CC BY
4УДК 54
Сарыуйсш С.Н.
2 курс магистранты, факультет: Химия - 7М01510 Жаратылыстану жэне география институты Абай атындагы казак ^лттьщ педагогикалык университет
(Алматы к., Казахтан)
ХЕМОФОБИЯ ДЕГЕН НЕ ЖЭНЕ ОНЫМЕН КУРЕСУД1Ц НЕГ1ЗГ1 ЖОЛЫ ЦАВДАЙ?
Ацдатпа: цаз1рг1 цогамда химиялыц заттардан цорцыныш артуда. Бул мацалада хемофобияныц вз алдында берер пайдасы мен гылымга келтгрер зияны туралы. Химиялыц сауаттылыцтыц твмендгггнен цогамныц жэне гылымныц дамуына кедергг келтгредг. Жасыл химия химиялыц сауаттандыруга квмек жэне хемофобтарга жауап реттде таралуы цажет.
Клт свздер: химия, хемофобия, жасыл химия.
Шркпе.
Yйде, кшмде, тамакта, дэрьдэрмектерде жэне адамдардыц eздерi химиялык к^былыстыц кYPделi жиынтыгынын, аркасында eмiр CYредi. Табигат к^былыстарынын, барлыгы дерлж химиялык eзгерiстерге ^шырап отырады, оларга: тотыгу (тыныс алу, жану, ашу), фотосинтез, хемосинтез жэне т. б. жатады. Тагам дайындауга ашу процес кемектессе, ал оган ^ксас химиялык к^былыс шiру акуыздарды карапайым косылыстарга ыдыратады да, кайтадан табигат айналымына кайтарады. Адам дем алды - ауамен бiрге агзага оттегi енш, эр жасушада органикалык заттардыц тотыгуынын, химиялык реакциялары басталды. Ол дем шыгарды - ауага кeмiркышкыл газы белшд^ содан кейiн ол ешмдштерге сiцiп, фотосинтез аркылы кeмiрсуларFа айналады.
Нелiктен адамдар химиялык элементтер мен к^былыстардан т^ратын элемде «химия» сeзiн естiсе Yрейленедi? Б^л коFамFа канадай эсер етуде?
Непзп бeлiм.
Kазiрri заман гылымыныц шындыгы - хемофобия. Хемофобия -химиялык немесе "табиги емес" заттардыц адам eмiрше керi эсер беру мYмкiндiгiнен коркатын психологиялык ауытку. М^ндай б^зылыспен адам, мысалы, к¥рамында боягыштары бар eнiмдердi жеуге, синтетикалык маталардан кшм киюге немесе т^рмыстык химикаттарды колдануга тура келедi деген ойдан Yрейленедi. Шкодич, П. Е., Клаучек, С. В., Деларю, В. В ж^мыстарында б^л мынадай магынада кeрсетiледi: б^л психикалык б^зылыс, онда адам барлык табиги емес жэне химиялык заттардан мYлдем бас тартады [1]. Баска коркыныштар секiлдi б^ндай фобия адамныц дамуына керi эсер бередi.
Б^л коркыныштыц пайда болуыныц бiрнеше себептерi бар, ол адамныц химиялык кушктер немесе улануы, бала кезiнен бастап адамды коршап т^рган барлык нэрсенщ абсолюттi органикалык заттарыныц кажеттiлiгi мен пайдасы туралы дiни немесе идеологиялык нанымдармен тэрбиеленген болуы мYмкiн. Тагы бiр себеп тек табиги нэрсе пайдалы, ал жасанды нэрсе денсаулыкка зиян тигiзедi немесе зиянды - жасанды материалдармен байланыста болатын аурулар туралы жагымсыз жацалыктар мен кауесеттерге сезiмтал болады деген сенiм болуы мYмкiн.
Эрине, б^л коркыныш казiргi замангы адамныц кYнделiктi eмiрiне енетш тазалау к^ралдары, косметика, тамак ешмдерш коса алганда, сапасыз тауарлардыц кепттмен кYшейедi. М^ныц бэрi сeзсiз стресс пен эмоционалдык проблемалар аясында психикалык б^зылуларга экеледi.
Хемофобияныц коFамFа пайдасы.
Хемофобия 1960 - 1970 жылдары ауыл шаруашылыгында пестицидтер мен инсектицидтердщ кецiнен колданылуына байланысты когамда коркыныш жинала бастаган кезде пайда болган. Осы заттардыц зиянды салдары туралы кец жэне дэлелдi деректердi келпрген Рэйчел Карсоннан бастама алган, ол eзiнiц <^ншз ^отем» кiтабында «Химиялык заттар - тiрi организмдерге енетш радиацияныц коркыныштысы жэне аз белгш серштерЬ), - деп жазды [2].
