CC BY
10https://doi.org/10.55764/2957-9856/2024-2-52-63.12
FTAMP 39.15.15 ЭОЖ 911
Ш. У. Лайсханов*1, К. Д. Каймулдинова2, Д. Т. Алиаскаров3
1 PhD, кауымдастырылган профессор (Абай атындагы Казак ^лттык педагогикалык университетi,
Алматы, Казахстан; [email protected]) 2 Г. f. д., профессор (Абай атындагы Казак ^лттык педагогикалык университетi, Алматы, Казакстан; [email protected])
3 PhD, ага окытушы (Абай атындагы Казак ^лттык педагогикалык университетi, Алматы, Казакстан;
ТАРИХИ КАРТАЛАРДАГЫ АРАЛ ТЕЩЗ1 АКВАТОРИЯСЫНЬЩ ДИНАМИКАСЫ
Аннотация. Арал тещзшщ экологиялык мэселесiнiн галамдык сипат алуы сощы онжылдыктарда кептеген зерттеушшердщ назарына iлiнiп, акваториясынын езгеру динамикасын жэне онын коршаган ортага эсерш зерттеу ж^мыстары кебейдi. Эдетте зерттеушшер Арал тенiзi акваториясынын динамикалык езгерюш талдаганда, онын сощы жарты гасырдагы езгерiстерiн негiзге алады. Ал онын карта бетшде пайда болганнан бастап, экологиялык апат аймагына айналганга дешнп уакыт аралыктагы акваториясындагы сандык езгерютер туралы мэлiметтер аз. Сондыктан, тарихи карталардын кемегiмен эртYрлi жылдардагы Арал тещзшщ акваториясынын ауданын есептеудi жэне онын Арал экологиялык апаты орын алганга дейiнгi кепжылдык динамикасын жасауды зерттеу максаты етiп койдык. Ол Yшiн алдымен халыкаралык iздестiру жYЙелерi мен электрондык ресурс кездерi аркылы табылган гылыми енбектерге жэне тарихи карталарга негiзделе отырып, Арал тещз1 акваториясы туралы алгашкы деректердщ пайда болуына жэне даму тарихына шолу жасалды. Келесi кезенде ArcGIS 10.4.1 ГАЖ багдарламасында тарихи карталарды кенiстiктiк байлау аркылы олардагы Арал тещзшщ акваториясынын ауданы есептелдi. Осы сандык мэлiметтер негiзiнде 17161967 жылдар аралыгындагы динамикасы жасалды. Арал тещзшщ элем картографиясында ез атауымен пайда болган кезенде онын ауданы шш1 болгандыгы (10 320 км2) 1716 жылгы карта бойынша аныкталды. Ал б^л керсетк1ш 1742 жылы 20 538 км2-ге, 1827 жылгы 48 680 км2-ге езгерген. Тещз езiнiн максимум денгейiне 1848-1849 жылдары (71 009 км2 ) жеткенш, 1907 жылга карай бiршама шш1решп (63691 км2), ал 1967 жылга карай кайта бiршама ^лгайганы (66 836 км2) аныкталды. Дегенмен, Арал тещз1 туралы терен зерттеулер жасалган 1848-1849 жылдарга дейiн Арал туралы гылыми акпараттардын аз болуы жэне картографиялау эдiс-тэсiлдерiнiн жеткiлiктi дамымауы салдарынан бiз колданган карталарда б^рмаланудын кеп болуы мYмкiн екенiн жокка шыгармаймыз.
ТYЙiн создер: Арал тенiзi, тарихи карталар, Арал тенiзi акваториясынын динамикасы, геоакпараттык жYЙе (ГАЖ), Арал проблемасы.
К1р1спе. Сонгы жарты гасырдан астам уакыттагы Арал тещзшщ тартылуы элем тарихындагы ен 1р1 экологиялык апаттардын б1р1 болып табылады. Б^л биоэртYрлiлiктiн жойылуына жэне аймактын экожYЙесiнiн б^зылуына экелш, тещздщ манында коныстанган халыктын ем1р1не тшелей эсер ету аркылы аймактык элеуметтiк-экономикалык проблемалардын шиеленiсе тYсуiне себеп болды [1]. Сондыктан, Арал мэселес сонгы онжылдыктарда кептеген зерттеушшердщ назарына шнш, зерттеу нысанына айналды. Арал мэселесi туындамас б^рын да, онын т^йык алап ретiндегi келемi мен табигаты кептеген зерттеушiлердiн танданысын тудырган. ТYрлi гасырларда емiр сYрген галымдардын зерттеулерiне аркау болып, олар жасаган тарихи карталарда керiнiс тапты.
Арал тенiзiн аспаптык бакылаулар 1911 жылы басталса [2], тарихи карталарда жеке су айдыны ретiнде бейнелене бастаганына бiрнеше гасыр еттi. Дегенмен, кептеген галымдар [1-3] Арал тенiзi ежелгi жэне ортагасырлардагы тарихи жазбаларда т^спалдаулар аркылы жэне эртYрлi атаулар аркылы керсетшгенш алга тартады. Ежелп еркениеттерге б^л су айдыны аз белгш болды [4, 5].
1697 жылы С. У. Ремезовтын [6] енбепнде «Арал тещзЬ> атауы алгаш рет колданылды жэне картасында кершс тапты. Одан кейiн Еуропа карталарында б^л атау 1723 жылы пайда болды. 1847-1848 жылдары А. Бутаков бастаган экспедиция [7] нэтижесшде Арал тещзшщ алгашкы
гылыми сипаттамасы мен картасы жасалды. Тещздщ взгерiп жаткан жагалау сызыктарын бакылау квлдщ тарихи ауданы туралы квптеген пiкiрталастарды тудырды. Орыс галымдарыныц дерек-терiнде Арал тецiзiндегi су децгешнщ жогарылагандыгы жазылды. Б^л Парсы жэне ТYркiстан сиякты шалгай елдердегi жылдам к¥ргакшылык туралы б^рыннан бар теорияларга кайшы келдi [8].
ХХ-гасырдыц басында Л. Берг [5] Арал тещзш терец зерттеген галым ретiнде тарихта калды. Ол алгаш рет Арал тецiзi туралы монография жазды. Ол б^л ецбепнде тещздщ тарихы мен географиялык ерекшелiктерiн зерттедi жэне Арал тещзшщ вткенi мен казiргi жагдайы туралы тYсiнiктердi жYЙеледi.
Ал 1960 жылдан бастап, суармалы егiншiлiк алкаптарыныц т^раксыз кецеюi нэтижесшде оган к^ятын екi взен суыныц азаюына байланысты Арал тецiзi тез к¥ргап, т^здануга ^шырады [1, 2, 4]. Осы процестщ нэтижесiнде тещздщ акваториясы едэуiр кiшiрейiп, оныц жагалау сызыгы ондаган шакырымга шегiндi.
