CC BY
17JAHON ADABIYOTINING MUAZZAM SIYMOSI Tulkin Sultanov
"Ipak yo'li" turizm va madaniy meros xalqaro universiteti dotsenti, PhD https://doi.org/10.5281/zenodo.11099102
Annotatsiya. XIII asrda yashab ijod qilgan Mavlono Jaloliddin Rumiyning sofylik tafakkuri va qarashlari butun dunyoda keng tarqalgan. Bugun biz Sharqdan G'arbgacha butun dunyoda "Rumiy fenomeni"ga duch kelamiz. 2007-yil Mavlono tavalludining 800 yilligi munosabati bilan tinchlik, sevgi va bag 'rikenglikni keng tarannum qilish maqsadida YUNESKO tomonidan "Dunyoda Mavlono yili" deb e 'lon qilindi. Sakkiz asrdan buyon jahon adabiyoti va madaniyatida o'z asarlari va g'oyalari bilan yashab kelayotgan Mavlono Jaloliddin Rumiy butun dunyo e 'tiborini o'ziga qaratib, tafakkur olamida munosib obro' va muhim mavqega ega bo 'ldi. Dunyoning turli burchaklarida insonlar sevgi, bag'rikenglik va samimiyatga to'la hayot hamda ma'naviy boylikka ega bo'lish maqsadida uning asarlari va fkrlarini anglashga harakat qilmoqda. Islom tasavvufining umumbashariy siymosi, islom tafakkurining tamal toshlaridan biri bo'lgan Mavlononing hayoti va ijodini ko'zdan kechirib, uning shaxsiyati va g'oyalari bilan yaqindan tanishtirishga harakat qilamiz. Otasi Bahouddin Valad, ustozlari Muhaqqiq Termiziy, Muhyiddin Ibn ul-Arabiy, Sadaddin al-Hamaviy, Shayx Usmon ar-Rumiy, Avhaduddin Kirmoniy, Sadraddin Konyaviy va Sayyid Burhoniddin kabi shaxslarning suhbat va darslarida olgan saboqlari tufayli ma'naviy yo'lboshchi bo'lib yetishgan Jaloliddin Rumiy umri davomida komil insonlarni yetishtirishga intilgan. U o'zi yashagan davrdan to bugungi kungacha ibratli hayoti, umumbashariy g'oyalari bilan insoniyatga rahnamo bo'lib kelmoqda. Mavlono insonlar bilan munosabatda jamiyatning hech bir qatlamini chetda qoldirmay, ularning barchasini o'z bag'riga olgan; qilich, qalam va so'z ahlini hamjihat bo'lishga, hamjihatlikda yashashga, birodar bo'lishga chaqirgan. Mavlono Jaloliddin Rumiyning ta'siri o'zi yashab o'tgan davr bilan cheklanib qolmagan, balki uning ibratli hayoti va hamisha yangilanib turuvchi g'oya va asarlarining ta'siri kengzamon va makongayoyilgan. InsoniyatXIIIasrdan to hozirgi kungacha katta qiziqish bilan uni yaqinroq bilishga, tushunishga harakat qilib kelmoqda. Mavlono Yunusdan Shayx G'olibgacha; Iqboldan Gyotegacha ko'plab yozuvchilarni ilhomlantirgan, turkiy-islom sivilizatsiyasi, Sharq va G'arb olamigaziyo taratgan. Uning "Masnaviyi ma'naviy ", "Devoni kabir", "Fiyhi ma fiyhi" ("Ichindagi ichindadur"), "Mavoizi majolisi sab'a" ("Yetti majlis"), "Maktubot" kabi asarlari dunyoning o 'nlab tillariga tarjima qilingan. Ushbu maqolada jahon adabiyotining buyuk namoyandasi, Sharq va G'arb adabiyotiga kuchli ta'sir ko'rsatgan bashariyat shoiri Mavlono Jaloliddin Muhammad Balxiy Rumiyning hayoti, sayohatlari, adabiy merosini o'rganishga doir tadqiqotlar tarixiy-qiyosiy jihatdan tahlil qilinadi.
Kalit so'zlar: komil inson, tasavvuf, adabiyot, adabiy meros, adabiy ta'sir, manoqib, madrasa, tariqat.
Аннотация. Суфийская мысль и взгляды Мавлана Джалаладдина Руми, творившего в XIII веке, широко распространены во всем мире. Сегодня мы сталкиваемся с «феноменом Руми» во всем мире, как на Востоке, так и на Западе. В честь 800-летия со дня рождения Мавлана ЮНЕСКО объявил 2007 год - Годом Джалаладдина Руми. Прожив восемь веков в мировой литературе и культуре своими произведениями и идеями, Мавлана Джалаладдин Руми привлек к себе внимание всего мира, завоевав достойное призвание и важное положение в мире мысли. В разных частях света люди пытаются понять его работы и мысли с целью получения жизни, полной любви, терпимости и искренности, а также духовного богатства. Рассматривая жизнь и творчество универсальной фигуры
исламского мистицизма, одного из краеугольных камней исламской мысли, мы стараемся ближе познакомиться с ее личностью и идеями. Духовным наставником он стал благодаря урокам, полученным в беседах и занятиях своего отца Бахауддина Валада, учителей Мухаккика Тирмизи, Мухиддина Ибн уль-Араби, Сададдина аль-Хамави, шейха Усмана ар-Руми, Авхадуддина Кирмани, Садраддина Коньяви и Сайида Бурхониддина Джалалуддин Руми всю свою жизнь старался взрастить совершенного человека. Своими образцовыми мыслями и универсальными идеями он ведет человечество со времени своей жизни и до сегодняшнего дня. Мавлана, обращаясь к людям разного сословия, призывал людей меча, пера и слова быть вместе, жить в гармонии, быть братьями. Влияние Мавлана Джалаладдина Руми не ограничивалось эпохой, в которой он жил, но влияние его поучительной жизни и постоянно обновляющихся идей и произведений распространилось на все время и пространство. Человечество с XIII века и до наших дней с большим интересом пытается узнать и понять его. Мавлана вдохновил многих писателей, от Юнуса до Шейха Галиба, от Икбала до Гете, проник в мир тюрко-исламской цивилизации, Востока и Запада. Его произведения «Маснавий-и маънавий» («Поэма о скрытом смысле»), «Дивану Кабир» («Большое собрание»), «Фихи мо фихи» («В тебе то, что в тебе»), «Мажолиси Сабъа» («Семь собраний»), «Мактубот» («Письма») переведены на десятки языков мира. В данной статье будет проведен историко-сравнительный анализ исследований жизни, путешествий, литературного наследия великого деятеля мировой литературы, поэта человечества Мавлана Джалаладдина Мухаммада Балхи Руми, оказавшего сильное влияние на литературу Востока и Запада.
Ключевые слова: совершенный человек, мистика, литература, литературное наследие, литературное влияние, манакиб, медресе, тарикат.
