Mamedov R. M., Mitrofanov I. V. Modern State of the Caspian Sea. SPb.: Nauka, 2005. 356 p. (in Russ.).
[8] Frolov A. V. Modeling of multiyear fluctuations of the Caspian Sea level: theory and applications. M.: GEOS, 2003. 174 p. (in Russ.).
[9] Samant R., Prange M. Climate-driven 21st century Caspian Sea level decline estimated from CMIP6 projections. Commun Earth Environ 4, 357, 2023. https://doi.org/10.1038/s43247-023-01017-8
[10] Arpe K., Leroy S. The Caspian Sea Level forced by the atmospheric circulation, as observed and modelled // Quaternary International. Vol. 173-174, October-November 2007. P. 144-152.
[11] Magritsky D. V., Kenzhebaeva A. J., Sivohip J. T., Pavleysik V. M. Scientific and applied study of river runoff in the Ural basin in the twentieth century. Early XXI century. Part 2. Transboundary water use and water regime of the Ural estuary // Voprosy steppeovedeniya. 2023. No 2. P. 17-42. DOI: 10.24412/2712-8628-2023-2-17-42 (in Russ.).
[12] Big Russian Encyclopedia. [Electronic resource]. URL: https://bigenc.ru/c/volga-9bf6d0 (date of the application: 20.12.2023) (in Russ.).
[13] Eighth National Communication and Fifth Biennial Report of the Republic of Kazakhstan to the United Nations Framework Convention on Climate Change. Astana, 2022. 493 p. (in Russ.).
[14] Annual bulletin of monitoring of the state and climate change of Kazakhstan: 2022. Astana, 2023. 75 p. (in Russ.).
[15] Abuzyarov Z. K. To the question of ultra-long-term forecasting of the Caspian Sea level // Proceedings of the Hydro-meteorological Research Center of the Russian Federation. 2011. № 345. P. 23-36 (in Russ.).
[16] Ivkina N. I., Galayeva A. V. Assessment of fluctuations in the Caspian sea level under the influence of climate change for the future until 2050 // Hydrometeorology and ecology. 2021. № 1. P. 70-77.
[17] Ostrovskaya E. V., Tatarnikov V. O. To the question about the causes of the Caspian Sea level drop in the modern period // Astrakhan Bulletin of Environmental Education. 2023. № 5(77). P. 4-12 (in Russ.).
[18] ESIMO. [Electronic resource]. URL: http://esimo.oceanography.ru/ (date of the application: 25.01.2024).
[19] Ivkina N. I., Galaeva A. V., Sairov S. B., Dolgikh S. A., Smirnova E. Y. Assessment of the annual flow of the river Zhaiyk (Ural) at the site near the village of Kushum for the future up to 2050. Taking into account climate change // Hydrometeo-rology and Ecology. 2020. № 3(98). P. 52-69 (in Russ.).
[20] Smagulov J. K., Baspakova G. R. Intra-annual changes in the flow of the Zhaiyk River and its main tributaries // Geography and Water Resources. 2021. № 3. P. 38-44 (in Russ.).
[21] Burlibaev M. J., Burlibaeva D. M. On the current state of the hydrological and hydrochemical regime of the river Zhaiyk // Hydrometeorology and ecology. 2022. № 3. P. 22-30 (in Russ.).
[22] Annual data on the Caspian Sea regime, 2011. Astana, 2023. 59 p. (in Russ.).
[23] CASPCOM. [Electronic resource]. URL: caspcom.com/index.php?lang=1&proj=6 (date of the application: 25.01.2024).
[24] Ivkina N. I., Terekhov A. G., Naurozbayeva Zh. K. Caspian Sea level fluctuations and diagnostics of modern changes in the coastline position based on satellite data of the period 2005...2015 // Hydrometeorology and ecology. 2015. № 2(77). P. 2835 (in Russ.).
[25] Ivkina N. I., Yeltay A. G., Bjorn Klove, Saduokasova M. T., Shenberger I. V., Shishkina G. M. Level fluctuations and their impact on oil pollution of the Kazakhstan sector of the Caspian Sea // Hydrometeorology and ecology. 2020. № 2(97). P. 62-72 (in Russ.).
[26] Ivkina N. I., Vasenina E. I., Yeltay A. G. Runup and surge phenomena in the north-eastern part of the Caspian Sea in modern conditions // Hydrometeorology and ecology. 2019. № 2(93). P. 77-85 (in Russ.).