Арал тещзшщ квпжылдык взгерiсi квптеген галымдардыц зерттеу такырыбына айналган. «Геологиялык жэне тарихи кезендерде Арал тещзшщ динамикасы» [9], Арал тецiзi акваториясыныц динамикасы [10] «Арал тещзшщ к¥ргау тарихы» [4], «Арал жэне Арал мацы» [11], «Арал тещзшщ энциклопедиясы» [11] «Арал тещзшщ вткеш, бYгiнi жэне болашагы» [2], «Арал тещзшщ су-т^з балансыныц динамикалык моделi» [12], «Арал тецiзi су ресурстарыныц динамикалык взгерiстерi жэне оныц бассейнiнде су ресурстарын пайдалану тиiмдiлiгiн кешендi багалау, Орталык Азия» [13], «Арал тещзшщ экожYЙелерiндегi 1960-1990 жылдардагы взгерiстер» [14] жэне баска да ецбектерде Арал тецiзi акваториясыныц взгерiстер туралы жан-жакты акпараттар келтiрiлген. Квптеген галымдар Арал тецiзi акваториясыныц динамикасын зерттегенде оныц соцгы 50-60 жылдагы взгерiсiн назарга алады. Олар Аралдыц экологиялык проблемасын осы уакыт аралыгындагы взгерiстердi аныктау аркылы кврсету жеткiлiктi деп санаган болар. Ал Арал апаты пайда болганга дейiнгi квпжылдык немесе гасырларды камтыган динамикасын зерттеу ж^мыстары тшсп децгейде жYргiзiлмеген. Эсiресе эртYрлi кезецдерде оныц взгерiсi туралы жалпылама акпараттар болганымен, оныц акваториясыныц квпжылдык динамикасы туралы сандык акпараттар кездеспейдi.
Осы зерттеудщ максаты - тарихтыц эртYрлi кезецдерiнде эзiрленген карталардагы Арал тецiзi акваториясыныц ауданын есептеу жэне оныц Арал экологиялык апаты орын алганга дейiнгi квпжылдык динамикасын жасау аркылы взгерютерге талдау.
Тарихи карталарды колдана отырып, Арал тецiзi акваториясыныц квпжылдык динамикасын жасау жэне орын алган взгерютерге талдау вте мацызды. Б^л ж^мыстар оныц табигатын жете тYсiнуге жэне Арал мэселесiнiц себептерiне талдау жасап, тшсп корытындылар шыгаруга септшн тигiзедi.
Зерттеу нысаны. Арал тецiзi Еуразия материгiнiц орталыгында орналаскан жэне м^хиттардан алыс жаткан iрi су алабы. Оны квлемiнiц Yлкендiгiне карай «тещз» деп атайды. Арал тецiзi тартылганга дейiн Орта Азиядагы Каспийден дешнп ец iрi квл саналатын. Оныц су жинау бассейнi жет елдiц (Эзбекстан, ТYрiкменстан, Казакстан, Ауганстан, Тэжшстан, Иран) аумагында 2 миллион км2 астам ауданды алып жатса, акваториясы Казакстан мен Эзбекстан жершде калыптаскан [2, 4]. Сондыктан оныц осы ерекшелiгi эртYрлi тарихи кезецдерде квптеген зерттеушшердщ назарын аударуына себеп болды. Эсiресе соцгы жарты гасырдагы взгерiстер тек кана галымдардыц гана емес, элем ж^ртшылыгын алацдатып отыр.
Соцгы бес онжылдыкта Арал тещзшщ апатты к¥ргауы негiзiнен Орталык Азияныц квптеген бвлiктерiндегi аукымды суару жобаларыныц салдарынан туындады. Kазiргi кезде оныц акваториясы непзп 3 бвлштен тирады. Олар: Yлкен (ОцтYCтiк) Арал, Yлкен (ОцтYCтiк) Аралдыц батыс бвлт жэне Кiшi (СолтYCтiк) Арал. Олардыц iшiндегi iрiсi - Кiшi (СолтYCтiк) Арал (1-сурет).
1960 жылмен салыстырганда 2014 жылы Арал суыныц жалпы ауданы (Yлкен Арал + Кiшi Арал) сегiз есе азайса [10], 2018 жылга карай 10 есеге жуык кiшiрейiп, 6,9 км2 к¥раган. Ал жалпы су квлемi 1960 жылмен (1083 км3) салыстырганда 2018 жылы 15,6 есе кыскарып, 69,31 км3 децгейдi к¥раган [15].
Арал тещзшщ к¥ргаган табаны жаца жер бедерш калыптастырган. Ол экологиялык апат ошагына жэне Арал тецiзiнiц взше гана емес, осы аймакка кYштi экологиялык эсер ететiн швлге айналган. Б^рынгы тецiз табанында Аралом деп аталатын Арал тецiзiнiц к¥ргак тYбiнiц ауданы ^лгаюда [9].
1-сурет - Арал тещзшщ каз1рп акваториясы
Зерттеу материалдары мен эдктерь Scopus жэне Web of Science гылыми ецбектердщ ре-феративт базалары жэне Google Scholar, e-library халыкаралык 1здест1ру жYЙелерiн пайдалану аркылы Арал тещзшщ акваториясы жэне оныц динамикасына катысты отандык жэне шетелдiк галымдардыц ецбектерше шолу жасалды. Ал Арал тецiзi бейнеленген тарихи карталардыц электронды; н^скаларына темендеп электрондык ресурс квздерi аркылы шолу жасалды, iрiктелдi жэне кешiрiлiп алынды:
- «OldMapsOnline» элемдiк тарихи карталардыц онлайн платформасы (https://www.oldmapsonline.org). 2013 жылдыц кацтарынан бастап жобаны ерiктiлер мен Klokan Technologies GmbH командасы бос уакытында жетiлдiрiп, толыктырып отырады. Платформа аркылы дYниежYзi жэне оныц аймактарыныц жэне жергiлiктi жерлердiц бiрнеше мыццаган карталарын табуга болады.
- «GeoPortOst» Шыгыс жэне ОцтYCтiк-ШыFыс Еуропаныц такырыптык жэне к¥пия карталар порталы (http://geoportost.ios-regensburg.de). Порталда 3000-нан астам ШыFыс жэне Ощуспк-ШыFыс Еуропаныц карталары бар. М^нда аймактыц тарихы, этнографиясы, экономикалык жэне элеуметтiк жаFдайларын бейнелейтiн карталарды керуге болады.
- «Этоместо» Ресейдщ аймактары мен калаларыныц жэне шетелдш тарихи карталар сайты (http://www.etomesto.ru). Сайтта ежелгi Fасыр, ортаFасыр жэне казiргi заманFы бейнесiн керсететiн тарихи карталар, пландар, топографиялык карталар, атластар, аэротYсiрiлiмдер жэне схамалар бар.
- Чехияныц Карлов университетiнiц (Charles University) цифрлык ресурстар платформасы (http://digitool.is.cuni.cz). Эдетте м^ндай жYЙелер университеттiц Fылыми макалаларын, электронды ютаптарын, презентацияларын, м¥раFаттык материалдарын жэне т. б.сандык ресурстарын сактау, баскару жэне кол жеткiзу Yшiн к¥рылады.