Abstract. The Sufi thinking and views of Mawlana Jalaluddin Rumi, who lived and worked in the 13th century, are widespread throughout the world. Today, we are facing the "Rumi Phenomenon" all over the worldfrom East to West. 2007 was declared by UNESCO as the "Year of Mawlana in the World" in order to celebrate peace, love and tolerance in connection with the 800th anniversary of Mawlana's birth. Mawlana Jalaluddin Rumi, who has been living in the world literature and culture for eight centuries with his works and ideas, attracted the attention of the whole world and gained a worthy reputation and an important position in the world of thought. In different parts of the world, people are trying to understand his works and thoughts in order to have a life full of love, tolerance and sincerity, as well as spiritual wealth. We will review the life and work of Mawlana, who is a universal figure of Islamic mysticism and one of the cornerstones of Islamic thought, and try to get acquainted with his personality and ideas. He became a spiritual guide as a result of the lessons he received in the conversations and classes of his father Bahauddin Walad, teachers Muhaqqiq Tirmizi, Muhyiddin Ibn ul-Arabi, Sadaddin al-Hamawi, Sheikh Usman al-Rumi, Avhaduddin Kirmani, Sadraddin Konyavi and Sayyid Burhoniddin. Jalaluddin Rumi tried to educate perfect people throughout his life. He has been guiding mankind with his exemplary life and universal ideas from the time he lived until today. In his relationship with people, Mawlana did not leave any strata of society aside, he embraced them all; He called the people of sword, pen and word to be united, to live in harmony, to be friends. Mawlana Jalaluddin Rumi's influence was not limited to the period in which he lived, but the influence of his exemplary life and ever-changing ideas and works spread throughout time and space. Humanity has been trying to get to know and understand it with great interest from the 13th century to the present day. From Mawlana Yunus to Sheikh Ghalib; From Iqbal to Goethe, he inspired many writers,
and spread his influence on the Turkic-Islamic civilization, the East and the West. His works such as "Masnaviyi ma'naviy", "Devoni kabir", "Fiyhi ma fiyhi" ("It Is What It Is"), "Mavoizi majolisi sab'a" ("Seven meetings"), "Maktubot" have been translated into dozens of languages. In this article the life, travels, and literary heritage of Mawlana Jalaluddin Muhammad Balkhi Rumi, a great figure of world literature, a poet of mankind who had a strong influence on Eastern and Western literature, is analyzed from a historical and comparative point of view.
Keywords: perfect human being, Sufism, literature, literary heritage, literary influence, hagiography, madrasah, sect.
Sharq va G'arb adabiyotiga kuchli ta'sir ko'rsatgan bashariyat shoiri, Sharqda "Mavlono", G'arbda "Rumiy" nomi bilan tanilgan mashhur donishmand va so'fiy mutafakkir Mavlono Jaloliddin Muhammad Balxiy Rumiy jahon adabiyotining muazzam siymolaridan biri hisoblanadi. Turkiy dunyoda deyarli har bir inson bu zotni tanilganidek, butun insoniyat olami uni faylasuf, ma'naviyat yetakchisi sifatida e'tirof etadi.
Mustaqillikdan keyingi yillarda o'zbek adabiyotshunosligida Jaloliddin Rumiy hayoti va ijodi tadqiqi, tarjimasi va targ'ibiga keng yo'l ochildi. Xususan, "Masnaviyi ma'naviy" asari va manoqiblarining Alisher Navoiy ijodiga ta'siri haqida muayyan ishlar amalga oshirildi. Jumladan, N.Komilov, M.Imomnazarov, A.Quronbekov, I.Haqqul, S.Olim, H.Boltaboyev, E.Rustamov, E.Ochilov, R.Jumayev, G.Izbullayeva, J.Xolmo'minov, Q.To'xsanov, O.Usmon, U.Hamdam, N.Zaynobidinova, X.Hamidov va boshqa olimlarning ilmiy tadqiqot hamda monografiyalarida Rumiyning ijod yo'li haqida qimmatli fikrlar mavjud.
Jaloliddin Rumiy ijodi, xususan, uning «Masnaviyi ma'naviy» asari va manoqiblari yuzasidan dunyo miqyosida ko'plab tadqiqotlar amalga oshirilgan. Jumladan, shoir ijodi va manoqiblari R.Nikolson, A.Arberri, H.Ritter, A.Shimmel, U.Chittik, Y.Bertels, I.Braginskiy, E.D.Javelidze, A.Go'lpinarli, O.Behchet, M.Usta, E.Tok, Y.I§ik, M.O'nder, Sh.Jan, U.N.To'pbosh, B.Furuzanfer, M.Iste'lomiy, N.Odilov, R.Hodizoda, Sh.Bo'riyev, K.Saidolimov, H.Mo'sozoda, S.Xatloni, T.Sultoniy, N.Nurov, Z.Sh.Toxirov kabi nemis, rus, turk, gruzin, eron va tojik olimlari tomonidan o'rganilgan.
Jumladan, N.Zaynobidinovaning «Jaloliddin Rumiy tasavvufiy ta'limotida inson ma'naviy kamoloti masalasi» mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasida Rumiyning ma'naviy kamolotga oid qarashlari o'rganilgan bo'lsa, R.Jumayevning «Masnaviyi ma'naviy» va «Lison ut-tayr»dagi hikoyatlarning qiyosiy tahlili» nomli tadqiqotida Rumiy manoqiblarining Navoiy ijodiga ta'siri «Lison ut-tayr» dostoni misolida tadqiq etilgan. Shuningdek, G.Izbullayevaning «Jaloliddin Rumiyning ma'naviy-axloqiy tarbiyaga oid qarashlaridan ta'lim jarayonida samarali foydalanish» mavzusidagi falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasida Rumiy ijodidagi didaktik qarashlar bahsga tortilgan bo'lsa, turk olimasi Yildiz Ishikning "Mavlono asarlarida gender madaniyati" nomli doktorlik dissertatsiyasida Rumiyning "Masnaviyi ma'naviy", "Devoni kabir", "Fiyhi ma fiyhi" ("Ichindagi ichindadur"), "Mavoizi majolisi sab'a" ("Yetti majlis"), "Maktubot" kabi asarlarida jins madaniyati "ayol" nuqtayi nazaridan emas, balki "ayollik" ("feministik") jihatdan muhokama qilinadi.
Butun dunyoga "Rumiy" nomi bilan tanilgan Hazrati Mavlononing asl ismi Muhammad, laqabi Jaloliddin, unvoni Mavlonodir. Saljuqiylar davrida buyuk olimlar va shayxlarga murojaat qilishda qo'llaniladigan "Mavlono" sifati "Janobimiz va do'stimiz" mazmunini ifodalaydi. Mavlono mudarrislik faoliyati bilan shug'ullanganligi sababli, "Mulla Hunkor, Mullayi Rum" degan unvonlar bilan ham zikr etiladi. Shuningdek, Eronda "Mavlaviy", Pokiston va Hindistonda
"Rumiy" laqablari bilan mashhurdir. Mavlononing taxallusi "Xomush" ("sokin, tilsiz") bo'lib, ko'pchilik g'azallarining oxirida ushbu so'z ishora va talmih yo'li orqali tilga olinadi.
