CC BY
5ОБЗОРЫ И КОНСУЛЬТАЦИИ Гидрометеорология и экология
№ 2 2019
ЭеЖ 556.18+338.48
Геогр. гылымд. кандидаты А.М. Сергеева 1
Геогр. гылымд. докторы 3.F. Кeшiм2
Геогр. гылымд. докторы КТ. Сапаров3
КАСПИЙ ТЕЩЗ1 МЕН ОНЬЩ ЖАГАЛАУЫН ТАБИГИ-РЕКРЕАЦИЯЛЬЩ Т¥РГЫДАН БАГАЛАУ
Ключевые слова: гидрологиялы; режим, су туризму су алабы, климатты; жагдай, туристiк аудандар, рекреациялы; ресурстар, туздыльщ, езен
Цазащстан мухитпен шектеспейтт болгандыщтан туризм мащсатында шю су алаптарын зерттеу мацызды. Сондай нысанныц 6ipi - бул туризмде толыщ пайдаланылмайтын Каспий тец1з1. Осыган байланысты жумыстыц негiзгi мащсаты - Каспий тещзтщ гидрологиялыщ жагдайын туристЫ-рекреациялыщ багалау. Жумыста Каспий тещзшщ туризмдi дамытудагы су-ресурстыщ элеуеттщ ерекшелiктерi, рекреациялыщ мYмкiншiлiктерi жан-жащты талданды. Сондай-ащ, Каспий тещзтщ физикалыщ-географиялыщ жагдайы, гидрографиясы, климаттыщ ерекшелiгi сипатталды. Тещз алабы туризм мен демалысты дамытуга мYмкiндiк беретт алуан тYрлi табигат ресурстармен жеткiлiктi дэрежеде щамтамасыз еттген. Мунда емдж-шипажайлыщ рекреация мен жагажайлыщ демалыстан бастап квпштк сипаттагы туризмнщ барлыщ тYрлерiн уйымдастыруга щажеттi жагдайлар бар. Жумысты жазу барысында салыстырмалы географиялыщ, статистикалыщ эдютер щолданылды. Каспий жагалауындагы елдердщ туристт-рекреациялыщ сипаттамасы берiлдi.
Европа мен Азия арасында орналаскан Каспий тещзi - элемдеп т^йы; кещспктеп ец iрi алап. Ол солтYCтiктен ощуспкке карай 1030 км астам кашы;тыкка созылса, еш - 200-ден 400 км дешнп кeлемдi камтиды.
Ж^банов атын. АеМУ, А;тебе ;., Казакстан
2
эл-Фараби атын. Каз¥У, Алматы к;., Казакстан
3Л.Н. Гумилев атын, Е¥У, Н^р-С^лтан ;., Казакстан 180
Тещздщ ayдaны оныц децгешне бaйлaныcты e3reprn отыpaды, 1996...2010 жж. aрacындa ол ортaшa шaмaмен aлFaндa 392600 км2 к¥Paды. Ендiк ерекшелiктерге бaйлaныcты физикaльщ-геогpaфияльщ
aйыpмaшыльщтapды ескере отырып тецiздi эдетте СолтYCтiк, Opтaльщ жэне Ощустш ^спий болып бeлемiз. СолтYCтiк Кacпий - тaяз, оныц терецдш 20 м acm^^i. OpTa жэне Ощустш KaOTH^irç терендiктерi cэйкеciнше 788 жэне 1025 м [7].
Кacпий тецiзi оrçшayлaнFaн cy aлaбы pетiнде eзiне тэн гидрологияльщ режимге ие. Тещз режимшщ еpекшелiгiн мынaдaй фaктоpлap ami^a^^i: климaттьщ жaFдaйы, eзен aFыны, тещз терецщп жэне тещз TY6rn^ жер бедер^ жеpгiлiктi жер бедеpi, жaFaлay оттаты [17].
Кacпий тецiзiнде 1980 жылFa дейiн жaлпы ayдaны 350 км2 ^pa^rarn 50-ге жуьщ шaFын apaлдap болды. Oлapдыц iшiндегi неF¥pлым мaцыздылapы: K¥лaлы, Чечень, Артем, Жилой, Огурчижкий жэне т.б. Аpaлдapдыц ayдaны тещз децгешнщ теpбелiciнен eзгеpiп отыpaды [10].