Бiздiц ойымызша, хемофобия адамзат eркениетiнiц даму
ерекшелiктерiмен, оныц адам эрекет (оныц шщде химия eнеркэсiбiн жетiлдiруге багытталган) коршаган элемге айтарлыктай эсер ете бастаган прогресiмен байланысты [3]. Адам пайда болгалы Yлкен прогреске келдi, табиги жагдайга бешмделетш тiршiлiк иесiнен коршаган ортасын eзгертетiн кYшке айналды. Б^л, ец алдымен, халык саныныц eсуiне жэне соныц салдарынан коршаган ортаныц eзгеруiне экелдг СО2 концентрациясыныц жогарылауы, флора мен фаунаныц тYрлiлiгiнiц жойылуы, биогендiк элементтердщ - азот пен фосфордыц циклдершщ б^зылуы. Дакылдардыц eнiмдiлiгiн арттыру максатында зиянкестерден коргау, жаца материалдар мен eнiмдер алу, кeлiктi дамыту, дэрьдэрмек жасау аркылы адамзат планетага ^тпеген зиян келтiрдi.
Карлсон сияктылардыц аркасында элемнiц кeптеген аймактары адамныц каушт химиялык косылыстар эсерiне ^шырауын азайтатын, сондай-ак зиянды заттарды аныктаудыц жетiлдiрiлген эдiстерiн колданатын элдекайда катац ережелердi енгiздi.
Осылайша, бiр жагынан, бiз адамзат алган бiлiмнiц жэне гылымныц, соныц iшiнде химияныц жетiстiктерiнiц каркынды дамуын байкаймыз. Ал екiншi жагынан, адамдар мен коршаган орта Yшiн химиялык заттардыц ыктимал кауiптi мeлшердiц eсуiн байкаймыз.
Химофобия децгейiн социологиялык зерттеулердiц деректерiне CYЙене отырып аныктауга болады. Алайда, олардыц нэтижелерi эр елде эр тYрлi болады, eйткенi зерттеудiц eзi б^каралык акпарат к^ралдарында, бiлiм беру жYЙесiнде жэне белгш бiр мемлекеттiц баска да ерекшелжтерше байланысты. Химияга айкын терiс ^зкарас - Швецияда (халыктыц шамамен 80% - ы терiс кeзкараста), Франциядагы ^ксас жагдай [4]. ¥лыбританияда химия мен химиялык технологияга бейтарап ^зкарас басым [5]. Сонымен катар, оныц халкы кeбiнесе химияны галымдардыц eздерiне караганда оц кабылдайды. Мысалы, т^ргындардыц 59% - ы б^л зияннан гeрi жаксылык экеледi деп санайды, ал галымдардыц тек 55% - ы терiс пiкiрде [4].
Хемофобия когамды зиянды химиялык заттардан коргауга Yлкен септiгiн тигiздi. Колданатын тауарлардыц барлыгы магазинге бармас б^рын бiрнеше
тексеруден eтедi. Элеуметлк желшерде эрбiр затты колданFан адамдардыц пiкiрлерiн окып бiлуге болады. Затты колданбас бурын осылайша eзiцнiц жэне жакындарыцныц денсаулыFына керi эсер бермеуше кепiл болуFа болады.
Хемофобияныц коFамFа зияны.
Экологтардыц баFалауы бойынша, 2018 жылы адамзаттыц кажеттiлiктерi табиFат мYмкiндiктерiнен 1.5 есе асып тYCтi. 2019 жылы бiр жылFа есептеу бойынша жер ресурстары 29 шiлдеде таусылды. Осы тенденцияны сактай отырып, 2050 жылFа карай адамзаттыц кажеттшктерш канаFаттандыру Yшiн уш Жер планетасы кажет болады. Адам кажеттшктерш канаFаттандыру барсыныда KOлданылFан заттарды eцдеу керктiгi, табши заттардыц орнына аналогтарын колдану шаралары жYргiзiлуде. Кунде ауруханада адам eлiмi канныц ауруына байланысты немесе кан жетспеушiлiгiнде. Донордыц каны сапалылыFыныц азды^ымен шектеледi, себебi белгiсiз донормен бiрге оныц аурулары (канмен берiлетiн СПИД, гепатит, сифилис) бершед. АлFаш рет гемопоэтикалык дiц жасушаларынан "пробиркада" eсiрiлген эритроциттердi адамFа инъекциялау 2011 жылы сэтл жYргiзiлдi. Химия Fалымдарыныц зерттеулерiмен жасанды канныц таралуы басталды [6]. Бул бiрнеше адамныц кауiпсiз тYPде eмiрiн сактап калуда.