Rumiy laqabi bilan mashhur bo'lishining sababi Anadoluda qo'nim topganligi, shu yerda yashaganligi va umrining muhim qismini shu yerda o'tkazganligidir. Ibn Battutaning "Sayohatnoma" asarida ta'kidlanganidek, turk o'lkasi avval rumliklarga tegishli bo'lganligi sababli Anadolu ilgari musulmonlar tomonidan "Bilodi Rum", ya'ni "Rum diyori" deb atalgan: "Bilodi Rum deb nomlangan bu o'lka dunyodagi eng go'zal mamlakatdir. Tangri o'zining go'zalliklarini boshqa mamlakatlarga alohida-alohida tarqatgan bo'lsa, bu yerda barchasini bir joyda jamlagan. Bu yerda dunyoning eng go'zal insonlari, eng toza libosli xalqi yashaydi va eng mazali taomlar pishiriladi. Bular Alloh taoloning maxluqotlari ichida eng rahm-shafqatlilaridir, shuning uchun ham "Mo'l-ko'llik Shomda, rahm-shafqatRum (Anadolu)da" deyiladi va bu so'z bilan tilga olingan o'lka ahli nazarda tutiladi".
Jaloliddin Rumiyning "Masnaviyi ma'naviy" asarini ingliz tiliga tarjima qilgan Reynold Alleyne Nicholsonning "Mavlono Jaloliddin Rumiy" kitobida qayd etilganidek, "Sharqdagi biografiyalarning ko'pchiligidagi avliyolarning hayotlari kabi Mavlononing hayoti ham tarixiy dalillarga asoslanmaydigan, ko'proq rivoyat qabilidadir".
Mavlono Jaloliddin Muhammad Balxiy Rumiy hijriy 604-yilning 6-Rabi' ul-avvalida, milodiy 1207-yil 30-sentabrda hozirgi Afg'onistonning hududida joylashgan Xuroson o'lkasining Balx shahrida tug'ilgan. Shu sababli bir necha manbada "Balxiy" deya tilga olinadi. Franklin Lewisning fikricha, Rumiy Vaxshda tug'ilgan. Shahino'g'li ham ushbu ehtimolga qo'shiladi. Bizningcha, o'sha davrning eng yirik madaniy markazi Balx bo'lganligi va Anadoluda yashaydiganlar Vaxsh shaharchasini nisbatan ozroq taniganligi sababli, Mavlononi Balxda tug'ilgan deb aytishgan. "Masnaviyi ma'naviy"ning muqaddimasida uning ismi Muhammad ibn Muhammad ibn Husayn al-Balxiy deb yozilgan.
Rumiy forsiyzabon muridlari tomonidan "Xudovandigor", ya'ni "hukmdor, sohib, janob" degan unvon bilan chaqirilgan. Ushbu unvon unga otasi hazrat Abubakrning avlodidan bo'lgan Husayn Hotibiyning o'g'li Bahouddin Valad (vafoti 1231-yil) tomonidan berilgan. Mavlononing otasi Balx shahrida taniqli voiz, bilimdon mudarris, fiqh olimi, fatvo sohibi, tasavvuf donishmandi, kubraviya tariqati shayxi bo'lgan va keyinchalik "Sulton ul-ulamo" unvoni bilan dunyoga dong taratgan. Mazkur unvon unga payg'ambarimiz Muhammad Mustafo (s.a.v.) tomonidan tush olamida berilgan. Bahouddin Valad shayx Najmiddin Kubroning yagona va farzona muridlaridan biri bo'lgan. Bu haqida Alisher Navoiy "Nasoyim ul-muhabbat" tazkirasida shunday deb yozgan: Hazrat Shayxqa muridlar ko'p erdilar, ammo alardin nechasi jahonda yagona va zamonda muqtado va farzona erdilar. Andoqki, Shayx Majduddin Bag'dodiy va Shayx Sa'duddin Humuyiy va Bobo Kamol, Jandiy va Shayx Rozuddin Ali Lolo va Shayx Sayfuddin Boxarziy va Shayx Najmuddin Roziy va Shayx Jamoluddin Giliy r.t. va ba'zi debdurlarki, Mavlono Bahouddin valadki, Hazrat Mavlono Jaloluddin Rumiy q.s.ning volidi bo'lg'ay, ham alardindur.
Sulton ul-ulamo Muhammad Bahouddin Valadning onasi malikayi jahon Amatulloh Sulton Alouddin Muhammad Xorazmshohning qizi bo'lgan. Uning xotini, ya'ni Mavlononing volidasi esa Balx amiri Ruknaddinning qizi Mo'mina Xotun bo'lib, Xorazmshohlar xonadoniga mansub malika hisoblangan. Alisher Navoiy "Nasoyim ul-muhabbat" tazkirasida Shayx Bahouddin Valad haqida "Oti Muhammad bin Husayn bin Ahmad Xatib Bukriy. Ba'zi debdurki, Shayx Najmuddin suhbatig'a yetibdur. Amir ul-mu'minin Abubakr r.a. farzandlaridindur. Onasi Xuroson podshohi Alouddin Muhammad Xorazmshohning qizidur", deya xabar beradi.
Jaloliddin Rumiyning qaysi millatga mansubligi bo'yicha turlicha fikrlar mavjud. Bu borada eronliklar uning fors madaniyati bo'yicha ulg'ayganligi va barcha asarlarini, hatto dunyoning eng yirik asarlari sirasida turadigan "Masnaviy" asarini forscha yozganligidan Mavlononing eronlik ekanligini; arablar uning katta bobosining hazrati Abubakr bo'lganligi uchun arab hisoblanishini; afg'onistonliklar uning afg'on shahri bo'lgan Balxda tug'ilganligidan millati afg'on ekanligini; turklar esa uning Xuroson turklaridan ekanligini va umrining katta qismini Konyadan o'tkazganligidan va bir ruboiysida "Aslam Turkast agarchi hindu go'yam" deganligidan, turk ekanligini iddio qilishadi.
Bahouddin Valad hukmdor Muhammad Xorazmshoh va o'sha davrning buyuk olimlaridan bo'lgan Faxriddin Roziy, Qodiy Zayni Faroiziy, Jamoliddin Hasiriy, Toji Zayd, Amidi Marvaziy, Ibn Qodiyi Siddiq, Shamsiddin Xoniy, Rashidi Quboiy, Qodiy Vaxsh bilan orasi buzilganligi, ular orasidagi tushunmovchilikning ijtimoiy tartibsizliklarga sabab bo'lishidan hamda mo'g'ullar istilosidan xavotirlanganligi uchun haj safari bahonasida 1209-yilda Balxni tark etishga qaror qiladi. U Vaxsh, Termiz va Samarqand shaharlarida bir necha yil yashaydi. 1212-yilda Muhammad Xorazmshoh Samarqand hukmdori Sulton Usmon bilan jang qilib, shaharni talon-toroj qilgan vaqtida Mavlono 5 yoshda edi. Rumiy "Fiyhi ma fiyhi" asarida o'sha voqealarni eslaydi.