Т¥pFындapдыц демaлыcын ¥йымдacтыpyдa кeлдеp мен cy rçоймaлapы ерекше орын aлaды. Oлap лaндшaфттapдыц кepiктiлiгi мен тapтымдылыFын бipшaмa apттыpып, aлyaн тYpлi pекpеaцияльщ ic-эpекеттеpдi жYзеге acыpyFa мYмкiндiк беpедi. ¥3arç меpзiмдi демaлыc мекемемелершщ 85...90 %, ^icrça меpзiмдi демaлыc мекемелершщ 90...95 % кeлдеp мен cy rçоймaлapыныц жaFaлayлapындa шоFыpлaнFaн. Кeлдеpдi pекpеaцияльщ пaйдaлaнy мarçcaтындa оцтaйлaндыpy Yшiн олapдыц aквaльды-ayмaктьщ кешендеpiн (ААК) немете cy ныcaндapыныц жеке телiмдеpiнiц pекpеaцияльщ rç¥ндыльщтapын бaFaлay ж¥мыcтapын жYpгiзедi. ^лдердщ pекpеaцияльщ элеyетiн бaFaлayдыц бacтaпrçы carai^i демaлыcтыц жеке тYpлеpiн дaмытyFa rçолaйлылыFын бaFaлayды кeздейтiн ж¥мыcтap жacay. БaFaлay бapыcындa aлынFaн нэтижелерге негiзделiп ^лдер мен cy rçоймaлapыныц ААК pекpеaцияльщ ^ц^ль^^ы aньщтaлaды [13].
Зерттеу ^мьгсыныц бapыcындa тypиcтiк-pекpеaцияльщ ayдaндacтыpyдыц эpтYpлi децгешн rçaлыптacтыpyFa ьщпaл ететiн климaт пен гидpоминеpaлдьщ pеcypcтapдыц pекpеaцияльщ ic-эрекеттерге rçолaйлылыFы, 6acrça дa aлFышapттap бacшыльщrça aлынды.
Кacпий тецiзi aлaбы туризм мен демaлыcты дaмытyFa мYмкiндiк беpетiн aлyaн тYpлi тaбиFaт бaйльщтapымен жеткiлiктi дэрежеде rçaмтaмacыз етiлген. M¥44a емдiк-шипaжaйльщ pекpеaция мен жaFaжaйльщ демaлыcтaн бacтaп ^пшшк cипaттaFы туризмнщ бapльщ
iSi
тYрлерiн ^йымдастыруга ^ажетп жагдайлар бар. Каспий тещзi жагалауында ^азiрri замангы туриспк кешендердi ^алыптастыру Yшiн аймакгыц ерекше тарихи ескерткiштерi де мацызды. Мэселен, Дербент ^аласындагы дYниежYзiлiк мэдени м^ра нысандары [1]. Осындай тарихи-мэдени нысандар Каспий жагалауындагы эрбiр мемлекетте бар.
Ка^рп замангы Каспий шшж жэне еткен геологиялыщ кезещ батысында Кара жэне Азов тещздерш, шыгысында Орта Азияныц Yлкен белiгiн алып жат^ан iшкiконтинентальдi Тетис м^хитыныц кiшiгiрiм бiр белiгi. Алайда, Каспий тещзшщ келемi ^азiрriсшен де кiшi болганы белгiлi. Ал Каспий тещзшщ плейстоцен мен голоцен аралыгындагы су ауданы мен келемшщ езгерiстерi Варущенко С.И. ецбепнде берiлген [3].
Тещздщ солтYCтiгiне Волга, Жайыщ сия^ты iрi езендер ^яды. Олардыц жмынтыщ агыны Каспий тещзше келетiн жылдыщ езен агыныныц 88 %-га жуыгын ^¥райды. Батыс жагалауында Сулак, Терек, Кура жэне бас^а ^са^ езендер к^яды. Олар жылдьщ агынныц 7 %-ын прайды. бзендердщ жылдыщ агыныныц 5 %-ы Иран жагалауындагы езендердiц (Горган, Хирад, Сефидруд) Yлесiне тиедi. Каспийдiц шыгыс жагалауында т^ра^ты су агындары жо^ [5].
Тецiздiц гидрологиялыщ режимiнде тещз терецщп мен тYбiнiц жер бедерi мацызды орын алады. Тецiздiц терец сулы белiктерi жазгы уа^ытта жылудыц жина^талуына мYмкiндiк бередi, ал оныц агыны ^ыста су температурасыныц таралуына кYштi ыщпал етедi.