[27] Ivkina N. I. Surge-surge phenomena in the estuary zone of the Kazakhstan sector of the Caspian Sea // Proceedings of the State Oceanographic Institute. 2013. № 2014. P. 278-290 (in Russ.).
[28] Seleznev V. A. Changes in the Volga River water content over the last sixty years // Sustainable development, eco-innovations and "green" economy and technologies: III All-Russian scientific-practical conference with international participation, dedicated to the 90th anniversary of SGEU. 2021. URL: https://cyberleninka.ru/article/nizmeneme-vodnosti-reki-volgi-za-poslednie-shestdesyat-let (circulation date: 06.03.2024) (in Russ.).
[29] River estuaries of the Caspian region: history of formation, modern hydrological and morphological processes and dangerous hydrological phenomena / Edited by V. N. Mikhailov. Moscow: GEOS, 2013. 703 p. (in Russ.).
С. Б. Саиров1, А. F. Елтай2, Д. Б. Ракишев3, А. ^урма^алиева*4
1 К. г. н., первый заместитель генерального директора (РГП «Казгидромет», Астана, Казахстан; [email protected])
2 PhD, начальник управления гидрометеорологических исследований Каспийского моря (Научно-исследовательский центр РГП «Казгидромет», Астана, Казахстан; ye/[email protected])
3 Ведущий научный сотрудник управления моделирования гидрологических процессов и гидрологических расчетов (РГП «Казгидромет», Астана, Казахстан; [email protected])
4* Ведущий научный сотрудник управления гидрометеорологических исследований Каспийского моря (Научно-исследовательский центр РГП «Казгидромет», Астана, Казахстан; [email protected])
ДИНАМИКА ИЗМЕНЕНИЯ УРОВНЯ КАСПИЙСКОГО МОРЯ В ЕГО КАЗАХСТАНСКОЙ ЧАСТИ
Аннотация. Каспийское море в последние годы подвержено постепенному снижению уровня. В 2023 г. уровень моря достиг отметки минус 28,7 м на северо-востоке и минус 29,04 м на востоке. Ежегодное падение уровня моря в казахстанской части достигает 8 см. Основным фактором изменения уровня является приток речных вод в море, большая часть которого приходит с реки Волги. Анализ среднемноголетних объемов воды главных рек, впадающих в Каспий, показал, что 86,1% стока приходится на реку Волгу, 5,1% - на реку Куру, 2,9% - на реку Жайык, 2,4% - на реку Терек и 3,5% - на остальные реки. Значения среднего годового уровня моря и объемов воды, впадающих в него, не имеют статистической связи, однако динамика их изменения имеет синхронных ход, что указывает на влияние речных вод на тенденцию изменения уровня моря в многолетнем разрезе.
Ключевые слова: Каспий, уровенный режим, Волга, Жайык, тенденция.
S. B. Sairov1, A. G. Yeltay2, D. B. Rakishev3, A. K. Kurmangaliyeva*4
1 First Deputy General Director (RSE "Kazhydromet", Astana, Kazakhstan; [email protected]) 2 Head of the Caspian Sea Hydrometeorological Research Department (Scientific-Research Center RSE "Kazhydromet", Astana, Kazakhstan; [email protected]) 3 Leading Researcher, Department of Hydrological Process Modeling and Hydrological Calculations (RSE "Kazhydromet", Astana, Kazakhstan; [email protected]) 4* Leading Researcher, Department of the Caspian Sea Hydrometeorological Research (RSE "Kazhydromet", Astana, Kazakhstan; [email protected])
DYNAMICS OF WATER LEVEL CHANGES IN THE KAZAKH PART OF THE CASPIAN SEA
Abstract. The Caspian Sea is subject to various fluctuations, and in recent years the level has been gradually decreasing. In 2023, the mean sea level reached minus 28.7 m in the northeast and minus 29.04 m in the east. The annual sea level decrease in the Kazakh part of the sea is up to 8 cm. The main factor in sea level change is the inflow of river water, most of which originates from the Volga. Analysis of the average annual water volumes of the main rivers flowing into the Caspian Sea showed that 86.1% of the flow comes from the Volga River, 5.1% from the Kura River, 2.9% from the Zhaiyk River, 2.4% from the Terek River, and 3.5% from other rivers. There is no statistical relationship between mean annual sea levels and the amount of water inflow, but the synchronous dynamics of their changes indicates the influence of river water on sea level trends over many year.
Keywords: Caspian Sea, level regime, Volga, Zhaiyk, trend.