- Дэвид Рамсейдiц тарихи карталар коллекциясы (https://www.davidrumsey.com). Дэвид Рамсейдiц карталар коллекциясы 35 жыл б^рын к¥PылFан жэне 200 000-нан астам картадан тирады. Коллекцияда XVI-XXI FасырлардаFы сирек кездесетiн СолтYCтiк жэне ОцтYCтiк Америка карталары, сондай-ак Элем, Азия, Африка, Еуропа жэне Океания карталары бар. Интернет аркылы коллекциядан атластар, глобустар, кабырFа карталары, мектеп географиялары, калта карталары, зерттеу кiтаптары, тещз карталары жэне калта, кабырFа, балалар жэне колжазба карталарын коса алFанда, эртYрлi картографиялык материалдарды карауFа жэне жYктеп алуFа болады.
Тарихи карталарлы iрiктеуде картаныц сапасына (эсiресе Арал тещзшщ жаFалау сызыны-ныц айкын керiнетiн) жэне картаныц масштабына карай жYзеге асырылды. Осылайша, масштабы 1: 1:6 500 000 ^сак емес, 1716-1967 жылдар аралыFында к¥PастырылFан 10 карта тацдап алынды. Арал тецiзi бейнеленген карталарды пайдалана отырып, оныц сол уакыпаы акваториясыныц ауданын аныктау ArGIS 10.4.1 баFдарламасында мынадай операцияларды орындау аркылы жYзеге асырылды:
1. Тарихи карталарды кещспкпк байлау.
2. Зерттеу нысанын сандау жэне шейф файлын К¥РУ.
3. Зерттеу нысаныньщ акваториясын аны;тау.
Тарихи карталар непзшде зерттеу нысаныныц бiрнеше жылдар бойынша акваториясыныц ауданын аны;тау ж^мыстары Арал тещзi акваториясы ауданыныц кепжылды; динамикасын жасауга мYмкiндiк бердь Тарихи езгерiстерге талдау жасау ар;ылы су айдыныныц табигатын жете тYсiнiп, себеп-салдарлы; байланыстарды аны^тауга септiгiн типздь
Зерттеу нэтижелерi мен оларды талкылау.
Арал тецiзi акваториясы туралы алFашк;ы деректердщ пайда болуы жэне картада бей-неленуi. Антик дэуiршщ галымдары ез жазбаларында жэне карталарында Каспий тещзш керсет-кенiмен, Арал тещзi туралы аппарат келтiрмеген. Геродоттыц У-гасырдыц 40-жылдарыныц аягында, 30-жылдардыц басында жазган «Тарих» атты ;олжазбасында Каспий (Гиркан) тещзшщ шыгысында ас;ар таулар мен жазы; жат^андыгын керсеткен [3]. Ал Страбон Каспий тещзш СолтYCтiк м^хиттыц шыганагы деп есептеген. Ол м^хиттыц континетке кiрiп жат;ан 4 шыганагы бар екенiн алга тартып, Гиркан (Каспий) тещзш солтYCтiк шыгана^^а жат;ызады. Б^л Каспий тещзi мен Арал тещзi жалгасып жат^андыгы туралы болжамды на;тылай тYсетiн сия;ты. Ал Рим географиясыныц кернектi екiлi Птоломейдщ картасы бойынша Гиркан батыстан шыгыс^а созылып жатыр. Оган Яксарт (Сырдария) пен Окс (Амудария) ^рггынын керсеттедi. Птоломей Сырдария езеншщ ;айда ^^ятыны туралы ;ателескешмен, Окс (Амудария) езенi Гиркан тещзше ^^ятынын д^рыс керсете алды. Ол кезде Амудария екi багытта, екi тYрлi тещз бассейнiне агып жатты. Аракса Арал тещзше, ал Окс Эзбекстанга шыгып Каспий тещзше К¥яды [16].
Арал тещзше сiлтемелердi Орталы; Азиядагы Меотид туралы ;арама-;айшы есептерден табуга болады жэне б^л Азов тег^мен ы;тимал байланысты керсетедь Сонымен ;атар, "Орыс батпагы" туралы жэне ежелп ;ытай дереккездерiндегi "СолтYCтiк тещз" немесе "Батыс тещз" деген сштемелер б^л айма; туралы ежелп бiлiмдi мецзейдi [4]. "Арал тещзГ' атауы Византия елшiсi Земархтыц б.з. 568 жылы "Лимне" деп аталатын кел туралы айт;ан сезiнен шы;;ан болуы мYмкiн деген болжамдар бар [17].
Араб географтары Арал тещзi туралы толыгыра^ аппарат бердi. Мысалы, Ибн Хордадбех ез жазбаларында КYрдер келi (Бухайра) деп керсетедi. Тарихи мэлiметтер Арал тещзшщ Сары;а-мыспен байланысы жо; жэне езiндiк ерекшелiктерi мен географиялы; мацызы бар екенш керсетедi. Ал Ибн Хордадбеха жэне Ибн Русте сия;ты араб географтары Амудария мен Сырдария езендерi туралы мэлiметтерiнде Арал тещзш де сипаттап жазган. Олар Аралды КYрдер келi деп атап, оныц диаметрi айтарлы;тай ау;ымды екендiгiн жазган. Ибн Русте жазган Амудария ;^ятын келдщ сипаттамасы Арал тещзшщ сипаттамаларына сэйкес келедь 1У-Х-гасырларда осы келдщ езендершщ сагаларына жа;ын жагалау сызы;тары ;азiргi жагалау сызы;тарына ^;сас болды. Ягни, Арал тещзi Сары;амышпен байланысы болмаган [4, 17]. Ал VИ-шi гасырдан ХУ1-шы гасырга дейiнгi тарихи мэлiметтерде Арал тещзше ;^ятын езендер туралы эртYрлi тYсiнiктер болды [17].
Орыс дереккездершде Арал тещзi алгаш рет XVП-Fасырдыц басында "Кою кек тещз" атымен керiнiс тап;ан. Орыс зерттеушшершщ геологиялы; зерттеулерi бойынша плиоценнен кейiнгi дэуiрде Yстiрт шыцы, Мургаб пен Тедженнщ саFалары мен Копетдаг тауалды жазы^ы аралы-FындаFы К^ара^м шелi аймаFын су басып, бiрiккен Арал-Каспий тещзi ;алыптас;ан. Екi тещз Yлкен Балх жэне Кiшi Балх б^аздары, кешннен Узбой б^азы жалFап жат;ан [4, 9, 11]. Неоген кезещнде Орталы; Азия аумаFында орын алFан ;уатты тектоникалы; ;озFалыстардьщ нэтижесiнде Т^ран жазы^ыныц орталыFында Yш терец ойпат: Арал, Хорезм жэне Сары;амыс ;алыптасты. Ерте жэне орта плейстоценде б^л депрессиялардыц барлыFы субаэральды жаFдайда дамыды. Осы уа;ытта Амудария Кара^мныц орталыFы ар;ылы батыс;а ;арай Каспий (Хвалын) тещзше ;^йып жатты. Кеш плейстоценде солтуспкте Амударияныц арнасы езгерiп, Арал-Сары;амыс ойпатына
бастады. Б^л шамамен 70 мыц жыл б^рын бастап;ы Арал тещзшщ ;алыптасуына себеп болды тYсiндiредi [11]. Дегенмен, Арал тецiзi туралы Fылыми зерттеулерге негiзделген деректер XVII мен соцы мен XVIII Fасырдыц басына сэйкес келедi. АлFаш рет «Арал тещзЬ» атауы (;ырFыздьщ Арал-Денгиз, яFни Арал тецiзi атауынан) 1697 жылы С. У. Ремезовтыц Сiбiрдiц сурет кггабын-даFы «БYкiл сусыз жэне етпейтiн тас даланыц жер сызбасы» картасында пайда болды [6].