СолтYCтiк Каспийдщ жагалаулары ^рга^ ^айрацмен кемкерiлген, терецщк шамалары 2...3 м таяздыщта - 10 м мен 70 км арасындагы ^ашыщтыщта созылып жатыр. Жайыщ езенiнiц сагасы мен Мацгыстау шыганагыныц арасында терецщп 5...8 м жететiн Орал жыралыщ аймагы деп аталатын ау^ымды ойпат орналас^ан. Тецiздiц солтYCтiк белiгiнiц тYбi оцтYCтiкке ^арай ецкiш, оны ^м мен ба^алша^ набаты жауып жатыр. Сагалыщ белiктер кептеген езендер бар^ындарына толы, олар кептеген ^айрацдарды ^¥райды, сондыщтан, СолтYCтiк Каспий тYбiнiц рельефi аса кYрделi. Тецiз децгейiнiц ауыт^у амплитудалары жогары болгандыщтан Каспий тещзшщ жагалау аймагыныц морфологиялыщ к¥рылымыныц басты ерекшелiгi регрессиялар маусымындагы су децгейлерше тэуелдi болатын жагалайлардыц, езен арналары мен сагаларыныц реликтiлiк формаларыныц кездесу1 Б^л эсiресе кептеген реликтiлiк арналары бар СолтYCтiк Каспий рельефiнен кершедь Орта Каспийдiц батыс жагалаулары Махачкала ^аласына дейiн ойпатты. М^нан эрi оцтYCтiкке, 182
Баку к. дешн тещз сызыгын бойлай оган жакын жерлерде Кавказ тауларыньщ сiлемдерi созылып жатыр. Тау ацгарлары мен жагалау арасын тар жазыктык алап алып жатыр. Тещз жагалаулары кеп жагдайда аккумулятивтi, тек Дагыстан мен Апшерон жагалауларыныц жекеленген белштервде гана - амброзивтi. Батыс жагалауларда iрi Терек, Сулак, Самур езендершщ iрi ацгарлары орналаскан.
Орта Каспийдщ шыгыс жагалауы батыс белiгiне Караганда айтарлыктай темен жэне оларга езен агындары к¥йылмайды. Орта Каспийдщ шыгыс жагалауынан тещзге карай терендеп тYбектер мен айрыктар енiп, олардыц арасында тенiзге карай шыганактар кiрiп жатыр. Каспийдщ ец Yлкен шыганагы - ^ара-Б^газ-Гол. Шыгыс жагалауларда iргелес жаткан шел жэне шелейт Yстiрттердi к¥райтын, iзбестастан т^ратын абразионды жагалаулар басым. Орта Каспий шегiнде кайрац, материкпк ылди мен казан ш^цкыр кершю табады. Оныц терендiгi C0лтYCтiк белтнде 15...25 м шамасында. ОнтYCтiкке карай олар бiртiндеп, ал кейiн 50 м изобатадан бастап, эсiресе, максималды терендiгi 790 м шамасында болатын батыс жагалауга карай ыгыскан Дербент ш^цгымасына карай кYрт артады. Ею бiрдей жагалауды бойлай жiнiшке алап болып 20 м терендiк аймагы созылып жатыр, ол тек Апшерон тYбегiнде гана 30 км кашыктыкта изобата жагалаудан 30 км шамада. ОнтYCтiк Каспий ауданы 148,5 мыц км2 жэне альпiлiк катпарлы саласына жататын кYрделi рельефi мен ец терец ойыстары бар (максималды 1025 м, орташа - 344 м) аумакка ие [2].
Ощуспк Каспийдiн тYбi мен кайрацдык аумагыныц рельефi кептеген лайлы жанартаулармен жэне тектоникалык кетерiлiмдермен кYPделенген. ОнтYCтiк Каспий жагалаулары эр алуан. Баку к. батыска карай, Алят мYЙiсiне дешн жагалауды бойлай, Кавказ тауларыныц ощуспк-шыгыс сiлемдерi созылып жатыр. Оларды ощуспкке карай Кура-Аракс ойпатыныц жартылай шелейттi к¥ргак далалары ауыстырады. Ленкоран мацында таулар кайтадан жагалауга жакындап, тар Талыш жотасы мен тещз арасындагы мойнакты к¥райды. Батыс жагалауды бойлай, Баку колтыгынан 130 шакырымга дейiн Баку архипелагыныц аралдары созылып жатыр. Тещздщ онтYCтiк жагалауы Эльбрус таулы жотасымен шектелген. Iшiнара таулар тещзге жакындайды, бiрак олар кеп ретте 30...50 км кашыктыкта орналаскан. Ец бшк Демавенд тауы 5630 м жетедь Ленкораннан онтYCтiкке карай жэне жалпы Иран жагалауыныц барлыгы (ец шеткерi онтYCтiк-шыFыстан баска) ормандарга жэне цитрус,
183