Shundan so'ng 1212-1213-yillarda boshlangan sayohat Bag'doddan Kufaga qaytishda Damashq, Malatya, Sivas, Erzinjon, Akshehir va nihoyat Karamanga qadar cho'ziladi. Bu uzoq safar davomida qayerda qolsalar, hurmat bilan kutib olinadilar, Shahobiddin Suhravardiy, Farididdin Attor, Muhyiddin Ibn ul-Arabiy kabi olimlar va mutasavviflar bilan uchrashadilar. Shayx Bahouddin Valad boshchiligida yo'lga chiqqan 300 nafar muridning oilasini Nishopurda Farididdin Attor kutib oladi va yuksak ehtirom ko'rsatadi. Farididdin Attor ham Bahouddin Valad singari Najmiddin Kubro va Majduddin Bag'dodiydan saboq olgandi. Ularning ikkisi ham bir pirning muridlari edi. Shayx Attor Bahouddin Valadning ko'zlarida ilohiy nur chaqnab turgan 13 yoshli o'g'li Muhammad Jaloliddinning kelajakda ulug' bir zot bo'lib yetishishini sezib, unga "Asrornoma" asarini hadya qiladi va Bahouddin Valadga: "Umid qilamanki, yaqin vaqt ichida sening bu o'g'ling olamdagi barcha oshiqlar qalbiga o't soladi", deya bashorat qiladi. Mavlononing bir umr "Asrornoma"ni yonidan qo'ymaganligi va "Masnaviy" asarida "Asrornoma"dan iqtiboslar keltirishi bu voqeani tasdiqlaydi.
Bahouddin Valad 4 yil Akshehirda Erzinjon hokimi Faxriddin Bahromshoh qurib bergan madrasada yashab, dars beradi, xalqni irshod qiladi. Faxriddin Bahromshoh vafot etgach, Sulton ul-ulamo Sivas, Qaysari, Nig'da yo'li orqali Loranda (Karaman) shahriga boradi. Bahouddin Valad Loranda shahri markazida Saljuqiylar sultoni Alouddin Kayqubodning noibi Amir Muso tomonidan qurilgan madrasada 7 yil qolib, ilmi toliblarga saboq beradi, masjidda va'zlar o'qiydi. Kichkina Muhammad Jaloliddin otasining darslariga, va'zlariga qatnashib, kecha-yu kunduz dars qilib, ilm-u urfonini oshiradi.
Mavlono o'n sakkiz yoshga to'lganida, otasining buyrug'iga ko'ra, Bahouddin Valad bilan birga Balxdan ko'chib borgan, Mavlonoga bolaligida murabbiylik qilgan, Loranda (Karaman)da hurmatga sazovor bo'lgan samarqandlik Xoja Sharofiddin Lalaning qizi Gavhar Xotunga uylanadi. Bu nikohdan Sulton Valad nomi bilan mashhur bo'lgan, Mavlono hazratlaridan so'ng mavlaviylik tariqatini yaratgan Mehmet Bahouddin va Alauddin Mehmet tug'iladi. Oradan bir necha yil o'tib, xotini vafot etgach, Mavlono islom dinini qabul qilgan bir farzandli tul xristiyan ayol Karra Xotun bilan ikkinchi turmushini quradi. Bu turmushdan ularning Muzaffariddin va Amir Chalabiy ismli o'g'illari hamda Malika Xotun ismli qizi dunyoga keladi.
Bahouddin Valad Saljuqiylar davlati hukmdori Sulton Alouddinning taklifiga binoan, 1229-yil Konyaga borib, u yerda o'zi uchun atalgan Altunapa (Iplikchi) madrasasida joylashadi. Bahouddin Valadni Konyaga Sulton Alouddin taklif qildi, degan fikrga qo'shilib bo'lmaydi. Chunki Jaloliddin Rumiyning farzandi Sulton Valad tomonidan yozilgan "Ibtidonoma" asarida Saljuqiylar sultoni Alouddin Kayqubodning taklifi haqida so'z yuritilmagan. Eronlik olim Furuzanfer va turk olimi Go'lpinarli ham Sulton Valadni Konyaga Alouddin Kayqubod taklif qilmaganligi haqida yozishgan. Demak, Bahouddin Valadning Konyaga taklif qilinishi bir rivoyatdan iborat.
Ma'naviy ta'limini esa ilk murshidi bo'lgan otasi Bahouddin Valadning yonida boshlagan Mavlono otasining vafotidan so'ng, Muhaqqiq Termiziy, Muhyiddin Ibn ul-Arabiy, Sadaddin al-Hamaviy, Shayx Usmon ar-Rumiy, Avhaduddin Kirmoniy va Sadraddin Konyaviy kabi shaxslarning suhbat va darslarida ishtirok etadi. Bu jarayondan keyin Sayyid Burhoniddinning yonida sayr-u sulukini ado etadi. Mavlono ta'lim olish jarayonida hind-eron falsafasini, antik davr g'oyasini, yunon-rim mifologiyasini o'rganish bilan birga, Qur'oni Karim, hadis va diniy bilimlar (tafsir, hadis, fiqh, lug'at, arabcha)dan tahsil olishi natijasida zamonning barcha ilmlarini o'zida mujassam etgan olim bo'lib yetishadi.
Jaloliddin Rumiyning adabiy merosi juda katta bo'lib, o'zidan keyingi avlodlarga quyidagi beshta qimmatbaho asarni qoldirgan. Bular:
1. "Devoni kabir" ("Devoni Shamsi Tabriziy", "Devoni Shamsul Haqoyiq") degan nom bilan mashhur bo'lgan, g'azal va ruboiylardan iborat 35947 baytli asar.
2. "Masnaviyi ma'naviy" nomli 25 ming baytdan tashkil topgan bebaho axloqiy-tarbiyaviy asar.
3. "Ichindagi ichindadir" ("Fiyhi ma fiyhi") - Mavlononing suhbatlaridan iborat 75 bo'limdan tashkil topfan falsafiy-tarbiyaviy asar.
4. "Mavoizi Mavoizi majolisi sab'a" - Rumiyning 7 o'git va pand-nasihatlarini qamrab olgan bebaho asar.
5. "Maktubot" - Mavlononing turli davrlarda zamondoshlariga yozgan maktublaridan tuzilgan to'plam kabi asarlardir.
Jaloliddin Rumiy 1244-yil 12-noyabrda piri Shams Tabriziy bilan ilk marta uchrashib, suhbatlashadi. Manbalarda bu uchrashuv "Ikki dengizning uchrashuvi" deya qayd etilgan. Jaloliddin Rumiy o'zi bir baytida: "Agar Attor menga ruh baxsh etgan bo'lsa, Shams Tabriziy tilsim kalitini tutqazdi", deya ta'kidlagan. Lekin, bu ustoz-shogirdlik uzoqqa cho'zilmaydi. Tabriziyning g'oyib bo'lishidan Rumiy qattiq ta'sirlanadi va pirining ism-sharifini o'ziga taxallus qilib, g'azallar yoza boshlaydi. Chunonchi, 35947 baytdan iborat "Devoni Kabir" - "Ulug' devon" (ikkinchi nomi "Devoni Shamsi Tabriziy") asarini piriga bag'ishlab yozgan. Ushbu asarning "Devoni Shamsi Tabriziy" nomi bilan shuhrat qozonishining sababi, Rumiyning "Shamsi Tabriziy", taxallusini qo'llashida hisoblanadi.
