CC BY
3ЭОЖ 639.2.3
К1Ш1 АРАЛ ТЕЩЗЩДЕГ1 ЖЫРТ^ЫШ БАЛЫЩТАР ПОПУЛЯЦИЯСЫНЬЩ
ЖАЙ-КYЙI
ИСХАХОВ ГАЛЫМЖАН ЖОЛДАСБЕК¥ЛЫ
Арал филиалы «Балык шаруашылыгы Fылыми-eндiрiстiк орталыгы» ЖШС,
^ызылорда, ^азакстан
Аннотация. Бершген мацалада Кгшг Арал тецгзгнде мекен ететт жыртцыш балыцтардыц бYгiнгi тацдагы жай-куй1 сарапталган. Зерттеуде жыртцыш балыцтардыц 1ш1ндег1 квксерке, ацмарца, жайын, шортан, алабуга секiлдi турлердщ негiзгi биологиялыц кврсеткiштерi, олардыц Кш Арал тецiздегi кэшптт аулану квлемi баяндалган. Зерттеу барысында квксерке жэне ацмарца балыцтары тещз акваториясында басца жыртцыш балыцтарга цараганда барлыц учаскелерде кездесеттдт айцындалган. Ал шортан, жыланбас, жайын, алабуга секiлдi турлердщ таралу аймагы Кiшi Арал тецiзiне взен суыныц цуярлыц аудандарымен шектелген. Сонымен цатар балыцтардыц жекелеген биологиялыц кврсетюштерт талдау барысында эрбiр турлердщ шектi узындыц-салмацтыц кврсеткiштерi, олардыц орташа мэндерi, дарацтардыц Фультон бойынша цоцдылыц индекстерi сарапталып талданган. Сонымен цатар балыцтардыц жас цурылымы, оныц iшiнде жекелеген жас топтарыныц басым тYрлерi аныцталган. Балыцтардыц 2023 жылгы зерттеу нэтижелерi бойынша аныцталган биологиялыц кврсеткiштерi басца да гылыми дерекквздермен салыстара сарапталган.
Клт свздер: популяция, дарацтар, жыртцыш балыцтар, тещз, туздылыц,миграция.
Арал тещзi езнщ биоалуашурлшпмен суыныц химиялык курамыныц eзгешелiктерiмен баска су айдындардан ерекшеленетш су айдын. Сырдария езеш мен Амудария езендершщ су кезш ауыл шаруашылык максаттарда ретаз пайдалану себебшен су айдынныц гидрологиялык жаFдайы деградацияFа ушырады. Осыныц салдарынан 1965 ж тещз децгешнщ Yздiксiз тeмендеуi басталып, 1989-1990 жылдары Арал тещзшщ б1ртутас акваториясы солтYCтiк - кiшi жэне ощуспк - Yлкен Арал тещзi болып ею бeлiкке бeлiндi. Арал тещзшде гидрологиялык жаFдайдыц тeмендеу кезещне дейiн 50 мыц тоннаFа жуык сапалы балык корын аулауFа мYмкiндiк берген. Кэсштш аулауда 80% -Fа дейiн жуы^ын пiлмай, арал каязы, тыран, сазан, торта, шемей, кeксерке жэне акмарка секiлдi баFалы кэсiптiк балык тYрлерiне тиесiлi болды.