К¥рма, анар, жемю агаштарына толы. Эльбрустьщ солтYCтiк сiлемдерi калыц субтропикалык агаштарга толы. Ощуспк Каспийдщ шыгыс жагалаулары солтYCтiктегi Челекен TY6eriHe дейiн ойпатты, жагалауда к^мдауытты шелдер басым. СолтYCтiкке карай ею - ТYрiкменбашы (Красноводск) жэне ТYрiкмeн шыганактары бар, олар Челекен тYбeгiмeн белiнгeн. Шыганакка жакын жерде бiрнeшe аралдар орналаскан. Астара каласынан Гасан Голи eлдi мекеншен дeйiнгi Иран жагалауыныц ^зындыгы шамамен 620 км жуык. Жагалаудыц жазыктык белшнщ eнi орталык белiктeгi 1 км бастап, Сефируд жэне Горган езендершщ ацгарына дешн 50...60 км к¥райды. Эюмшшк т^ргыдан алганда жагалау жазыгы батыс белiктe Гилан (Астарадан Чабоксарга дeйiн), ал шыгыс белште Мазандеран (Рамсардан Гасан Голиге дешн) деп аталады. Иран жагалауында тау бектeрлeрi мен плeйстоцeндiк террассалар, ежелп жыралар, ойпаттар, жагалау жоталарын жэне су астылык жагалау бектeрiн белш карауга болады [11]. Су астылык жагалау бектершщ ецюштшп (тещздщ 100 м терецщгше дeйiн) Хаштпара жэне Горгана аудандарында 0,0005, ал жагалаудыц орталык белшнде 0,01 дeйiн езгеред^ Су астылык бектердщ 10 м терецщктеп ецюштшп картографиялык мэлiмeттeргe сэйкес 0,01...0,0007, ал жагажайлык аумакта 0,06-дан 0,004 дeйiн езгeрeдi [12]. Каспийдщ Иран жагалауындагы казiргi жагалау сызыгы ете карапайым, аз тiлiмдeлгeн, езен ацгарларымен жэне шыганактар аз кездесед1 Каспийдщ Иран жагалауындагы ец iрi езен атырауы Сефируд езeнiнiц атырауы (есю жэне жаца), ал одан келeмi шагындары Гиландагы Карганруд пен Полруд шагын езeндeрi, ал жагалаудыц Мазандер белiгiндeгi Чалус, Чешмекиле жэне Горганруд болып табылады. Энзели шагын мYЙiсi мен Горган шыганагы тещзден к¥мдауыт шагылдармен белiнгeн. Каспий тещзше Иран жагалауынан 40-тан астам шагын езендер кeлiп к¥яды. Барлык дерлш езендер Эльбрус жотасыныц солтYCтiк беткешнен басталады. Эзен бастаулары есiмдiк жабындысы сирек таулы аудандарда орналаскан, онан темешрек езендер орманды аумактар аркылы етeдi (эдетте ормандармен су жинау аумактарыныц 50...55 % камтылган), ал жагалау бойындагы аккумулятивтiк жазыгы аркылы тещзге келш к¥яды. Иран жагалауыныц езендершщ су жинактау ауданы жалпылама алганда 163,4 мыц км2 к¥райды. Иран езeндeрiнiц бiр белiгi ТYрiкмeнстан мен Эзiрбайжан аумактары аркылы етед^ Ец iрi езен -Сефируд - Манджид тауы мацында Шахруд жэне Гезедузан езeндeрiнiц косылысынан пайда болады. Эзeннiц ^зындыгы 800 км жетедь Барлык 184
дерлш ipi езендерде су ^оймалары салынган, сондыщтан, олардыц с^йыщ жэне ^атты агындары соцгы 50 жыл mÍH4e айтарлыщтай ^ыс^арган. Ирандагы жагалау аймагыныц жагажайлыщ белiгiн ^¥райтын Yйiццiлеpдiц ^рамына байланысты жагалаудыц Yш тYpiн: ^иыршыщты-малтатасты (батыс Мазандеран), ^мдауыт (Гилан мен орталыщ Мазандеран жагалаулары), ^мдауыт-алевриттп (шыгыс Мазендеран) деп белiп ^арауга болады. Су астылыщ жагалау бектеpiнiц жщшке жолагы изобаталардыц 15...20 м дешн ^мнан ^¥ралган, ол теpецipек ^араса^, ipi алеврит пен пелитке ауысады. Жагалау жазыгыныц кеп белiгi ауыл шаруашылыгына белсендi пайдаланылып, оларда KYpm, шэй плантациялары, жiбек туг агашыныц тогайлары, ба^шалыщ да^ылдар орналас^ан, сол себепт ылгал жалпа^ жапыракгы ормандар тек тау ацгарларында гана сакгалып калган [11].
Каспий тецiзiнiц т^здылыгы м^хиттыц т^здылыгынан ай^ын еpекшеленедi. Т^здыц Yлесi матеpиктiк агындар мен езен тасындыларына байланысты болады [16, 17]. бзен атырауларында, Волга езенiнiц сагасында 1 л суда 1...3 грам туз сэйкес келедi. Тецiздiц Орта жэне Ощуспк белiктеpiнде орташа туздылыщ 12...14 %о немесе 1 л суда 12...14 гр туз, шыгыс жагалауында туздылыщ 2...3 %о-ге жогары. Кара-Бугаз-Гол шыганагында туздылыщ мелшеpi жогары, 35 %о-ге жетедi [16].