Mavlononing ulkan auditoriyaga yetib borishi, odamlarni umumiy asosda birlashtirish siri uning asarlarida va ayniqsa, "Masnaviyi ma'naviy" asarining mazmun-mohiyatini tashkil etuvchi g'oyalarida yashiringan. Mavlono ushbu asarida o'z fikrlarini ifodalar ekan, har bir mavzuni tasdiqlaydigan latifa, masal, manoqib yoki qissa kabi adabiy janrlarga o'rin bergan. Mavlononing maqsadi bu ifoda shakllari bilan odamlarning eitiborini tortish orqali ko'pchilik tomonidan tushunilish va keng xalq ommasiga murojaat qilish edi. Shu maqsadda u o'qigan asarlaridan eslab qolganlaridan, ham omma oldida aytilgan anonim fikrlardan bahramand bo'lib, ularni o'z uslubida qayta talqin qilib o'zlashtirgan.
"Masnaviyi ma'naviy" deyarli 10 yildan ko'proq vaqt davomida yozilgan bo'lib, Jaloliddin Rumiyning vafotidan oldin, ya'ni 1269-yilda yozib tugatilgan. "Masnaviyi ma'naviy" asarining buyukligi shundaki, hozirgi kungacha ushbu memuarga 150 dan ortiq sharhlar yozilgan.
Mavlononing "Masnaviyi ma'naviy" asarini yaratishdan asil maqsadi ma'naviy hollarini bayon qilish bilan birga, tanlangan avliyolarning hollarini masallari, hikoyalari, Muso va Iso bilan tariqat shayxlarining qissalari ichida aytish, komil insonlarning sirrini o'zgalarning voqealari vositasida tilga keltirishdan iborat edi. Jaloliddin Rumiy ushbu maqsadini amalga oshirish uchun manoqiblardan foydalangan va "Masnaviyi ma'naviy" asarida ko'plab manoqiblarni keltirgan. Mahmud As'ad Jo'shonning ta'kidlashicha, ushbu manoqiblarda avliyoullohlarning hayoti bilan bog'liq shu qadar go'zal jihatlarni yorituvchi voqealar naql etiladiki, u yerdan ham mukammal bir avliyo manoqibi kitobi chiqishi mumkin.
Furuzanfer va Go'lpinarlining ifodalashiga ko'ra, Jaloliddin Rumiy "Masnaviyi ma'naviy" debochasining 18 misrasinigina o'z qo'li bilan yozgan, qolgan qismlari Sulton Valad, Husomiddin Chalabiy yoki "kotib ul-asror" deb ataladigan shogirdlari tomonidan yozib olingan. Furuzanferning "Mavlono Jaloliddin" asarini turk tiliga tarjima qilgan olim Faridun Nafiz Uzlukning qayd etishicha, "Devoni kabir"ning yozuvchilari bir nechta bo'lsa-da, "Masnaviy" asari boshidan oxiriga qadar faqatgina Husomiddin Chalabiyning qo'li bilan yozilgan, boshqa hech kim bu sharafli ishga yordamchi bo'lmagan".
E.Ochilovning yozishicha, "Masnaviyi ma'naviy"ning butun mazmuni shu 18 misrada berilgan. Qolgan olti daftar shu 18 misraning sharhi va talqinlaridan iborat. Agar ushbu 18 baytni umumlashtiradigan bo'lsak, shoirning bosh maqsadi asarning ilk ikki baytida ifodalangan: Tingla naydin, chun hikoyat aylagay, Ayriliqlardin shikoyat aylagay.
N.Komilovning ta'kidlashicha, Ushbu baytda "nay" aslidan ajralgan ruh timsoli, oshiq qalb ramzi hisoblanadi. U asliga qarab to'xtovsiz tarzda intiladi, nola va iztiroblar ichida o'zligini hamda Allohni anglab boradi. Rumiy mazkur ma'noni ko'plab manoqiblar va masallar keltirib, Qur'on oyatlari va hadislarlardan foydalangan holda tushuntirib beradi.
Jaloliddin Rumiyning "Fiyhi ma fiyhi" ("Ichindagi ichindadur") nasriy asari turli munosabat bilan berilgan savollarga javoblaridan tashkil topgan. Ushbu asarni "Masnaviyi ma'naviy"ning mazmunini anglab yetish uchun o'ziga xos kalit, deyishimiz mumkin. Jumladan, "Fiyhi ma fiyhi" asarida ruh dialektikasi, inson xohishlari, tushuncha va tasavvurlari, ehtiyoj hamda talablari, iztirob-u qiynoqlari, ziddiyat va muvofiqliklar, kurash bilan g'alaba, yo'qlik-u borliq, haqiqat va ro'yo, jism-u jon haqida ifodalangan fikrlar shu qadar chuqur va purma'noki, ularning sakkiz yuz yil avval aytilganiga ishonish qiyin.
Rumiyning "Mavoizi majolisi sab'a" nasriy asari mutafakkirning va'z va nutqlarini o'z ichiga olgan bo'lib, yetti majlisdan tashkil topgan. Mazkur majlislarda jami 198 oyat va 41 hadisga murojaat qilingan. Bu asari ham murid va shogirdlari tomonidan yozib olinib, tahrir qilingan. Mazkur asarda qo'llanilgan nasr ko'p holatlarda san'at va takalluf, tushunish va fahmlash uchun mushkul ibora hamda so'zlar bilan bezatilgan bo'lib, "Masnaviy"ni anglashda ham ancha yordam beradi.
Mavlononing "Maktubot" asari nasriy yo'lda yozilgan bo'lib, do'st-u yorlariga va muridlariga yo'llangan 144 ta maktubni o'z ichiga oladi. Ushbu maktublardagi savollar va javoblar forsiy tilning o'g'zaki shaklida Mavlono tomonidan aytilib, kotibi asrorlar tomonidan yozilgan. Hayoti davomida xalq bilan birga bo'lganidek, maktublarida ham xalq tili bilan murojaat qilishni ma'qul ko'rgan. Jaloliddin Rumiy II Sulton Izzaddin Kaykovus, vazir Faxriddin Ali (Sohib Ota),
vazir Muinaddin Parvona, vazir Jaloliddin Qoratoy, vazir Muhazzabiddin, vazir Majadaddin (Otabek), valiylar, qozilar kabi 37 nafar davlat arbobiga ehtiyoj ahliga va miskinlarga yordam etishini so'rab maktub yozgan.
Jaloliddin Rumiy o'zidan keyingi Sharq va G'arb adabiyotiga katta ta'sir ko'rsatdi. Hofiz Sheroziy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Boborahim Mashrab, Mirzo Abdulqodir Bedil, Muhammad Iqbol singari buyuk so'z ustalari Mavlononi o'ziga ustoz deb bilishgan. Jumladan, Mashrab "Mabdayi nur" masnaviysini Jaloliddin Rumiyning "Masnaviyi ma'naviy" asariga o'zbek tilida sharh kabi yozgan bo'lsa, mashhur shoir va faylasuf Muhammad Iqbol "O'zlik asrori" va "Jabroil qanoti" asarlarida Mavlononi o'ziga pir, yo'l ko'rsatuvchi Xizr deb ta'riflagan. Nemis shoiri Gyote Firdavsiy, Anvariy, Nizomiy, Sa'diy, Hofiz va Jomiylar qatorida Jaloliddin Rumiy ijodini ham "Xizr chashmasi" deya ulug'lagan.