Тещздеп гидрологиялык жаFдайыныц нашарлауы ондаFы туздылыктыц артуына алып келдi жэне ол бiрiнщi кезекте баFалы кэсiптiк балык популяцияларыныц дамуына кедергi келтiрдi. Мысалы 1960 жылы орташа туздылык 10%о к¥раса, бул кeрсеткiш 1980 ж 17%о-ге eсiп ондаFы гидробионтармен ихтиофаунаныц алуашурлшгшщ ^рт кыскаруына алып келдi [1, 16-17 б]. Су туздылыгыныц ихтиофаунаFа алFашкы керi эсерi 1960 ж орта шегшде 12-14%о жеткенде байкалып, су айдынныц терец аумактарына караFанда тайыз сулы аумактардаFы уылдырык шашу аумактарында каркынды жYрген. Су трдылы^ыныц каркынды эсерi 19651967 жылдары 14%о-ге жеткенде, тущы су ихтиофауна eкiлдерiнiц уылдырыктарыныц дамуына орасан шыгын келтсрген. Осылайша суыныц жоFары минерализациялауы салдарынан 1981 жылы балык аулау толы^ымен токтап, Арал тецiзi eзiнiц балык шаруашылык мацыидылы^ын жоFалтты. Тек тещз акваториясында 1990 жылдары камбала-глосса, каспи атеринасы жэне балтык салакасы секiлдi жоFары туздылыкка тeзiмдi аклиматизацияланFан балык тYрлерi сакталды [2, 116-117 б]. Арал тещзшщ бiр бeлiгiн кайта калпына келтiру тек оныц солтYCтiк бeлiгiндегi Берег б^азына 2005 жылы ^карал бeгетiн салу аркылы жYзеге асты. Бeгеттiц iске косылуы СолтYCтiк Арал тецiзi яFни Кiшi Арал тещзшщ балык шаруашылык статусын кайта калпына келуше жол ашты. Кiшi Арал тецiзiнде су децгейiнiц артуы Сырдария eзенi мен тецiздiц саFалык аудандарында колайлы кeбею аумактары мен колайлы судыц гидрохимиялык акваториясын калыптастырды. Нэтижесiнде су айдында
кэсшт1к аулауга мумкшдш беретш балык коры калыптасып, кэсiптiк балык аулауды жандандыру максатында 18 кэсiптiк балык аулау учаскелерше бeлiнiп, балык шаруашылыгы субъектiлерiне бектлш берiлдi. Кэсiптiк аулауда балык тYрлерi 15 ке дейiн жеттiп ауланатын балык кeлемi кeлемi 6,5 мьщ тоннага дейiн артты. Кэсiптiк аулауда жытркыш балык турлершщ iшiнде басымдылык кексерке Yлесiне тисе, калган белшн езара шамалас келемде акмарка, жыланбас, шортан, жайын секiлдi тYрлерi к¥рады. Аталган тYрлермен катар су айдында езен алабугасыныц популяциясы калыптасканымен оныц коры кэсiптiк аулауга жетпедi.
Макаланы дайындауга 2022-2023 жылдар аралыгындагы Арал филиалы «БШРЭО» ЖШС кызметкерлершщ Кiшi Арал тещзшде жYргiзген далалык экспедициялык зерттеу жумыстарыныц нэтижелерi негiз болды. Зреттеу жумыстары жалпыга отрак эдютемелш нускаулыктармен сарапталып нэтижелерi алынды [4, 5].
Кiшi Арал тещзшде жырткыш балыктардыц eзiндiк корыныц калыптасуы кыска уакыт iшiнде жYзеге асты. Аз уакыттыц iшiнде тещз акваториясында кексерке, акмарка секiлдi балык тYрлерi кэсштш аулана бастады. Мысалы тещз акваториясында 2007 ж акмарка, кексерке балыктары ауланса, 2012-2013 жылдардан бастап бул тiзiмге шортан, жыланбас, жайын балыктары косылды [6, 102 б]. (кесте 1).