Каспий тецiзi солтYCтiкте континенттi, батыста ^оцыржай жылы, оцтYCтiк-батыста субтропикалыщ ылгалды жэне ощуспкте шелдi климаттыщ айма^тардыц ыщпалында жатыр. Климаттыщ айма^тардыц алуан тYpлiлiгi Каспий тецiзiнiц алабындагы синоптикалыщ YДеpiстеpдiц дамуы мен ауа райыныц маусымдыщ еpекшелiктеpiнен кеpiнiс табады. Каспий тецiзi мен оныц су жина^тау алабыныц Yстiндегi атмосфераныц циркуляциясын аныщтаушы ^ысым орталыщтары болып, ^ыста Азиялыщ максимумныц сiлемi болса, жазда Азор максимумыныц жотасы табылады. Тецiздiц барлыщ акваториясы Yшiн радиациялыщ баланстыц келемi орта есеппен 60 ккал/см2 ^урайды. Артыщ жылу ^ар^ынды жылу алмасуга жэне атмосферамен ^ар^ынды конвективтi жылу алмасуга непз болады. Барлыщ акватория Yшiн жылу балансы наурыздан ^азанга дешнп аралыщта ец жогары мелшерде болады жэне маусым-шшде айларында шарыщтау шегше жетедi (11...12 ккал/см2 ). Жылу балансы тек желто^санда гана ^pi мэнге ие болады (1...2 ккал/см2). ^ыста тецiз акваториясыныц басым белт Cí6íp антициклоны ыщпалында болады. ^ыс^ы маусымдагы Армян жэне Иран таулы Yстipттеpiнен ^ысым максимумыныц болуы тещздщ ощуспк
185
белшнде кысымныц iшiнара артуына кемeктeсeдi. Тещздщ орта белтнде темпаратурасы эртYрлi ауа агындарыныц тYЙiсу аймагы тYзiлeдi, б^л ез кeзeгiндe кыс мeзгiлiндe циклондык циркуляцияныц дамуына экeлiп, Кара жэне Жерорта тещздершен оцтYCтiк циклондардыц шыгуы байкалады. Кектeмгi маусым Yшiн синоптикалык Yдeрiстeрдiц Yлкeн езгeрмeлiлiгi мен ауа массаларыныц жиi ауысулары тэн. Жазда температуралык кайшылыктар калыпка кeлiп, циркуляциялык Yдeрiстeр элсiрeйдi. Каспий тeцiзiнiц бетшдеп синоптикалык YДeрiстeр батыста солтYCтiк атланттык ауыткулар ыкпалында болады. Орал жэне Кавказ таулары шыгыс пен ощуспктен кeлeтiн ауа массаларына кeдeргi болып, Каспий алабына климат тYзудe Yлкeн ыкпал eтeдi. Алаптыц кеп белт салыстырмалы тYрдe жазы жылы жэне кысы салкын коцыржай климаттык белдеуде, ал ец шeткi оцтYCтiк белт субтропикалык белдеуде орналаскан, оларда батыс аудандардыц ауа-райы жазда ашык жэне тымык, кыста жацбырлы жэне желд^ ал шыгыс аудандардыц жазы к¥ргак эрi ыстык, ал кысы салыстырмалы тYрдe салкын [4].
Каспий тещзшщ солтYCтiгi жазы жылы (маусым-тамызда солтYCтiк-шыFыс белiгiндe орташа 24...25 °С) жэне кысы салкын (желтоксаннан акпаета дeйiн солтYCтiк-шыFыс белiктe орташа есеппен -5...6 °С) континенталды климатка ие. Жауын-шашынныц орташа жылдык мелшeрi 95...125 мм (аздап Атырауда - 173 мм жэне Форт-Шевченкода -172 мм жоFарырак)[15]. Маусымдык ауыткулар айтарлыктай болмаFанына карамастан жауын-шашын мелшeрi жылдан жылFа ауыткып отырады. Казакстандык Каспий тeцiзiнiц ауданы eкi белшке: СолтYCтiк Каспийдiц шыFыс белiгi мен СолтYCтiк Каспийдiц орта белiгiнe белшед^ СолтYCтiк Каспийдiц шыFыс белiгi таяз, ойпаттык жаFалауы мен тYптiк e^CT^i шаFын. М^нда орташа тeрeндiк 2 м. Тещз ty6^^ рeльeфi кайрацдар, аралдардыц болуымен кYрдeлeнгeн. Ол гидрологиялык рeжимi континенталды, аридтi климат жаFдайларында калыптасатын Жайык жэне Волга езендершщ су аFындарымeн нактыланатын жартылай т^нык су коймасы. Ол шын мэшнде Орта Каспий суларыныц ыкпалынан белек жатыр, т^здылыгеы салыстырмалы темен. СолтYCтiк Каспийдeгi судыц т^здылышы 0,2...2,0 промилледен (Волга атырауы) тeцiздiц терец белшнде 9...11 промиллеге дeйiн жeтeдi. Каспий тещзшщ орта белтнде тeцiз т^здылышы 13...15 промиллeнi к¥райды [6, 9].