2-сурет - Ремезовтыц картасы, 1697 ж.
Каспий жэне Арал тенiздерiндегi кешнп езгерiстердi барлык зерттеушiлер оларга к¥ятын езендердщ суынын азаюымен тYсiндiредi [11].
Батыс Европа картографиясы Арал тенiзi туралы накты акпараттарга XVIII гасырдын 2030 жылдары ие болды. Л. С. Берг ез енбепнде [5] «ол Yшiн бiз Петр I-ге алгыс айтуымыз керек» деп жазады. Онын акпараты бойынша 1714 жылы тYрiкмен Ходжа-Нефесь Аму (Амудария) манындагы халыктар алтын ендiрумен айналысатынын жэне езбектер орыстардан коргану Yшiн Каспийге к¥ятын езендi Арал тенiзiне б^рганын Петр I-ге жеткiзедi. 1714 жылы Петр I Александр Бекович-Черкаскийщ басшы ете отырып, Хиуага экспедиция жiбередi. Осылайша Каспийдiн шыгыс жагалауы мен Амудариянын к¥ргаган арнасы туралы акпараттар жиналды. Кейiннен Петр I б^л акпаратты батыс картографы Делилямен белюкеннен кейiн, батыс елдерiнiн карто-графиясында географиялык нысан ретiнде бейнелене бастаган.
Тарихи карталар непзшде Арал тещзшщ акваториясын аныктау.
Карталарды кецжтттЫ байлау. ArGIS 10.4.1 ГАЖ багдарламасында тарихи карта-ларды колдану аркылы онын эртYрлi жылдардагы акваториясын аныктау тарихи карталарды кещспкпк байлаудан басталды. Барлык карталарга ортак координаталык жYЙе ретвде «WGS_1984_Web_Mercator_Auxiliary_Sphere» тандалды жэне тенiз акваториясынын ауданын нактырак аныктау Yшiн «WGS_1984_UTM_Zone_40N» координаталык жYЙесiне ауыстырылды.
Карталардын координаталык б^рмаланушылыгын тYзету максатында картадагы 20-га жуык тарихи жэне географиялык нысаннын координаталары аныкталып, тiреу нYктелерiнiн койылды жэне олар карталарды кенiстiктiк байлау кезшде колданылды. Сонымен катар, кещспкпк байлауда элемдiк ендiк пен бойлык торлары жэне ArgGIS багдарламасынын базалык карталары мен гарыштык тYсiрiлiмдерi жэне кабаттары пайдаланылды (3-сурет).
Тарихи карталарды кещспкпк байлау кезiнде ГАЖ багдарламасындагы «overlay» жэне координаталар бойынша «ыгыстыру» тэсiлдерi колданылды.
Тарихи карталарга метрикалык жэне семантикалык сипаттамаларына байланысты карапайым эдiс аркылы байлау ете киын. Эйткенi, олар кебiнесе метрикалык емес, топографиялык акпаратты камтиды жэне оларды белгiлi бiр координаталык жYЙеге енпзбей, ГАЖ-да колдану мYмкiн емес. Сонымен катар, тарихи карталардын (портуландар, изолярлар, орта жэне ерте гасырдагы калалар мен мемлекеттердщ карталары) метрикалык мазм^нын калпына келтiру Yшiн тYрлендiру ж^-мыстары жYргiзiледi [18, 19]. Lafreniere жэне Rivet бойынша [20] накты кещспкпк сипаттамаларды камтамасыз ету Yшiн тарихи карталарды гео-багдарлау бойынша аукымды далалык ж^мыстар жYргiзiп, ArcGIS-те карталарды тузету Yшiн Garmin GPS к¥ралынын кемегiмен жердегi бакылау нYктелерiнiн немесе преу нYктелерiнiн (шiркеулер мен камалдар сиякты теракты тарихи ны-сандардын) координаталарын аныктау жэне сол координаталар аркылы кещстштш байлау ете манызды. Бiздiн жагдайымызда далалык ж^мыстарды жYргiзiп, тарихи нысандардын коор-динатасын аныктауга кажеттшк болмады. Олардын кординаталарын ArcGIS багдарламасы-нын базалык карталарын колдану аркылы аныктай алдык.
3-сурет - ArgGIS баFдарламасында картаны кещстктк байлау
Зерттеу нысанын сандау жэне шейф файлын цуру. Б^л ж^мыстар Арал тещзш тарихи кар-тадан цифрлау аркылы жYзеге асырылды. Ежелп карталарды жэне ондаFы нысандарды сандау -оларда жазылFан тарихи акпаратты тYсiнуге жэне пайдалануFа жаца мYмкiндiктер берудщ кызыкты тэсш екенi белгiлi [21]. George жэне баскалар [22] керсеткендей, б^л жрмыстар ГАЖ баFдар-ламасында деректер базасын к¥PУFа, тарихи, элеуметтiк жэне таботи нысандарды казiрri жаF-даймен салыстырып, санды; жэне сапалы; езгерiстерiн аныктауFа мYмкiндiк бередi [20, 23].
Арал тещзг акваториясы жэне онъщ динамикасы. Зерттеу нысанын сандау жэне шейф файлын К¥ру бiзге эртYрлi жылдар бойынша Арал тещзшщ акваториясы туралы санды; мэлiмет-тердi аныктауFа жэне оныц динамикасын жасауFа мYмкiндiк бердь Ол туралы акпараттар темен-деп кестеде керсетiлдi (кесте).