Кесте 1 - Krni Арал тещзшдеп жырткыш балыктардыц аулану мэлiметтерi, тонна
Жылдар Балык тYрлерi
кексерке акмарка шортан жайын жыланбас
2007 110 80 - - -
2008 120 90 - - -
2009 185 80 - - -
2010 245 70 - - -
2011 365 65 - - -
2012 416 96 75 - -
2013 648 162 24 71 36
2014 820 180 31 85 40
2015 1025 240 56 94 53
2016 973 123 29 47 18
2017 1020 150 42 65 25
2018 945 170 46 72 41
2019 867 141 49 62 51
2020 1007 153,7 52,4 51,2 63,2
2021 701 323 23 140 20
2022 1094 155,1 43,54 45,6 50,3
2023 1022,6 105,3 32,85 30,12 31,8
Арал акмаркасы Aspius aspius (Linnaeus, 1758). Акмаркалар жартылай eткiншi балык, ягни Кiшi Арал тещзшщ акваториясында жайылым жасап кебеюге Сырдария езенше миграция жасайды. Эзенде уылдырык шашу уакыты ерте кектемде су температурасы +5+7С жеткен сэттен басталады. Жыныстык жетiлуi 3 жаста жэне дене узындыгын 32 см-ден асканда байкалады. Сырдария eзенiне уылдырык шашуга миграциясы су температурасы +8+10С аралыгында казан айыныц басында басталып, жаппай eрiстеуi караша айында журедь Эндiрушi дарактар уылдырык шашып болган сэттен бастап тещзге жайылым жасауга кайта оралады [7, 109 б]. Жайылым кезшде, кектем-куз айларында акмаркалар Krni арал тещздщ туздылыгы жогары (Бутаков шыганагы) учаскелерiнен баска барлык аумактарында кездеседi.
Зерттеу жумыстары барысында биологиялык талдауга алынган дарактардыц шект жасы 7 курады. Олардыц катарында 3 жатагы дарактар ауланган балыктар саныныц 34,5% курады.
Популяцияньщ узындык-салмактык есу каркыны 6ip калыпты деуге болады. Балыктардыц куйрык канатынсыз узындыгы 20-57 см аралыгын кураса, салмагы 144-3490 г аралыгын курады. Табигат пайдаланушылардыц 6елсендi аулау куралдарында ауланатын акмарка дарактарыныц шамамен 80%-ы дене салмагы 0,8-2,1 кг курайтын дарактардыц Yлесiне тиедi. Кiшi Арал тецiзiнде тYPдiц алгашкы кэсiптiк корын игеру кезещ 2007 жылдан басталып 6Yгiнгi ^нге дейiн туракты жYргiзiлiп келедi. Кэсштш аулауда оныц келемi 365 т дешн артып, оныц кэсiптiк балык ешмдшп 1,1 кг/га (365 т) жетп.
Кексерке - Sander lucioperca (Linnaeus, 1758). Жырткыш балык, тещзде биологиялык мелиоратор кызметiн аткарады. Кексерке баска да тущы суда тсршшк ететiн балыктар секiлдi Кiшi Арал тещзшщ гидрологиялык жагдайыныц жаксаруына байланысты оныц барлык акваториясында тiршiлiк ете бастады. Кексерке популяциясы 2001-2003 жылдары сагалык аймактардагы - Тэуiр жэне Шагалалы аудандарында гана тiршiлiк етсе, 2004 жылдары солтYCтiк-шыFыс пен шыгыс аудандарда кецiнен таралды. Ал 2005 жылы су туздылыгы ец жогары Бутаков шыганагын есепке алмаганда Krai Арал тещздщ барлык акваториясын мекен етп. Соцгы жылдардагы зерттеулерге сэйкес оныц Бутаков шыганагындада таралгандыгы аныкталган.