Каспий тещзшщ солтYCтiк-шыFыс таяз белт жыл сайын катады, орта белшнде м^з тeцiз жаFалауларында тек катты кыс кeзiндe Fана пайда 186
болады. Салкын жэне аса катты салкын кыстарда тутас муздар 20 м изобатага дейiн тYзiлуi мYмкiн. Каттылыгы орташа кыстарда СолтYCтiк Каспийдегi муз жабындысы 3...4 ай сакталады. Аномалиялы салкын кыстар кезiнде музды маусым 4...6 айга дейiн, ал аномалиялы жылы кыстарда СолтYCтiк Каспий акваториясыныц кеп белiгiндегi муз жабындылары 2...3 айдан аз уакыт сакталады. Н.И. Ивкина зерттеулерi бойынша Пешной гидрометеорология стансасыныц мэлiметтерiне сэйкес, муз басу маусымыныц уза^тыгы 2005 жылдан 2015 жылга дейiнгi аралыкта 156 ^ннен (2011...2012 жылдыц катты кысы) 96 ^нге (2003...2004 жж. жылы кысы) дейiн жеткен. Бул ретте Каспий тещзшщ тYрлi белiктерi Yшiн муз басудыц уза^тыгыныц эркелкi екендiгiн айта кеткен жен [9].
Каспий тещзше толкындану секiлдi кубылыс тэн. Бул атаумен тайыз жердегi толкын жотасыныц оныц алдында орналаскан койнауга аударылып тYсу жолымен iшiнара бузылуы аталады. Толкын жоталарыныц аударылуы жагалауда болатын сокпа толкынга Караганда кебшт толкындар жагадан алыста жаткан кайрацдар Yстiнде байкалады. Каспий тецiзiнде жел толкындарыныц жэне усак толкындардыц эрекет солтYCтiк-шыFыс кайрац бетiнен жаксы байкалады. Каспий тещзшщ таяз белiгiнде толкындар тYзу Yшiн косымша фактор болып тецiз терендiгi мен тYбiнiц рельефi эсер етедi [8].
Каспий тецiзiндегi аFыстардыц режимiне ыкпал ететiн жетекшi факторлар: жел, езен аFысы, тещз тYбiндегi жер бедерi, жаFалаудыц конфигурациясы. Таяз сулы аудандарда аFыс баFыты сол аймактаFы соFатын желдiц баFытына сэйкес келедi. Терец сулы аудандардаFы аFыс баFыты желдiц баFытынан ауыткиды. Тецiздiц солтYCтiк белiгiндегi аFыстардыц баFыты туракты.
Казiргi кезде Каспий тещзшщ жаFалауын бес мемлекет игерiп отыр. Тецiз тек мунай-газ енеркэсiбiне Fана емес туризм саласында да Yлкен сураныска ие болып келедi.
Каспий жаFалауындаFы елдердiц туристiк-рекреациялык сипаттамасы (авторлардыц курастыруымен)
Кесте 1
Мемлекеттер
Ресей
Федерациясы
Ресейдеп туриспк маусым маусым Махачкала, Дербент, айынан кыркуйекке дейш созылады. Каспийск, Избербаш,
Мемлекеттер
Жагалаудыц туристк-рекреациялык сипаттамасы
Туристiк аудандар
Казакстан
Эз1рбайжан
Туржменстан
Иран
Судыц кызу температурасы шiлдe айында +22,3 °С-ге дейш жетед! Тек Дербентте суга тусу маусымы мамыр айыныц ортасынан кыркуйек айыныц ортасына дейш созылган. Ресейлш Каспий аймагы непзшен тек суFа тусуге Fана емес, балык аулау, туризмнщ белсенд1 турлерш дамытуFа да колайлы. Казакстанда Мацыстау облысыныц калалары туристiк максатта
пайдаланылады. Жаз айлары туризм Yшiн ец колайлы кезец болып саналады. Тещзге тусу маусымы маусым айынан бастап тамыз айыныц а^ына дейшл аралыкты камтиды. Шщде айында +24 °С-ге дейш жетед!
Каспий тецЫнщ эз1рбайжандык бели! жумсак климатымен ерекшеленед! Субтропиктк климат бул аймакта туризмд1 каркынды дамытуга мол мYмкiндiктeр бeрeдi. Сэу1р айынан басталган туриспк маусым кыркуйек айыныц ортасына дeйiн созылады. Жатажайдыц басым кепшшп кумды. Жылдыц барлык маусымында жылы. Ырак ец колайлы мезги мамыр -кыркуйек айлары. Бул кезде су температурасы 25...30 °С-д1 керсетед! Жалпы су температурасы наурызда +12 °С болса, карашада +20 °С. Каз1р бул арнайы туризм зонасы орналаскан аймак. Туризмд1 дамыту YmiH баска мемлекеттердщ жагалауларымeн
салыстырFанда аса колайлы болып саналады. Кы айларында +10 °С; жаз айларында +27 °С. Жауын-шашын кыс айларында кеп тYсeдi, б1рак жерортатецвдш циклон эсершен жаз
Лагань, Астрахань
Актау,
Форт-Шевченко, Кенд1рт айматы
Баку,
Худат-Ялама: Набрань;
Абшерон: Мердакан, Бильгя, Бузовна, Зугульба, Сурахан; Ленкоран-Астарин
Аваза, Туркменбаши
Гилян провинциясы, Мазандеран провинциясы: Рамсар, Ноушахир;
Гулстан провинциясы
Мемлекеттер
Жагалаудыц туристк-рекреациялык сипаттамасы
Туриспк аудандар
айларында да жауын-шашын болып тирады. Тамыз айындагы судыц температурасы +28 °C, ал казан-караша айларында +17 °C. Сондыктан жылдыц барлык маусымы ете колайлы. Балык аулау, туризмнщ белсенд1 турлер1 каркынды дамыган.