1716-1967 жылдар аралыFындаFы Арал тещзшщ акваториясы
Жыл Картографиялы; материал Акваториясыныц ауданы (аралдарсыз), км2
1697 BYRrn сусыз жэне етпейтш тас даланыц жер сызбасы картасы (С1б1рдщ сурет ютабынан). Масштаб керсетшмеген. Автор С. У. Ремезов -
1716 Парсыныц барлы; баFыттар бойынша куш1... Масштаб 1: 1:6 500 000. Авторлар: Хоманн Иоганн Баптист, Олеарий Адам, Тавернье Жан-Батист, Релант Адриан https://doi.org/10.3931/e-rara-32630 10 320
1742 Дэвид Рамсидщ тарихи карталар колекциясы атласы: Парсы картасы. Масштаб: 1: 5 300 000. Автор L'Isle Guillaume de 20 538
1827 Евфрат, Тигр жэне Инд езендер1 арасындаFы аймактар. Масштаб: 1:4 500 000. Авторлар: Райхард Кристиан Готлиб, Кампе Фридрих https://doi.org/10.3931/e-rara-35909 48 680
18481849 Арал тещзшщ картасы. Масштаб 1: 3000 000. Авторлар: Императорлы; Ресей флоты, А. Бутаков жасаFан 71 009
1866 Орталы; Азия картасы (Дж. Т. Уокер, басшылышымен британды; жэне ресейлж офицерлер эз1рлеген, масштаб 1: 3 000 000) 67 474
1872 Российская империя в Восточной и Западной Азии. Масштаб 1: 3 000 000). Авторлар: Фуллартон, А. и Ко. 66 315
1885 Каспий тещзшен KyлжаFа дешнп Ресей Азиясыныц картасы Масштаб 1: 6 500 000. Автор D. F. Henry Lansdell 64 509
1907 Аральское море. Масштаб 1: 3 000 000. Автор Л. С. Берг 63 691
1967 взбек КСРО жэне Туркмен КСРО картасы. (Элемдж Атластан). Масштаб 1: 3 000 000. Автор КСРО 66 836
1697 ж^1лгы С. У. Ремезовтыц картасында Арал тецiзi аеташ рет Каспий тещзшен толыFымен белiнген iшкi кел ретшде бейнелендi жэне Арал тецiзi атауымен берiледi. Сонды;тан, Арал тещзшщ акваториясын есептеу ж^мыстарын осы картадан бастау анаF¥рльщ объективтi болады деп есептеймiз. Бiр ;ызы^ы ЮНЕСКО-ныц Ташкентегi Бюросыныц аналитикалы; жинаFында [11], осы уа;ыт;а дейiнгi Аралдыц арнасы Узбоймен жаетасып, Каспий тецiзiмен байланыста дамыFан. Дегенмен, Арал тещзшщ айдыны тарихтыц эртYрлi кезендерiнде суFа толып, тартылып, ;айта толысып отырFан. Б^л процесстi тарихи карталар негiзiнде жасаFан Арал тещзшщ эртYрлi жылдардаFы акваториясынан керуге болады (4, 5-суреттер).
4-сурет - Арал тещзшщ эртурл1 жылдардагы акваториясы - 58 -
5-cypei - Apaл тещз1 aквaтopняcыньщ дннaмнкacы
Apaл тецiзi элем кapтoгpaфияcыидa e3 атауымеи пайда бoлFaн кезецде (XVII-Facыpдыц отцы меи XVIП-Facыpдьщ бacыидa) oиыц децгей тeмеи бoлFaн. Дегеимеи, С. У. Pемезoвтыц 1697 жылы K¥pacтыpылFaи кapтacыидa мacштaб кoлдaнылмayы, тapихи иыcaидapдыц opиaлacy opиы такты кepcетiлмеyi (cимвoлдapды кoлдaиyыиa бaйлaиыcты) жэие кapтaиыц теpic бейиелеиyi Apaл тещзшщ ауданын еcептеп шыFyFa кедеpгi кел^дь Oдaи кейiи 6íp жapым Fa^ip бoйы Apaл тецiзi aквaтopияcы ауданында ecy дииaмикacы байкалады. 1716 жылFы кapтa бoйыишa 10320км2, 1742 жылFы кapтa бoйыишa 20538 км2 жэие 1827 жылFы кapтa бoйыишa 48680 км2 бoлFaндыFын аиыктады;. Дегеимеи, б^л кезенде Apaл тypaлы Fылыми aкпapaттapдыц аз бoлyы жэие rapTO-графиялау эдic-тэciлдеpiиiц дами кoймayы - Apaл тещзш кapтaFa тYcipyде киыидык тyFызып, б^малаиудыц кeп бoлyыиa cебеп бoлyы мYмкiи. Дегеимеи, б^л уакыт apaлыFындa Apaл тещзшщ aквaтopияcыиьщ ^Fa тYcyi - Kacпий тещзше к¥ятыи Aмyдapияиьщ coлтYCтiк тapмaFыи ApaлFa б^у yaкиFacымен [5] тiкелей бaйлaиыcты екеидiгi aнaF¥pлым шыидыкка жaиacaды. Эйткеиi, тapихтыц кай кезещиде бoлca да, Apaл тещзшщ децгеш OFaи к¥ятыи eзеи cyлapыиыц децгешмеи тiкелей бaйлaиыcты бoлFaи [11].
Kейбip деpеккeздеp бoйыишa [7] Apaл тецiзi тypaлы aлFaшкы cеиiмдi кapтa 1848-1849 жыл-дapы A. И. Бутатовтыц бacшылыFымеи жYpгiзiлгеи Fылыми экотедиция иэтижеciиде к¥Pacты-pылFaи. Экcпедиция бapыcындa теpендiктi eлшеy жYpгiзiлдi, белгiлi apaлдap зеpттелдi жэие ch-патталды жэие жаца aшылyлap жacaлды, тoпыpaк cынaмaлapы алыиды, cyдыц т^здылыгы, бaFыты жэие жылдамдьны аиыкталды, жaFaлayлapдыц геoлoгиялык еpекшелiктеpi зеpттелдi, eciмдiктеp меи пайдалы кaзбaлapдыц Yлгiлеpi жииалды жэие мaгииттiк ауыткудыц aиыктaмaлapы жacaлды. Ocы кapтa apкылы бiз Apaл тецiзi жеке иьгсаи pетiиде бейиеле бacтaFaииaи беpi, oныц аквато-pияcыиыц аудаиы мaкcимyм децгейге 1848-1849 жылдapы жеткеиiи кepyге бoлaды. б^л кездегi Apaл тецiзiиiц aквaтopияcыныц аудаиы 71009 км2 к¥PaДы. Дегеимеи, кей деpеккeздеpде [7] coл кезецде Apaлдыц бipтiидеп тapтылa бacтaFaидыFы aйтылFaн.
1848-1849 жылдapдaи бacтaп, Apaл тецiзi aквaтopияcыидa Yлкеи eзгеpicтеp opыи aлмaFaн. TapHXH кapтaлap иегiзiиде oиыц araaTOp^^i 1866 жылы 67474 км2 ;¥paca, 1907 жылFa кapaй бipшaмa тeмендеп (1872 жылы - 66315 км2, 1885 жылы - 64509 км2, 1907 жылы - 63691 км2), 1967 ^rnFa кapaй кайта бipшaмa ¥ЛFaЙFaи (66836 км2).