ШындыFында, химофобия логикалык кателiктен дамиды: табиFат жасаFан барлык нэрсе жаксы, адам жасаган барлык нэрсе жаман. ТабиFат eнiмдерiн паразиттер жасайды, адам олардан корFайды. Барлык табши заттардыц пайдасы туралы миф тылымныц накты жетiстiктерiн баFаламауFа жэне адамзаттыц барлык eнер - табыстарына сенiмсiздiкпен карауFа экеледi. Лисисчкин Г.В. айтуынша: заттыц пайдасы немесе зияны эркашан оныц касиеттерiне жэне оныц калай колданылатынына байланысты болады, оны зауыттан бeлiп алFанынан немесе пробиркада алFанынан емес [7]. Мышьяк, сынап жэне формальдегид - бул табши заттар. Пенициллиндi адам жасаFан.
Табши зат асбест- eкпенiц катерлi iсiгiнiц кeптеген жаFдайларына себеп жэне бул органикалык ластаушы зат ретiнде Стокгольм конвенциясына енгiзiлген. Элемдегi ец каушт заттардыц табиFи шыFу тегi бар, олардыц
^пштН ^лдерде кездесетш жэне олардыц шсш аныктайтын заттар -аллергендер. Химияныц кауiптiлiгiнiц проблемасы табиги немесе адам синтездейтiн заттарда емес, адамныц акылга конымды жауапкершшгшде.
Химиялык сауаттылыктыц жеткiлiксiздiгi химофобияга экеледг 1990 жылдардыц аягында танымал электронды ресурс пайда болды, онда "дигидроген моноксидiм деп аталатын зат туралы акпарат болды [8]. Сайтта б^л химиялык косылыс кышкыл жацбырдыц курамдас бeлiгi болып табылады, парниктiк эсерге ыкпал етедi, кeптеген металдардыц коррозиясын тездететiндiгi жазылган. Тагы да оныц тYтiндерi катты кYЙiк тудыруы мYмкiн. Б^л зат барлык катерлi iсiктерде кездесетiндiгi айтылган.
Осындай кауiптi химиялык косылыс туралы бшгеннен кейiн эртYрлi елдердiц кeптеген саяси жэне когам кайраткерлерi оныц таралуына тыйым салуга тырысты. 2001 жылы жасылдар партиясыныц Жаца Зеландия кецсесiнiц кызметкерi Сью Кедгли "б^л улы затка тыйым салу науканын толыгымен колдайтынын" мэлiмдедi [9]. 2004 жылы наурызда Алисо Виехо, штат Калифорния, жергiлiктi билш жаппай калалык iс - шаралар кезiнде пластиктi пайдаланбау туралы бастама ^терд^ eйткенi дигидроген монооксид - оныц кдоамдас бeлiгi. Судья кeмекшiсi б^л мэселенi калалык кецес отырысыныц кYн тэртiбiне енгiзудi страды. Кешшрек б^л Yндеу "нашар зерттеумен" тYсiндiрiлдi [10]. 2011 жылдыц акпан айында Финляндиядагы парламенттiк сайлауга Yмiткерлер "дигидроген монооксидл". шектеу керек пе деген сауалнама жYргiздi. Yмiткерлердiц 49% - ы шектеу керек деп сeйледi [11].
Дегенiмен, дигидроген монооксидi - б^л тек судыц тривиальды емес атауы, Н2О, жэне акпараттагы мэлiметтердiц барлыгы д^рыс. Iсiктерде су бар, ыстык су кYЙiк тудырады жэне т. б. мэселе осы акпаратка кол жетюзген адамдардыц химиялык сауаттылыгында.
БYгiнгi тацда ец бастысы - ж^ртшылыкка, саясаткерлерге химиялык сауаттылыктыц мацыздылыгын жэне адамзат колданатын химиялык заттар катысатын жаhандык процестердiц мэнiн тYсiндiру керек, сондай-ак олардыц реттелетiн eндiрiсi мен тугынуын к¥ру кажет. Б^л ^станымдар 2015 жылгы 25
KbipKYÜeKTe Б¥¥ Бас Ассамблеясында кабылданган теракты даму максатында атап eтiлдi ("теракты eндiрiс жэне т^тыну" бeлiмi) [12]
Осы максатка кол жеткiзудiц 6ip куралы жасыл химия болды [13]. Б^л химиялык кауымдастык курган хемофобияныц алдын алу шарасы. Жасыл химияныц негiзi-12 принцип бар [14]. Оларды eKi жакты канагаттануга мYмкiндiк беретiн ережелер жиынтыгы ретiнде карастыруга болады. Келер ^рпакка кауiпсiз, заманауи материалдар мен процесстердi камтиды.