Rumiyning "Masnaviyi ma'naviy" asariga sharh yozish XV asrdan boshlandi. Jumladan, Do'iy Sheroziy "Hoshiyayi Shoh Do'iy" nomli mashhur sharhni yozadi. Husayn Voiz Koshifiy Mavlononing g'oyalarini yangicha talqin qilib, "Lubbi lubobi Masnaviy" ("Masnaviy" ma'nolarining mohiyati") degan asarni yaratadi. Usmonli turk shoiri Mustafo Sururiy "Masnaviy"ning forsiy tafsiri" nomli sharh bitgan bo'lsa, Ismoil Anqaraviy "Fotih ul-abyot" tafsirini yaratgan. Shuningdek, Abdulatif Abbosiy "Latoifi ma'naviy" ("Ma'naviy nozikliklar") ilmiy tafsirini va XVII asrda Turkiyada Sham'iy o'z sharhini yozgan.
O'zbek olimi Ergash Ochilov XVIII asrda Xoja Ayyubning "Asror ul-g'uyub" ("Yashirin narsalar siri"), Vali Muhammad Akbarobodiyning "Sharhi Masnaviy", Abdulali Lakhnaviyning "Bahr ul-ulum" ("Ilmlar dengizi") kabi asarlarini "Masnaviyi ma'naviy"ning eng mufassil sharhlari sifatida e'tirof etgan. Shu bilan birga, Shayx Odina Xorazmiy "Miftoh ul-asror" ("Sirlar kaliti") asarida "Masnaviyi ma'naviy"ning 3 jildini irfoniy jihatdan sharhlab bergan bo'lsa, XIX asrda Hoji Mullohodi Sabzavoriy ham ushbu asarga mashhur sharh yozgan.
Jaloliddin Rumiyning asarlari XIX asr o'rtalaridan boshlab g'arb tillariga tarjima qilina boshladi. Jozef Fon Hammer Purgshtall "Masnaviyi ma'naviy"dan parchalar tarjima qilib, "Sharq durdonalari" jurnalida nashr ettirdi va "Eron adabiyoti tarixi" kitobida Mavlono haqida keng ma'lumot berdi. Fredrish Rukert esa, Rumiyning 40 ta eng sara g'azalini nemis tiliga tarjima qilib, "G'azaliyot" nomi ostida chop ettirdi.
Ushbu tarjimalardan ta'sirlangan Gegel Mavlononi "Oliy Rumiy" deb ulug'ladi. Nikolson o'z umrini "Masnaviyi ma'naviy" tarjimasi, tadqiqi va sharhiga bag'ishladi. Uning nashri va sharhi eng ishonchli hamda mashhur manba hisoblanadi. Arberri "Fiyhi ma fiyhi" asarini tarjima qildi. Klemen Huar Mavlono haqida hikoya qiladigan Aflokiyning "Manoqib ul-orifin" asarini fransuz tiliga tarjima qildi.
"Masnaviyi ma'naviy"ni turk tiliga Sulaymon Nahifiy o'z vaznida, Obiddin Posho, Valad Uzbudak, Mithat Bahori Bayturlar nasrda izohli tarjima qilgan bo'lsa, Ashraf hind tiliga, Munshiy Ali va Yusuf Alishoh urdu tiliga o'girishgan.
O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondida "Masnaviyi ma'naviy" asarining 100 ga yaqin qo'lyozma va bosma nusxasi mavjudligi masnaviyxonlikning xalqimiz o'rtasida keng tarqalganini isbotlaydi. Rumiy merosini o'rganish va targ'ib qilish XX asrning 80-yillarida taniqli sharqshunos va adib Radiy Fishning "Jaloliddin Rumiy" tarixiy-biografik romanini tarjima qilish bilan yangi bosqichga ko'tarildi. Shoislom Shomuhamedov Rumiyning g'azal, ruboiy va hikoyatlarini o'zbek tiliga o'girdi. Ulug'bek Abduvahob "Fiyhi ma fiyhi" va'zlar kitobini turkcha tarjimasi orqali
o'zbekchalashtirdi. Asqar Mahkam "Masnaviyi ma'naviy" birinchi kitobining bir qismini tarjima qildi. Jamol Kamol "Masnaviyi ma'naviy" 6 kitobini to'la tarjima qilib, nashr ettirdi.
Umuman olganda, Jaloliddin Rumiyning adabiy merosida turli axloqiy tarbiya tamoyillari va ilm ahliga berilgan tavsiyalar ifodasini topgan bo'lib, shoir ta'limoti ma'naviy yuksak bo'lgan komil insonni tarbiyalashga xizmat qiladi. Shuningdek, allomaning barcha asarlarida insonlarga jamiyat va tabiat bilan uyg'unlikda yashash, o'zining manfaatlari yo'lida jonzotlarga ozor yetkazmaslik, komil inson sifatida namuna bo'lish targ'ib qilinadi. Jaloliddin Rumiyning komil insonni tarbiyalash haqidagi ma'naviy-axloqiy qarashlari va pand-nasihatlari nafaqat o'sha davrdagi, balki bugungi kundagi insonlar uchun ham ahamiyatlidir. Rumiy ijodini go'yo ulkan va tubsiz ummonga qiyoslash mumkin. Undan har kim o'z idishiga siqqanicha suv olib ichadi. Ushbu ummonning tubiga qancha chuqur sho'ng'isangiz, shuncha bebaho xazinalarni kashf etaverasiz.
REFERENCES
1. Alisher Navoiy. Nasoyim ul-muhabbat. MAT. 20 jildlik. 17-jild. - Toshkent: Fan, 2001. -519 b.
2. Annemarie Schimmel. The Triumphal Sun: A Study of the Works of Jalaloddin Rumi, SUNY Press, 1993.
3. Arberry A.J. Mystical Poems of Rumi, First Selection, Poems 1-200. - Chicago: The University of Chicago Press, 1968. - 208 b.
4. Can §efik. Mevlana: Hayati, §ahsiyeti, Fikirleri. - Istanbul: Ötüken, 2013.
5. Co§an M.E. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî // Büyük islâm ve Tasavvûf Önderleri Ansiklopedisi. - istanbul: Vefa Yayincilik, 1993.
6. Demirel §. Dinle Neyden. - Elazig: Manas Yayincilik, 2009.
7. Ebu Abdullah Muhammed Tanci ibn Battuta. Ibn Battuta Seyahatnamesi. Çeviren: A. Sait Yakut. - istanbul: YKY.
8. Eda Tok. 17.yüzyil Mevlevî çairlerin çiirlerinde Mevlânâ ve Mevlevîlik. Doktora tezi. - Mart, 2015. - 351 b.
9. Eflâkî §emseddin Ahmed el-Arifi. Menakibu'l-Arifin, I. - Ankara, 1976.
10. Fürüzanfer Bediüzzaman. Mevlânâ Celaleddin. Trc. Feridun Nafiz Uzluk. - istanbul: Milli Egitim Yayinlari, 1997.
11. Gölpinarli A. Mesnevi §erhi. 6 cild. - istanbul: 1973-1974.
12. Gölpinarli A. Mevlana Celalaeddin. - Istanbul: Inkilap Yayinevi, 1985.
13. Hamidov X.S. Jaloliddin Rumiyning "Masnaviyi ma'naviy" asaridagi hikoyatlarning genezisi, mazmuni va kompozitsion qurilishining qiyosiy tahlili. Filol. fan. falsafa doktori (PhD) diss. avtoref. - Toshkent, 2019.