Популяцияныц басым 6елiгi су айдында 3-4 жасында жыныстык жетiледi. Уылдырыктарын шашу Yшiн Сырдария езенiне кыр^йек соцында ерiстейдi. Жаппай козгалысы казан айыныц соцында жэне наурыз-сэуiр айларында жYредi. Уылдырык шашу уакыты жалпы сэуiр айыныц екiншi онкYндiгiнде, су температурасы +13+14 °С шамасында басталып, жаппай уылдырык шашу сэуiрдiц екiншi онкYндiгi мен мамырдыц басында +14+18 °С аралыгында жалгасады. Уылдырык шашудыц соцы мамырдыц басында су 17+18 °С аралыгында туракты су температурасы калыптаскан кезецде толыгымен аякталады. Kексеркенiц уылдырык шашу температурасыныц басы кей6iр зерттеулерде +7+8 басталатындыгы керсетiлген [7, 111 6]. Алайда бул мэлiметтер кате немесе баска су айдындардагы популяцияларга тэн деп санаймыз. Се6е6i бундай температурада тещз акваториясында кебеюге колайлы климат калыптасып Yлгермейдi жэне жыныс енiмдерi дайын болмайды. Сонымен катар Тастак балык еару учаскесiнде жYргiзiлген зерттеулерде кексерке ендiрушiлерiнiц барлыгы табиги жолмен су температурасы +14+15°С жеткен сэттен бастап уылдырык шашкандыгы баяндалган [8, 515 6]. Эзенге ерiстеушi дарактардыц салмагы бул уакытта 0,8-3,0 кг аралыгын курайды. Сэуiр айындагы ерiстеушi кексерке Yйiрi Сырдария езенiндегi Аклак су торабында су агынын азаюы себебшен ерiстеушi дарактардыц басым 6елiгi бегетщ теменгi уылдырык шашады. Сонымен катар бул аумакта судыц оттегiмен каныгуы жогыры болгандыктан езен табанындагы эртYрлi субстраттарга уылдырык шашады. Кексерке Yйiрiнiц калган 6елiгi тецiздiц куярлык аудандарында уылдырык шашады.
Krai Арал тещзшде 2023 жылгы гылыми-тэж1рибелш аулауларда кексеркенщ узындыгы 12 -ден 66 см ге дешн (кэсштш узындыгы), салмагы 38 г-нан 4425 г-га дешн, орташа дене узындыгы 34,5 см жэне салмагы 742 г кураган. Дарактардыц жас курылымы 9 генерацияны камтып, олардыц 51,5% екi-Yш жастагы жас дарактар кураган. Балыктардыц эрбiр жас генерацияларындагы орташа коцдылык индекс Фультон бойынша 1,3-1,5 аралыгын кураган. Бул керсеткга Шардара сукоймасындагы кексерке Yйiрiмен шамалас (1,1-1,5) екендiгiн керсетп [9, 246 6]. Белсендi аулау куралдарында дарактардыц шамамен 80% жуыгы 1,7-4,5 кг курайтын дарыктардыц Yлесiне тиесiлi. Популяцияныц ец iрi дарактары жылдыц нарыз-сэуiр айларында дене салмагы 10-11 кг курайтын дарактар кездесед^ алайда олардыц саны аулаудыц шамамен 5-6% курайды. Жылдыц кыс айларында балыкшылардыц ау куралдарында салмагы 2-3 кг курайтын дарактар аулаудыц басым белшн курайды.
Жайын - Silurus glanis (Linnaeus, 1758). Эдетте жартылай етпелi балыктарга жаткызылады. Дегенмен ете узак миграция жасамайды. Kiшi Арал тещзшщ туздылыгы 5-8%о-ден аспайтын сагалык аудандарында жиi шогырланады. Жайын тещз акваториясында басым тYPде сазан, тыран, торта балыктарымен коректенедi. Сэуiр айында тецiздiц терец аумактарынан сагалык аудандарына уылдырык шашу орындарына миграция жасайды [10, 43
б]. Кекарал бегетшщ салынуы тещз акваториясында жайын популяциясыньщ калыптасуына мYмкiндiк 6epin, ихтиомассасыныц ecyiHe жол ашты. Нэтижесiнде 2013-2023 жылдар аралыгында су айдында теракты тYPде аулау кeлемi 30,1 т мен 140 т аралыгын кураган. Дегенмен популяцияныц баска балыктарга Караганда таралу аймагы шектеyлi кYЙде кала бердь Табигат пайдаланушылардыц белсендi ау куралдарында наурыз-маусым айларында дене салмагы 15-20 кг курайтын жэне оданда жогары дарактар жиi кездеседi. Ал Сырдария езеншщ сагалык аудандарындагы кэсшшшк учаскелермен Кекарал бeгетi аумагына дешнп аралыктарда курма ауларда 4-5 кг жэне одан да жогары дарактар ауланады. Арал-Сырдария бассейнiнде популяцияныц ец iрi дарактары 150-200 кг дешн жететiн болган. Алайда казiргi уакытта Кiшi Арал тецiзi мен Шардара сукоймасындагы кэсiптiк аулауда бундай дарактар мYлдем кездеспейдi деуге болады.