ЮНЕСKO-иыц Ташкент Бюpocыныц аиалитикалы; жииaFыидa [11] 1845 жэие 1860 жылдapдaн кейiи Apaл тецiзiиiц децгейi жoFapылayы бaйкaлFaиыи, ал 1880-жылдapдыц бacыидa бipшaмa тeмеидеп, кейш кайта жoFapылaFaидыFыи кepcетедi. б^л деpектеp бiздiц еcептеyлеpмеи cэйкеc келедi. Дегеимеи кей деpектеpде [24] 1960 жылдapдыц бacыиa дейiигi кезецдеpде Apaл
тещзшщ су балансы тац;аларлы;тай т^ра;ты болды, жыл сайышы аFын мен таза булану еш;ашан бiр-бiрiнен ерекшеленбедi деп керсетшген. Б^л туралы Д. А. Сорокин [10] анаF¥рлым шынды;;а жанасатын а;парат келтiредi. Ол 1850 жылдардан бастап, 1860 жылдарFа дейiн Арал тецiзi дец-гешнщ ауыт;уы Yш метрден аспады жэне тек табиFи факторларFа байланысты болFанын айтып, Арал тещзшщ акваториясында кiшiгiрiм езгерiстер болFандыFын керсеткен.
Арал экологиялы; апаты орын алFанFа дейiн 45 градус параллельдегi тещз енi 265 км, жаFалау сызы^ыныц ^зынды^ы 4430 км-ден асты. ХХ Fасырдыц 60-жылдарында Арал тещзшщ су айнасыныц ауданы 69,79 мыц км2, тещздщ максималды терендiгi 69 м, ал су массасыныц келемi шамамен 1083 км3 болFан [11].
Бiздiц зерттеу нэтижелерiмiз жэне жоFарыдаFы тал;ылауда келтiрiлген мэлiметтер Арал тецiзi акваториясыныц эртYрлi тарихи кезецдерде тYрлiше болFандыFына дэлел бола алады. Демек, Арал тецiзi акваториясыныц кiшiреюi б^рын да орын аетан. Мысалы, географиялы; карталарда Арал тецiзiнiц керiнiс таба баста~ан Fасырында, яFни, XVШ-Fасырда айтарлы;тай кiшi (20 мыц км2 айналасында) болды. Дегенмен, дэл ;азiргiдей апатты минимум децгейге жеткен жо;. Кейбiр деректер бойынша 2018 жылFы тецiздiц децгей 6,99 мыц км2 ;^рады.
^орытынды. Арал тецiзi тартылFанFа дейiн Орта АзиядаFы Каспийден дейiнгi ец iрi т^йы; кел саналатын. Тецiз табшатыныц жэне оныц кецiстiкте орналасу ерекшелтне байланысты та-рихтыц эртYрлi кезецдершде эртYрлi атаумен аталуына себеп болFан болуы мYмкiн. Алайда, Арал тецiзi туралы туралы Fылыми зерттеулерге непзделген деректер XVII мен соцы мен XVIII Fа-сырдыц басына сэйкес келедь АлFаш рет «Арал тещзЬ» атауы (;ырFыздыц Арал-Денгиз, яFни Арал тецiзi атауынан) 1697 жылы С. У. Ремезовтыц Сiбiрдiц сурет кiтабындаFы «БYкiл сусыз жэне етпейтiн тас даланыц жер сызбасы» картасында пайда болды. Б^л зерттеулер Арал тещзшщ элем картографиясында жеке су нысаны ретiнде ;алыптасуына септiгiн тигiздi. 1847-1848 жылдары А. Бутаков бастаFан экспедиция Арал тещзшщ аеташ;ы Fылыми сипаттамасын картасын жасауFа себеп болды. XX-Fасырдыц басында Л. Берг Арал тещзш терец зерттеп, Арал тецiзi туралы монография жазFан алFаш;ы Fалым ретшде тарихта ;алды. Б^дан кейiнгi кезецдерде де Арал тецiзi кептеген та;ырыпты; карталарда керiнiс тауып, зерттеу та;ырыбына айналды.
Арал тецiзi бейнеленген карталарды пайдалана отырып, оныц сол уа;ыттаFы акваториясын есептеу ж^мыстары ArсGIS 10.4.1 баFдарламасында мынадай операцияларды орындау ар;ылы жYзеге асырылды:
1. Тарихи карталарды кещспкпк байлау.
2. Зерттеу нысанын сандау жэне шейф файлын ;^ру.
3. Зерттеу нысаныныц акваториясын аны;тау.
Тарихи карталар негiзiнде зерттеу нысаныныц бiрнеше жылдар бойынша акваториясыныц келемш аны;тау ж^мыстары Арал тецiзi акваториясыныц кепжылды; динамикасын жасауFа мYмкiндiк бердь
Арал тецiзiнiц элем картографиясында ез атауымен пайда болFан кезецде (ХVII-Fасырдыц соцы мен ХVШ-Fасырдыц басында) оныц децгеш темен болFан. С. У. Ремезовтыц 1697 жылы ;¥PастырылFан картасында масштаб ;олданылмауы жэне тарихи нысандардыц орналасу орны на;ты керсетiлмеуi (символдарды ;олдануына байланысты) Арал тецiзiнiц ауданын есептеп шыFуFа кедергi келтiрдi. Одан кешнп жылдардаFы келемi: 1716 ж]ылFы карта бойынша 10 320 км2, 1742 жылFы карта бойынша 20 538 км2 жэне 1827 жылFы карта бойынша 48 680 км2 болFандыFын аны;тады;. Дегенмен, б^л кезецде Арал туралы Fылыми а;параттардыц аз болуы жэне карто-графиялау эдю-тэсшдершщ жеткiлiктi дамымауы салдарынан бiз ;олдашан карталарда б^рма-лану болуы мYмкiн екендiгiн жо;;а шыFармаймыз. Арал тещзшщ максимум децгейге жетуi 18481849 жылдары орын алFандыFын (71 009 км2 ), 1907 жылFа ;арай бiршама кiшiрейiп (63 691 км2), ал 1967 жылFа ;арай ;айта бiршама ¥ЛFаЙFаны (66 836 км2) аны;талды. Б^л мэлiметтер Арал тецiзi акваториясыныц тарихтыц эртYрлi кезецiнде эртYрлi болFандыFына дэлел бола алады. Дегенмен, дэл ;азiргiдей апатты минимум децгейге жетпегенш айта кету керек.
Б^л зерттеу Казахстан Республикасы Fылым жэне жоFары бiлiм министрлiгiнiц Fылым комитет ;аржыландыратын BR21882416 «Орталы; Азияныц тарихи географиясы» баFдарламалы;-нысаналы жобаныц аясында орындалды.
ЭДЕБИЕТ
[1] Zonn I. S., Glantz M., Kosarev A. N., Kostianoy A. G. The Aral Sea Encyclopedia. - Springer Science & Business Media, 2009. https://doi.org/10.1007/978-3-540-85088-5
[2] Micklin P. The past, present, and future Aral Sea // Lakes & Reservoirs: Research & Management. - 2010. - Vol. 15, No. 3. - P. 193-213.