14. Jaloliddin Rumiy. Ma'naviy Masnaviy: Kulliyot. J. 1. K. 1. Tarjimon: Asqar Mahkam. -Toshkent: Sharq, 1999.
15. Jumayev R.N. "Masnaviyi ma'naviy" va "Lison ut-tayr"dagi hikoyatlarning qiyosiy tahlili". Filol. fan. falsafa doktori (PhD) diss. avtoref. - Samarqand, 2018.
16. Komilov N. Tavhid asrori. - Toshkent, 1999.
17. Lewis Franklin. Rumi: Swallowing The Sun. - Oxford: Oneworld, 2007.
18. Meyerovitch Eva de Vitray. Hz. Mevlana ve islam Tasavvufu: Rümi ve Süfizm. Çev: Mehmet Aydin. - Konya: Konya Valiligi il Kültür ve Turizm Müdürlügü Yayinlari, 2012.
19. Muhammad Iste'lomiy. Ilohiy ishq kuychisi (Mavlono Jaloliddin Muhammad Balxiy). Fors tilidan Ja'far Muhammad tarjimasi. - Tehron, 2001.
20. Mustafa Usta. Mesnevi'de Mevlana'nin egitim anlayiçi. Doktora Tezi. - istanbul, 1989. - 161 b.
21. Nicholson R.A. The Mathnawi of Jalaluddin Rumi, ed. trad. and commentaries, 8 vol. -London, 1925-1937.
22. Nicholson R.A. Mevlana Celaleddin Rumi. Çeviren: Ayten Lermioglu. - istanbul: Tercüman Gazetesi Yayinlari, 1973.
23. Osman Behçet. Mevlana Celaliddin Rumi. Hayati va yolu. - Konya, 2007.
24. Önder M. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. - Ankara: Kültür Bakanligi Yayinlari, 1986.
25. Öngören Reçat. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî // DÎA. - Ankara: Türkiye Diyanet Vakfi Yayinlari, C. 29, 2004.
26. Öztüna Yilmaz. Türk Tarihinden Yapraklar. - istanbul: MEB Yay., 1992.
27. Refi Cevad Ulunay. Mevlana ve Papa // Türk yurdu, Mevlana Özel Sayisi, sayi: 8-9-10, 1964.
28. Ritter H. Galal-ad-din Rumi und sein Kreis. - Der Islam, 1940-1942. Bd. XXYI.
29. Ruzmanova R.U. Ahmad Posho she'riyatida Navoiy an'analari // Filologiya masalalari, 2007, 3(16) . - B. 61-63.
30. Ruzmanova R.U. Ali §ir Nevaî Eserlerinin Dünya Edebiyat Eleçtirisinde incelenmesi // Modern Türklük Araçtirmalari Dergisi, 2023, Cilt 20, Sayi 2. - B. 247-258.
31. Ruzmanova R.U. Ali §îr Nevâî ve Seydî Ali Reis Kâtibî // Kardeç Kalemler, 2010, 4(41) . -B. 75-78.
32. Ruzmanova R.U. Naziranavislik an'analari haqida // So'z san'ati xalqaro jurnali, 2020, 3-jild, 2-son. - B. 158-165.
33. Ruzmanova R.U. Seydi Ali Reis Katibî tarafindan Ali §îr Nevâî gazellerine yazilan nazireler // Ay Vakti, 2010, 22-26. - B. 118-119.
34. Ruzmanova R.U. Seydi Ali Reis Katibî'nin Ali §îr Nevâî Gazellerine yazdigi nazireler // Araçan Sosyal Bilimler Enstitüsü ilmî Dergisi, 2010, 9-10. - B. 187-193.
35. Ruzmanova R.U. Türk §iirinde Türlerin Geliçimi // Journal of Turkic Civilization Studies, 2024, Volume 4, No 2. - B. 95-104.
36. Ruzmanova R.U. Alisher Navoiy g'azallari ta'sirida yozilgan 33 nazira // Alisher Navoiy Xalqaro jurnal, (1), 2021. - B. 205-210.
37. Ruzmanova R.U.. Ali §îr Nevâî §iirlerinde Sanat Tekniklerinin kullanilmasi // Kardeç Kalemler, 2015, 9(103) . - B. 47-51.
38. Sipehsalar Feridun b. Ahmed. Risale (Mevlana ve Etrafindakiler). Çev.: Tahsin Yazici. -istanbul, 1977.
39. Sultanov T.I. Ali §ir Nevaî §iirinin Sadik Bey Sadikî Sanatina Etkisi // Dil ve edebiyat araçtirmalari Uluslararasi dergisi, 2018, 18. - B. 277-285.
40. Sultanov T.I. Ali §îr Nevâyî'nin Eserlerinin Azerbaycan Edebiyatina Etkisi // Uluslararasi Türk Lehçe Araçtirmalari Dergisi (TÜRKLAD), 2023, 7. cilt, 2. sayi. - B. 335-346.
41. Sultanov T.I. Alisher Navoi Century and Prose in Almaz Ulviy Research // Alisher Navoi, 2021, 1(2). - B. 166-171.
42. Sultanov T.I. Alisher Navoiy "Oqqo'yunli muxlislar devoni"ning o'zbekcha tabdili // Alisher Navoi, 2023, vol. 3, issue 1. - B. 114-130.
43. Sultanov T.I. Comparative analysis of the first turkic tazkiras // Alisher Navoi, 2022, vol. 2, issue 2. - B. 147-159.
44. Sultanov T.I. Navoiyning «bo'ldum sanga» radifli g'azaliga Kishvariy taxmisi // "O'zbekistonda xorijiy tillar" ilmiy-metodik elektron jurnal, 2017, №2(25). - B. 174-183.
45. Sultanov T.I., Ruzmanova R.U. Comparative analysis of Alisher Navai's Majalis un-Nafais and Sadiqi Beg Afshor Sadiqi's Majma' al-Khavas // International Journal of Psychosocial Rehabilitation, 2020, 24/08. - B. 1565-1577.
46. Sultanov T.I., Ruzmanova R.U.U. Ali §ir Neväi'nin «Mecälis ün-nefäis» ve Sädiki Af§ar'in «Mecma' ül-haväs» tezkirelerinin linguo-poetik özellikleri // «Mahmud Zamaxshariy, Mahmud Koshg'ariy va Alisher Navoiyning lingvistik merosi hamda turkiy tillarni o'rganishdagi o'rni» mavzusida Xalqaro ilmiy konferensiya materiallari, Samarkand: SamDU, 2018. - B. 81-84.
47. §ahinoglu Nazif. Bahaeddin Veled // TDVIslam Ansiklopedisi. - Ankara: TDV Yayinlari, C. 4, 1991. - B. 460-474.
48. Unal Z. The works of Alisher Navoi in Sweden (Translated from Turkish by Rokhila Ruzmanova) // Alisher Navoi, 2022, vol. 2, issue 3. - B. 132-140.
49. Uzluk Feridun Nafiz. "Mesnevi'nin Muarrizlari" Ölümünün 690. YilindaMevlana. - Ankara: Ankara Üniversitesi Basimevi, 1963.