i-mi кестеде Каспий жагалауындагы елдердщ туриспк-рекреациялык сипаттамасы берiлген. Алайда Каспийдщ барлык жагалауы туриспк-рекреациялык тургыдан тиiмдi болып саналмайды. Каспий тещзшщ 600 км-дей жагалауын Ресейде туристiк максатта колданады. Тещз жагалауын жагажай ретвде барлык маусымда колдануга климаттык жагдай мYмкiндiк бермейдi.
Каспий тецiзiнде жагажайлык туризмдi дамытуга кумды жагалаулары мен тунбаларыныц курамында адам агзасына пайдалы минералды заттарга бай емдiк батпактар, езiне тэн есiмдiктер мен жануарлардыц болуы, т.б. ыкпал етедi [14].
Корыта келгенде, Каспий тещзшщ жагалауында туризмдi дамыту жер бедершщ ерекшелштерше, климаттык жагдайына тiкелей байланысты. Эрбiр аудан немесе аймактыц рекреациялык кундылыгына, табигат кеmендерiне тYсiрiлетiн салмактыц турактылыгына жэне баска да факторларга тэуелдi болатын табигатты рекреациялык пайдалану каркыныныц тиiстiгi бiр децгеш болуы тшс. Олардыц катарына негiзiнен рекреациялык ю-эрекетгердщ кандай да бiр тYрлерiнiц нышаны, ерекmелiктерi, сипаты, рекреациялык аудандарга рекреанттардыц белiну зацдылыктары жатады.
Каспий тецiзi мен оныц жагалауын табиги-рекреациялык тургыдан багалау барысында мынадай корытындыларга келдiк:
1. Каспий тещзш туристiк-рекреациялык аймак ретiндегi ерекшелiктерi - тецiз суы жумсак жэне кальций мен сульфаттарга байлылыгы, биологиялык ресурстарыныц алуан тYрлiлiгi;
2. Крлайлылыгы жогары ауа райында туризммен айналысу белгiлi дэрежеде mектелуi мYмкiн. Колайсыз ауа-райы демалыстыц барлык тYрлерiн шектецщ. Жиналган деректерге жасалган талдаулар Каспий
Te4i3iH4e метеорологиялык жагдай маусым мен кыр^йек аралыгында колайлы екенш кврсетедi;
3. Каспий тещзш рекреациялык максатта жагалауындагы барлык мемлекет пайдаланады. Бiрак мемлекеттердщ арасында тещз жагалауын туризмде тиiмдi пайдалануда Эзiрбайжан алдыщы орын алады.
Каспий тещзш туристiк-рекреациялык багалау туризм мен рекреацияны дамытудыц келешектегi багыттарын аныктауга мYмкiндiк бередi. Тещзi алабыныц туристiк-рекреациялык элеуетi табигатка багытталган, танымдык, спорттык, емдеу-сауыктыру туризмшщ эртYрлi тYрлерiн дамытуга колайлы. Каспий тещзшщ табигат кешендерiн коргау жэне тиiмдi пайдалану, рекреациялык ресурстарды кажеттшкке сай оцтайлы пайдалану казiргi кезендегi квкейкестi мэселелердщ бiрi.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
1. Аванесян М.М. Формирование Каспийского рекреационного района. Современные научные исследования и инновации. 2012. - № 2 [Электронный ресурс]. URL: http://web.snauka.ru/issues/2012/02/7733 (дата обращения: 26.03.2019.
2. Аманниязов К.Н. Каспийское море. - Алматы: «Казак университете», 1999 - 110 с.
3. Варущенко С.И., Варущенко А.Н., Клиге Р.К. Изменение режима Каспийского моря и бессточных водоемов в палеовремени.- М.: Наука, 1987. - 239 с.
4. Водный баланс и колебания уровня Каспийского моря. Моделирование и прогноз // под ред. Е.С. Нестерова. - М.: Триада лтд, 2016. - 378 с.
5. Воропаев Г.В., Красножон Г.Ф., Лахиджани Х.К. Сток рек и устойчивость Иранского побережья Каспийского моря // Водные ресурсы. - 1998. - Т. 25. - № 6. - С.747-758.