Еылыми-зерттеу жумыстары барысында жалпы саны 52 дана дарактар ауланып, олардыц узындыгы 26,5 см-ден 114 см-ге дшн, орташа 57,4 см курады. Дарактардыц салмагы 166 г мен 11201 г аралыгында, орташа 2214 г курады. Зерттеу кезещндеп дарактардыц жас катары жет генерацияны камтыды жэне басымдылыкка 5 жастагы дарактар ие болды (жалпы саныныц 15,4 %- кураган). Krni Арал тещзшдеп жайынныц коцдылык кeрсеткiштерi 0,7-1,0 курады жэне бул керсетюштер аталган тYP Yшiн калыпты боып табылады. Себебi дэл осындай коцдылык кeрсеткiшi (орташа 0,94 бiрлiктi кураган) бассейндегi Шардара сукоймасында тiркелген [11, 125-126 б].
Жыланбас - Channa argus (Cantor, 1842). Арал-Сырдария бассейнше жэне ^азакстанныц баска су айдындарына 60 - жылдарыныц басында ^ытайдан алып келшген тукы тукымдас eсiмдiк коректi балыктарды тасмалдау барысында пайда болган. Аз уакыттыц iшiнде Арал тецiзi бассейншде, оныц iшiнде Талас жэне Шу eзендерi мен eзеннiц тeменгi агыстарында кецiнен таралды. Арал тецiзiнде алгаш рет 1967 жылы туздылыгы темен ^аратерец шыгангы аумагында басым белш екiжаздык дарактарды курайтын 500 дана балыктар ауланган. ^азiргi уакытта Krni Арал тецiзiнде жыланбастыц негiзгi таралу акваториясы жайын балыгына уксас. Популяцияныц таралу аймагы Сырдария езеншщ сагалык аудандарын, Кекарал бегет мен Шагалалы аумагындагы барлык тущы сулы аймактарды камтиды. Су айдынныц солтYCтiк жэне батыс аудандарында ете сирек кездеседь Жергiлiктi балыкшылардыц мэлiметiнше ересек дарактар кектем-^з айларында Сырдария eзенiн бойлай орналаскан Примор келдер жYЙесiне кетершш, сол келдерде уылдырык шашады.
Су айдында жыланбастыц кэсштш корын игеру жайын секiлдi 2013 жылдан басталып бYгiнгi кYнге дейiн туракты ауланады. Бiздiц зерттеyлерiмiзде Кiшi Арал тещзшен ауланган дарактардыц (79 экз) жас курылымы 7 генерациямен куралды. Еылыми аулау жумыстары нэтижесiнде жыланбастыц узындыгы 16,0-ден 69,0 см аралыгында, салмагы 58 - 4200 г аралыгын курады. Елiмiздiц ощустшндеп баска су айдындарда (Капшагай су коймасы) дарактардыц узындыгы 29,3-82 см, садмагы 269-7935 г аралыгын кураган. Алайда ею су айдындада дарактардыц орташа керсетюштершде айтарлыктай айырмашылык байкалмайды [12, 42-48 б].