50. Yeniterzi Emine. Mevlänä Celälettin Rümi. - Ankara: Türkiye Diyanet Vakfi Yayinlari, 1997.
51. Yeniterzi Emine. Sevginin Evrensel Mühendisi Mevlänä. - Ankara: Türkiye Diyanet Vakfi, 2011.
52. Yildiz I§ik. Mevlana'nin yapitlarinda cinsiyet kültürü. Doktora tezi. - Ankara, 2023. - 762 b.
53. Бертельс Е.Э. Суфизм и суфийская литература. - М.: Наука, 1965.
54. Болтабоев X,. «Маснавийи шариф» маънавияти // Жахон адабиёти, 2001. - №12. - B. 162-166.
55. Брагинский И. 12 миниатюра. М.: Художественная литература, 1976.
56. Брагинский И. Несколько слов к книге Фиша Джалалиддине Руми // Джалалиддин Руми. - М.: 1972. - B. 262-266.
57. Буриев Ш.Р. Лексическая синонимия в «Маснавии маънави» Джалолиддина Руми. Автореф. дис. ... канд. филол. наук. - Д., 2002.
58. Джавелидзе Э.Д. У истоков турецкой литературы. Джелаль-ед-дин Руми (вопросы мировоззрения). - Тбилиси: Мецниереба, 1979.
59. Джан Ш. Мевляна Джалаледдин Руми - жизнь, личность, мысли. Перевод с английского. - М.: ООО Издательство новый свет, 2008.
60. Зайнобидинова Н.И. Жалолиддин Румий тасаввуфий таълимотида инсон маънавий камолоти масаласи. Фалс.фан. номз. диссерт. - Т., 2011.
61. Избуллаева Г.В. Жалолиддин Румий асарларида юксак маънавиятли шахс тарбияси. -Т.: Фан, 2015
62. Избуллаева Г.В. Жалолиддин Румийнинг маънавий-ахлокий тарбияга оид карашларидан таълим жараёнида самарали фойдаланиш. Педагогика фан. фалсафа доктори (PhD) дис. автореф. - Т., 2018.
63. Имомназаров М. Тасаввуф адабиёти ва лингвопоэтикаси тахлил // Шаркшунослик, 2011. - №2. - B. 46-56.
64. Истеъломий М. «Маснавий»га мукаддима. Ж. Мухаммад таржимаси. - Техрон, 2001.
65. Комилов Н. Жалолиддин Румий «Маснавийи маънавий» асаридан хикоятлар (таржима ва талкин) // Жалолиддин Румийнинг мангу маънавий мероси. Илмий маколалар туплами. - Т.: ТДШИ, 2007. - B. 35-48.
66. Комилов Н. Румийни англаш иштиёки // Румий Жалолиддин. Маънавий маснавий: Куллиёт Ж.1. К.1. - Т.: Шарк, 1999. - B. 5-13.
67. ^уронбеков А. «Маснавийи маънавий»да тасаввуф тимсоллари. - Т.: ТДШИ, 2011.
68. ^уронбеков А. Мавлоно Жалолиддин Румийнинг авлодларга мангу маънавий мероси // Жалолиддин Румийнинг мангу маънавий мероси. Илмий маколалар туплами. - Т.: ТДШИ, 2007. - B. 9-12.
69. Мавлоно Жалолиддин Румий. Методик-библиографик кулланма. - Тошкент: Алишер Навоий номидаги Узбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2007.
70. Мусозода Х. Способы использования аятов и сказаний Корана в «Месневи маънави» Джалолиддина Руми. Автореф. дис. ... канд. филол. наук. - Х., 2004.
71. Нуров Н. Бозтоби чугрофиёи таърихй ва аносири фарханги точикй дар осори Мавлоно // Номаи донишгох. - Хучанд. 2007.- №1. - B. 31-47.
72. Одилов Н.Ф. Мировоззрение Джалалиддина Руми. - Д.: Ирфон, 1974.
73. Олим С. Мавлонолар мавлоноси: Жалолиддин Румий хаёти ва фаолияти хакида // Узбекистон адабиёти ва санъати. - 2004 йил 4 июнь.
74. Ориф Усмон. Маънавият денгизи / "Маснавийи маънавий" (форсийдан Жамол Камол таржимаси). 1-китоб. - Техрон, 2001. - B. 3-17.
75. Очилов Э. Жалолиддин Румий // Очилов Э. Нафис мажлислар. 1-китоб. - Т.: Info Capital Group, 2018. - B. 109-134.
76. Очилов Э. Жахон адабиётининг муаззам сиймоси // Очилов Э. Бархаёт сиймолар. - Т.: Узбекистон, 2012. - B.183-197.
77. Рузманова Р.У. Влияние традиции Алишера Навои на османскую поэзию: Автореф. дисс. канд. филол. наук. - Ташкент, 2011.
78. Рустамов Э. Лев Толстой, Жалолиддин Румий ва Алишер Навоий // Шарк юлдузи. -Тошкент, 1970. -№ 8. - B. 218-227.
79. Саидолимов К. Образ человека в рассказах и притчах «Месневи маънави» Джалалиддина Руми: Автореф. дис.. канд. Филол. наук. - Д., 2003.
80. Султонй Т. ^алъаи хушрабо. - Х.: Ношир, 2011.
81. Султонов Т.И. Творческое наследие Алишера Навои и современность // «Творческое наследие Алишера Навои и современность» (сборник докладов Международной научно-практической конференции МГУ имени М.В.Ломоносова, Москва, 2018. - B. 171-174.
82. Тохиров З.Ш. Аллегорические рассказы в «Фихи мо фихи» Джалалиддина Руми. Афтореф. дисс. ... канд. наук. - Душанбе, 2004. - 28 b.
83. Тупбош У.Н. Бир куза сув. Туркчадан С.Сайфуллох таржимаси. - Т.: Фан, 2007. - 200 b.
84. Тухсанов «Маснавий» сабоклари. - Т.: Фан, 2008.
85. Хатлони С. Проблемы поэтических образов в творчестве Джалолуддина Руми. Автореф. дис. ... докт. филол. наук. - Д., 2009.
86. Холмуминов Ж. Жалолиддин Румий ва Гарб адабиёти // Жахон адабиёти, 2010. - № 9. - B. 170-175.
87. Х,аккулов И. «Миллати ишк барча динлардин жудо...» / Мавлоно Жалолиддин Румий. Маснавийи маънавий. 6-китоб (форсийдан Жамол Камол таржимаси). - Тошкент-Техрон: Ал-худо, 2004. - B. 441-446.
88. Х,аккулов И. Башарият шоири // Шарк машъали. - Т.: 1998. - № 1-2. - B. 50-58.
89. Х,амдам У. Мохият кашшофи // Жалолиддин Румий. Ичиндаги ичиндадур. Улугбек Х,амдам таржимаси. - Т.: Янги аср авлоди, 2003. - B. 7-10.
90. Хрдизода Р. Ч,алолуддини Руми (Сайри мухтасар дар рузгор ва осори у). - Д.: Ирфон, 2007.
91. Читтик У. В поисках скрытого смысла. Суфийская путь любви. Духовное учение Руми: Пер. с англ., арабск. / Сост., предисл. М. Степанянц. - М.: Ладомир, 1995.