[3] Бейсенова Э. С. ^азакстанныц физикальщ географиясы: окулык;. - Алматы: «¥лагат» баспасы, 2013. - 328 б.
[4] Ashirbekov U. A., Zonn I. S. Aral: The History of Dying Sea. - Dushanbe, 2003. - 86 p.
[5] Берг Л. С. Аральское море. - 1908. URL: https://www.openrepository.ru/article?id=223836 (дата обращения: 31.03.2024).
[6] Ремезов С. У Чертёжная книга Сибири. - Тобольск, 1701. - 48 с.
[7] Книжные памятники. Топ 100. Карта Аральского моря, составленная с описей капитан-лейтенанта А. И. Бута-кова. - 1850. - URL: https://nlr.ru/nlr_visit/RA6290/karta-aralskogo-morya (дата обращения: 31.03.2024).
[8] Shnitkov A. V. Destin of the big lakes of Central Asia and Western Siberia // Rep. On annual Readings of memory of L. S.Berg. - L.: Hydrometeoedit, 1976. - P. 48-53.
[9] Breckle S. W., Geldyeva G. V. Dynamics of the Aral Sea in geological and historical times // Aralkum-a Man-Made Desert: The Desiccated Floor of the Aral Sea (Central Asia). - 2012. - Р. 13-35.
[10] Сорокин Д. А. Remote Sensing based Dynamics of the Aral Sea Water Area. - URL: https://arcreview.esri-cis.ru/2015/08/09/dynamics-of-the-aral-sea-water-area/ (дата обращения: 31.03.2024).
[11] ЮНЕСКО-ныц Ташкент Бюросы Aral Sea and the Aral Region. Tashkent: Baktria Press. - 2017. - URL: https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000374223 (дата обращения: 31.03.2024).
[12] Benduhn F., Renard P. A dynamic model of the Aral Sea water and salt balance // Journal of Marine Systems. - 2004. - Vol. 47, No. 1-4. - P. 35-50.
[13] Wang X., Cui B., Chen Y., Feng T., Li Z., Fang G. Dynamic changes in water resources and comprehensive assessment of water resource utilization efficiency in the Aral Sea basin, Central Asia // Journal of Environmental Management. -2024. - Vol. 353. - Р. 120198.
[14] Aladin N. V., Potts W. T. W. Changes in the Aral Sea ecosystems during the period 1960-1990 // Hydrobiologia. -1992. - Vol. 237. - Р. 67-79.
[15] Маджидов О. Ш. Куда впадала река Амударья: палеогеографическое исследование // Центрально-Азиатский журнал географических исследований. - 2021. - Т. 3. - С. 45-54.
[16] Mamedov E. D., Trofimov G. N. Hydrological phase of Dasht and climate chronology of holocene of Central Asia // Uzb. geol. mag. - 1992. - №. 1. - P. 54-57.
[17] База данных по Аральскому морю // Основные морфометрические характеристики Аральского моря (отметка уровня воды, площадь зеркала, объем) [Электрон. ресурс]. - URL: http://cawater-info.net/aral/data/index.htm (дата обращения: 27.04.2024).
[18] Balletti C. Analytical and quantitative methods for the analysis of the geometrical content of historical cartography // International Archives of Photogrammetry and Remote Sensing. - 2000. - Vol. XXXIII, part B5. - P. 30-35.
[19] Affek A. Georeferencing of historical maps using GIS, as exemplified by the Austrian military surveys of Galicia // Geographia Polonica. - 2013. - Vol. 86(4). - P. 375-390. https://doi.org/10.7163/gpol.2013.30
[20] Lafreniere D., Rivet D. Rescaling the past through mosaic historical cartography // Journal of Maps. - 2010. -Vol. 6(1). - P. 417-422. https://doi.org/10.4113/jom.2010.1120
[21] Bitelli G., Cremonini S., Gatta G. Cartographic heritage: Toward unconventional methods for quantitative analysis of pre-geodetic maps // Journal of Cultural Heritage. - 2014. - Vol. 15(2). - P. 183-195. https://doi.org/10.1016/j.culher.2013.04.003
[22] George M., Grethe R., Zacharias N. Depicting the past: The value of old maps and topographic diagrams in cultural heritage through GIS // Journal of Archaeological Science: Reports. - 2023. - Vol. 52. - P. 104276. https://doi.org/10.1016/) .jasrep.2023.104276
[23] Baeten J., Lave R. Retracing Rivers and drawing swamps: Using a drawing tablet to reconstruct an historical hydroscape from army corps survey maps // Historical Methods: A Journal of Quantitative and Interdisciplinary History. - 2020. -Vol. 53(3). - P. 182-198. https://doi.org/10.1080/01615440.2020.1748151
[24] Гидрометеорология и гидрохимия морей СССР. Проект «Моря СССР». Т. VII: Аральское море / Под ред. В. Н. Бортника, С. П. Чистяевой. - Л.: Гидрометеоиздат, 1990. - 196 с.
REFERENCES
[1] Zonn I. S., Glantz M., Kosarev A. N., Kostianoy A. G. The Aral Sea Encyclopedia. Berlin: Springer Science & Business Media, 2009. https://doi.org/10.1007/978-3-540-85088-5
[2] Micklin P. The past, present, and future Aral Sea // Lakes & Reservoirs: Research & Management. 2010. Vol. 15, No. 3. P. 193-213.
[3] Beisenova A. S. Physical geography of Kazakhstan: textbook. Almaty: Publishing House "Ulagat", 2013. 328 p. (in Kazakh.).
[4] Ashirbekov U. A., Zonn I. S. Aral: The History of Dying Sea. Dushanbe, 2003. 86 p.
[5] Berg L. S. The Aral Sea. 1908. URL: https://www.openrepository.ru/article?id=223836 (date of reference: 03/31/2024) (in Russ.).
[6] Remezov S. U. The drawing book of Siberia. Tobolsk, 1701. 48 p. (in Russ.).
[7] Book monuments. Top 100. The map of the Aral Sea, compiled with the inventory of Lieutenant Commander A. I. Bu-takov. 1850 URL: https://nlr.ru/nlr_visit/RA6290/karta-aralskogo-morya (date of access: 03/31/2024) (in Russ.).
[8] Shnitkov A. V. Destin of the big lakes of Central Asia and Western Siberia // Rep. On annual Readings of memory of L. S. Berg. L.: Hydrometeoedit, 1976. P. 48-53. (in Russ.).
[9] Breckle S. W., Geldyeva G. V. Dynamics of the Aral Sea in geological and historical times // Aralkum-a Man-Made Desert: The Desiccated Floor of the Aral Sea (Central Asia). 2012. P. 13-35.
[10] Sorokin D.A. Remote Sensing based Dynamics of the Aral Sea Water Area. URL: https://arcreview.esri-cis.ru/2015/08/09/dynamics-of-the-aral-sea-water-area/ (date of reference: 03/31/2024).
[11] UNESCO Tashkent Bureaucrats of the Aral Sea and the Aral Region. Tashkent: Baktria Press, 2017 URL: https://unesdoc.unesco.org/ark/48223/pf0000374223 (date of application: 03/31/2024).