Шортан- Esox lucius (Linneaus, 1758). Шортан популяциясы Арал тещзше куятын eзендердiц сагалык аудандарында мекен еткен. ^аз1рп тацда Кiшi Арал тецiзi суыныц тущылануына байланысты езеннщ сагалык аудандарында таралган. Су айдын акваториясында 3-4 жасында су температурасы +3+6 С жеткенде уылдырык шашады. Шортанныц тецiз акваториясында таралу аймагы шектеyлi болуына байланысты кэсiптiк аулауда оныц кeлемi айтарлыктай темен болды. Кэсштш аулауда ец жогары кeлемi 75 т (2012 ж) аспады [6, 102 б.].
Соцгы жылдары Krni Арал тецiзiнде шортанныц биологиялык кeрсеткiштерiнiц бiркелкi сакталуы байкалды, бул популяцияныц таралу акваториясында корек базасыныц турактылыгын кeрсетедi. Шортаныц узындыгы 24,0 - 57,0 см, салмагы 128 -1850 г аралыгын кураса, дарактардыц орташа узындыгы 41,5 см жэне салмагы 748,6 г курады. Дарактардыц коцдылыгы 2022-2023 жылдардыгы зерттеулерде орташа 1,0 коэффициента кураган. Зерттеу кезещндеп жас курылымы алты генерациядан куралды жэне олардыц шшде 5-6 жылдык
дарактардыц Yлесi жалпы ауланган дарактардыц 57,8 % курады. Еалымдардыц Kiшi Арал тещзшдеп балыктардыц паразитофаунасыныц тYрлiк курамын (33 тYр) зерттеу барысында шортан дарактарыныц бойынан дигенетикалык соргы паразиттерiнiц 6 тYрлi аныкталган (18,1%) [13, 101-110 6.]. Бул ез кезегшде популяция саныныц 6елгiлi 6iр децгейде шектеушi факторы болуы мYмкiн.
Алабуга - Perca fluviatilis (Linnaeus, 1758). Арал тещзшщ гидрологиялык жагдайы калыпты кезецдерде алабуга популяциясы тецiздiц барлык жагалау аймактарында кездескен. БYгiнгi тацда популяцияныц шогырлану аймагы Сырдария езенiнiц сагылык аудандарымен шектелген. Kiшi Арал тещзшщ тущылануы алабуга популяцияныц кексерке популяциясы секiлдi кец таралуына ыкпал ете алмады. Kерiсiнше тецiзге дейiнгi келдер жYЙесiнде оныц саны баска жырткыштардан элдекайда басым жэне кец таралган. Бiздiц зерттеулерiмiзде алабуга дарактарыныц орташа узындыгы - 16,8 см жэне салмагы - 101,5 г курады. Сэйкесшше дарактардыц жас курылымы 4 генерациямен шектелдь Бершген тYPдiц баска су айдындардагы екiлдерiн зерттеулерде балыктардыц жас катары 8 генерацияны камтыган [14, 17-28 6.]. Бул керсетюш алабуга популяцияныц жас генерациясыныц толыгуына су айдныда 6елгiлi 6iр шектеулердщ бар екендiгiн керсетедi.
Дорыта келе Kiшi Арал тецiзiндегi жыркыш балыктардыц биологиялык керсеткiштерi жекелеген эр6iр популяциялардыц туракты есiп-ке6еюiне мYмкiндiгi мол екендшн керсетедi. Тецiз суыныц тущылану процес 6iрiншi кезекте кексерке жэне акмарка секiлдi балыктардыц таралу аймагын арттыргандыгын байкауга болады. Ал шортан, жайын, жыланбас жэне алабуга секiлдi тYрлердiц таралу аймагы тек су айдынныц тущы сулы акваториясын камтыган. Айта кететш жайт Kiшi Арал тецiзi мен Сырдария езеншщ сагалык аймактарында зацсыз балык аулау жайттары кеп кездеседь Бул учаскелер кептеген балыктардыц миграция жасау жолы болгандыктан аталган аймакта бакылау жуммыстарын кYшейту аса мацызды. Сонымен катар Сырдария езенiнен тYсетiн су келемiн Yнемi бакылауда устау езект болып табылады. Се6е6i Kiшi Арал тецiзiнiц су децгейiн калыпты келемде устау аркылы онда мекен ететш ихтиофаунаныц туракты есiп-ке6еюiне жол ашады.