6. Гидрометеорология и гидрохимия морей, том VI. Каспийское море, вып. 1. Гидрометеорологические условия. - 1992. - СПб: Гидрометеоиздат. - 359 с.
7. Гинзбург А.И., Костяной А.Г. Тенденции изменений гидрометеорологических параметров Каспийского моря в современный период (1990-е - 2017 гг.) // Современные проблемы дистанционного зондирования Земли из космоса. - 2018. - Т. 15. - № 7. - С.195-207.
8. Ивкина Н., Галаева А.В. О применении спектральной волновой модели SWAN для прогноза волнения на Каспийском море // Водные ресурсы Центральной Азии и их использование: Матер. Междунар. научн.
практ. конф., посвященной подведению итогов объявленного ООН десятилетия «Вода для жизни». - Алматы: 2016. - С.103-107.
9. Ивкина Н., Наурозбаева Ж., Клове Б. Влияние изменения климатических условий на ледовый режим Каспийского моря // Центральноазиат-ский журнал исследований воды. - 2017. - N° 3(3). - С. 15-29.
10. Касымов А.Г. Каспийское море. - Ленинград: Гидрометеоизд., 1987. - 187 с.
11. Лахиджани Х.К., Красножон Г.Ф. Сток рек иранского побережья в Каспийское море // Метеорология и гидрология. - 1998. - № 11. -С. 100-102.
12. Леонтьев О.К., Маев Н.Г., Рычагов Г.И. Геоморфология берегов и дна Каспийского моря. - М.: МГУ, 1977. - 208 с.
13. Мазбаев О.Б., Асубаев БД., То^панов Е.А. Туриспк iс-эрекеттердi уйымдастырудыц теорияльщ жэне эдюнамальщ негiздерi // Монография. - Алматы: «Алтын баспа», 2013. - 184 б.
14. Садыков Ж.С., Голубцов В.В., Дуйсебаев Ж.Д. и др. Колебания уровня Каспийского моря и его прогноз // Доклады Национальной Академии наук РК. - 1995. - № 6. - С. 9-19.
15. Справочник по климату Казахстана. Многолетние данные.1971-2000 гг. Алматы - 2004. - 38 с.
16. Яицкая Н.А., Бердников С.В. Многолетняя динамика солености вод Каспийского моря в зависимости от положения уровня моря // Изучение и освоение морских и наземных экосистем в условиях арктического и аридного климата: Матер. Междунар. науч. конф. (6-11 июня 2011 г., Ростов-на-Дону). - Ростов-на-Дону: Изд-во ЮНЦ РАН, 2011. -С.117-120.
17. Kosarev A.N., Kostianoy A.G. Physico-Geographical Conditions of the Caspian Sea // The Caspian Sea environment. - Berlin, 2005. - P. 5-31.
ПРИРОДНО-РЕКРЕАЦИОННАЯ ОЦЕНКА КАСПИЙСКОГО МОРЕ И
ЕЕ ПОБЕРЕЖЬЕ
Тушн свздер: гидрологический режим, водный туризм, водный бассейн, климатические условия, туристические районы, рекреационные ресурсы, соленость, река
Поступила 18.10.2019
Канд. геогр. наук Доктор геогр. наук Доктор геогр. наук
А.М. Сергеева А.Г. Кошим К.Т. Сапаров
Поскольку Казахстан не граничит с океаном, в целях туризма важно изучать внутренние водные бассейны. Одним из таких объектов является Каспийское море, которое не в полной мере используется в туризме. В связи с этим основной целью работы является туристско-рекреационное оценивание гидрологического состояния Каспийского моря. В работе для развития туризма в регионе Каспийского моря были проанализированы особенности водно-ресурсного потенциала и рекреационные возможности. Также были охарактеризованы физико-географическое положение, гидрография и климатические особенности моря. Здесь имеется все необходимое для организации лечебно-оздоровительного туризма и пляжного отдыха. При выполнении работы были использованы сравнительно-географические, статистические методы. Даны туристско-рекреационные характеристики прибрежных стран.
A.M. Sergeyeva, A.G. Koshim, K.T. Saparov
NATURAL RECREATIONAL EVALUATION OF THE CASPIAN SEA
AND ITS COAST
Key words: hydrological conditions, recreational assessment, hydrological regime, water tourism, water body, climatic conditions, tourist areas, recreational resources, salinity, river
Since Kazakhstan does not border the ocean, it is important to study inland water basins for tourism purposes. One of these facilities is the Caspian Sea, which is not fully used in tourism. In this regard, the main purpose of the work is a tourist-recreational assessment of the hydrological status of the Caspian Sea. In the work for the development of tourism in the Caspian Sea region, the features of the water resource potential and recreational opportunities were analyzed. The physical and geographical position, hydrography and climatic features of the sea were also characterized. It has everything you need to organize health tourism and beach holidays. When performing the work, comparative geographic, statistical methods were used. The tourist and recreational characteristics of coastal countries are given.