[12] Benduhn F., Renard P. A dynamic model of the Aral Sea water and salt balance // Journal of Marine Systems. 2004. Vol. 47, No. 1-4. P. 35-50.
[13] Wang X., Cui B., Chen Y., Feng T., Li Z., Fang G. Dynamic changes in water resources and comprehensive assessment of water resource utilization efficiency in the Aral Sea basin, Central Asia // Journal of Environmental Management. 2024. Vol. 353. P. 120198.
[14] Aladin N. V., Potts W. T. W. Changes in the Aral Sea ecosystems during the period 1960-1990 // Hydrobiologia. 1992. Vol. 237. P. 67-79.
[15] Majidov O. S. Where the Amu Darya River flowed into: Paleogeographic research // Central Asian Journal of Geographical Research. 2021. Vol. 37. P. 44-54.
[16] Mamedov E.D., Trofimov G.N. Hydrological phase of Dasht and climate chronology of holocene of Central Asia // Uzb. geol. mag. 1992. No. 1. P. 54-57.
[17] Database on the Aral Sea / Basic morphometric characteristics of the Aral Sea (water level mark, mirror area, volume) [Electron. resource] URL: http://cawater-info.net/aral/data/index.htm (accessed: 04/27/2024) (in Russ.).
[18] Balletti C. Analytical and quantitative methods for the analysis of the geometric content of historical cartography // International Archives of Photogrammetry and Remote Sensing. 2000. Vol. XXXIII, part B5. P. 30-35.
[19] Affek A. Georeferencing of historical maps using GIS, as exemplified by the Austrian military surveys of Galicia // Geographia Polonica. 2013. Vol. 86(4). P. 375-390. https://doi.org/10.7163/gpol.2013.30
[20] Lafreniere D., Rivet D. Rescaling the past through mosaic historical cartography // Journal of Maps. 2010. Vol. 6(1). P. 417-422. https://doi.org/10.4113/jom.2010.1120
[21] Bitelli G., Cremonini S., Gatta G. Cartographic heritage: Toward unconventional methods for quantitative analysis of pre-geodetic maps // Journal of Cultural Heritage. 2014. Vol. 15(2). P. 183-195. https://doi.org/10.1016/j.culher.2013.04.003
[22] George M., Grethe R., Zacharias N. Depicting the past: The value of old maps and topographic diagrams in cultural heritage through GIS // Journal of Archaeological Science: Reports. 2023. Vol. 52. P. 104276. https://doi.org/10.1016/j .jasrep.2023.104276.
[23] Baeten J., Lave R. Retracing Rivers and drawing swamps: Using a drawing tablet to reconstruct an historical hydroscape from army corps survey maps // Historical Methods: A Journal of Quantitative and Interdisciplinary History. 2020. Vol. 53 (3). P. 182-198. https://doi.org/10.1080/01615440.2020.1748151
[24] Hydrometeorology and hydrochemistry of the seas of the USSR. The project "Seas of the USSR". Vol. VII: The Aral Sea / Edited by V. N. Bortnik, S. P. Chistyaeva. L.: Hydrometeoizdat, 1990. 196 p. (in Russ.).
Ш. У. Лайсханов*1, К. Д. Каймулдинова2, Д. Т. Алиаскаров3
1 PhD, ассоциированный профессор (Казахский национальный педагогический университет им. Абая,
Алматы, Казахстан; [email protected]) 2 Д. г. н., профессор (Казахский национальный педагогический университет им. Абая, Алматы, Казахстан; [email protected]) 3 PhD, старший преподаватель (Казахский национальный педагогический университет им. Абая,
Алматы, Казахстан; [email protected])
ДИНАМИКА АКВАТОРИИ АРАЛЬСКОГО МОРЯ НА ИСТОРИЧЕСКИХ КАРТАХ
Аннотация. Глобальный экологический кризис Аральского моря в последние десятилетия привлек внимание многих исследователей к проблеме изменения его акватории и влияния этих изменений на окружающую среду. Обычно при анализе динамических изменений акватории Аральского моря исследователи ориентируются на данные последних пятидесяти лет. Но информации о количественных изменениях акватории за период с его появления на картах до превращения в зону экологического бедствия недостаточно. Наша цель - с использованием исторических карт исследовать площадь акватории Аральского моря в разные годы и отследить динамику изменений до наступления экологической катастрофы. Мы проанализировали научные работы и карты, связанные с происхождением и историей развития акватории Аральского моря. С помощью программы ГИС ArcGIS 10.4.1 мы рассчитали площадь Аральского моря на исторических картах. Динамика с 1716 по 1967 год показывает, что в 1716 году площадь моря была небольшой (10 320 км2). В 1742 году она увеличилась до 20 538 км2, в 1827 году - до 48 680 км2. Максимальная площадь была достигнута в 1848-1849 годах (71 009 км2), затем немного уменшилась к 1907 году (63 691 км2) и снова
возросла к 1967 году (66 836 км2). Однако мы не исключаем, что до 1848-1849 годов, когда проводились основательные исследования, исторические карты могли содержать больше искажений из-за недостатка научной информации и ограничений методов картографирования.
Ключевые слова: Аральское море, исторические карты, динамика акватории Аральского моря, геоинформационная система (ГИС), проблема Арала.
Sh. U. Laiskhanov*1, K. D. Kaymuldinova 2, D. T. Aliaskarov 3
1 PhD, associate professor (Abai Kazakh National Pedagogical University, Almaty, Kazakhstan;
[email protected]) 2 D.g.s, professor (Abai Kazakh National Pedagogical University, Almaty, Kazakhstan;
[email protected]) 3 PhD, senior lecturer (Abai Kazakh National Pedagogical University, Almaty, Kazakhstan;
DYNAMICS OF THE ARAL SEA WATER ON AREA HISTORICAL MAPS
Abstract. The global environmental crisis of the Aral Sea has garnered the attention of researchers in recent decades, leading to an increase in studies on changes in the water area and its environmental impact. While most research on the Aral Sea focuses on the past fifty years, there is a lack of information on quantitative changes from its inception to becoming an environmental disaster. Our aim is to utilize historical maps to examine the Aral Sea's area in different years and trace its evolution before the environmental crisis. By reviewing scientific papers and maps using international search engines and electronic resources, we analyzed the area of the Aral Sea on historical maps with the ArcGIS 10.4.1 GIS program. The data from 1716 to 1967 reveals that the area was 10 320 km2 in 1716, expanding to 20 538 km2 in 1742 and reaching a peak of 71 009 km2 in 1848-1849. Subsequently, the area decreased slightly to 63 691 km2 by 1907 before rising again to 66 836 km2 by 1967. It is worth noting that pre-1848-1849 historical maps may have more inaccuracies due to limited scientific knowledge and mapping techniques.
Keywords: Aral Sea, historical maps, Aral Sea dynamics, Geoinformation system (GIS), Aral Sea issue.