ЦОЛДАHЫЛFАH ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. П.О. Завьялов, Е.Г. Арашкевич, И. Бастида и др. /Большое Аральское море в начале XXI века: физика, биология, химия. Институт океанологии им. П.П. Ширшова РАН. - М.: Наука, 2012. - С.16-17 .
2. Аральское Море и приаралье Обобщение работ НИЦ МКВК по мониторингу состояния и анализу социально-экономической ситуации в данном ареале с 1994 г. по 2018 г. «Complex Print» г. Ташкент 2020 г. С - 116-117.
3. Правдин Н.Ф. Руководство по изучению рыб. - М.: Пищепромиздат, 1965. - 376 с.
4. Чугунова Н.Н. Руководство по изучению возраста и роста рыб. - М.: Пищепрмиздат, 1950. -163 с.
5. Биологическое обоснование. «Определение рыбопродуктивности рыбохозяйственных водоемов и/или их участков, разработка биологических обоснований предельно допустимых уловов рыбы и других водных животных, режиму и регулированию рыболовства на рыбохозяйственных водоемах международного, республиканского значений и водоемах оопт арало-сырдаринского бассейна, а также оценка состояния рыбных ресурсов на резервных водоемах местного значения». Кызылорда 2023 г. - ст 102.
6. З.К. Ермаханов, И.С. Плотников и Н.В. Аладин. Оценка биологического состояния популяций основных промысловых видов рыб Малого Аральского моря. Труды Зоологического института РАН 2013 г. С 109-111.
7. Состояние водных биологических ресурсов и аквакультуры Казахстана и соопредельных стран: Сборник научных трудов посвященный 90-летию НПЦРХ. Алматы 2019. ст 515.
8. Зоологические исследования в Казахстане в XXI веке: итоги, проблемы и перспективы. Сборник статей международной научной конференции, посвященной 90-летию Института зоологии Республики Казахстан. 13-16 апреля 2023 г. Алматы, 2023. С 246.
9. А.О. Смуров, И.С. Плотников, Н.В. Аладин. Рыбы современного Аральского моря. Вопросы рыболовства, 2024. Том 25. №2. С. 33-50.
10. Исхахов F.Ж., Баракбаев Т.Т., Yсенова М.Б., Шардара сyкоймасындаFы кэсштк балык турлершщ популяцияларыныц белсендi аулау к¥PалдарындаFы жаFдайын сараптау. Fbrnbrn жэне бшм. 2022. № 4-3 (69) С-125-126.
11. Х.К.Исмуханов, Е.Б. Касымбеков, М.Ж. Пазылбеков, О значении и роли случайного вселенца змееголова (Channa argus Cantor, 1842) в оставе ихтиофауны Или-Балхашского бассейна. Водные биоресурсы и среда обитания 2020, том 3, №2, С- 42-48.
12. Абдыбекова А.М., Абдибаева А.А., Жаксылыкова А.А., Бердиахметкызы С. Анализ паразитофауны рыб Малого Арала // Вестник науки Казахского агротехнического университета им. С. Сейфуллина (междисциплинарный). 2022. № 3 (114). Ч. 2. С. 101-110.
13. Ж. Куржыкаев, А.С. Асылбекова, Г.К. Баринова. Ихтиофауна реки Есиль. Вестник науки Казахского агротехнического университета им. С.Сейфуллина 2020. - №1 (104). - С.17-28