Кейбiр дэрi-дэрмектердi eндiруге кажетл синтез механизмдерiнiц кYPделi жэне накты болуына байланысты фармацевтикалык препараттарды шшара шыгару кымбатка тYседi. Осы жолда Тарасова Н.П. жэне Макарова А.С. жасыл химия eндiрiс процестерш оцтайландыруга, дэрiлiк заттар мен олардыц метаболиттершщ коршаган ортага эсерiн азайтуга жэне реакцияларда колданылатын улы химикаттарды барынша азайтуга кeмек болатын саланы терещнен зерттеген едi [15].
Гылымныц дамуы Yшiн жэне де хемофобияныц кYшiн д^рыс багытка жiберу Yшiн адамдарды сауаттандыру кажет. Осы барыста жасыл химия жэне де экологияны ерте жастан окушыларды Yйретiп тYсiндiрулер жYргiзiлуi тиiс. Борейко В.Е. айтуынша б^л этиканыц бiр саласы ретiнде карастырып, мектептерде окытылу жYЙесiне енгiзу тшс [16]. ^орытынды.
Хемофобия, кез келген баска фобия сиякты, теракты дамуга ыкпал ете алмайтынын ескеру кажет. Шектен тыс психологиялык коркыныштыц да зардаптары сан алуан. Гылымныц тапкан eнiмдерiнiц де адам есептеп, алдын ала бше алмайтын салдары бар. ^огамныц экономикалык жэне экологиялык жагынан дамуы Yшiн одрыс принциптер орнату кажеттшп туды. Б^л принцип жасыл химиядан кeрiнiс тапты. Химияныц дамуы б^л -элемнiц дамуы. Осыны д^рыс тYсiну мектептен бастап химиялык сауаттандыру каркынды тYPде жYргiзу кажеттiлiгiн тудырады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Шкодич П. Е., Клаучек С. В., & Деларю В. В. (1997). Хемофобия
2. Соловьева, Т. А. "Безмолвная весна" Рэйчел Карсон и революция в общественном экологическом сознании XX века / Т. А. Соловьева // Человек, экология, культура: современные практики и проблемы : сборник научных трудов по материалам Международной молодежной научной конференции, Саратов, 10-12 апреля 2014 года. - Саратов: Саратовский государственный технический университет имени Гагарина Ю.А., 2014. - С. 206-211. - EDN WOOWYD.
3. Waters C.N., Zalasiewicz J., Summerhayes C. et al. The Anthropocene is functionally and stratigraphically distinct from the Holocene // Science. 2016. V. 351. № 6269. P. 137.
4. Moreau N.J. Public Images of Chemistry // Chemistry International. 2005. V. 27. № 4. P. 6-9.
5. Edwards J., Ceci C., Ratcliffe E. What the Public Really Thinks About Chemistry // Chemistry International. 2016. V. 38. № (3-4). P. 16-19.
6. Винник М. В. Теории искусственной крови. - 2019.
7. Лисичкин Г. В. (2017). Хемофобия: образовательный аспект. Инновационные процессы в химическом образовании в контексте современной образовательной политики (pp. 102-103).
8. Braun, Michael. "April Fools Prank Foes Awry, Gator Country Deejays Suspended." [Bonita] News-Press. 1 April 2013.
9. Megan G. MP tries to ban water // New Zealand Herald. September 14, 2007. https://www. nzherald. co.nz/nz/news/article. cfm?c_id= 1 &obj ectid= 1046357
10. Local officials nearly fall for H2O hoax. NBC News.com. March 15, 2004. http://www.nbcnews.com/id/4534017/ns/technology_and_sciencescienceMocal-officials-nearly-fall-ho-hoax/
11. Pitaisiko lakia tiukentaa vetyhapon saatavuuden ja kayton osalta? (in Finnish). Sosiaalinen Vaalikone. February 25, 2011. Archived from the original on May 29,
2013.
https://web.archive.org/web/20130529114948/http://old. sosiaalinenvaalikone.com/ky symykset.php?id=1289
12. UN. The General Assembly WG Report on Sustainable Development Goals. A / 68/970. 12.08.2014
13. Tundo P., Anastas P., Black D. StC. et al. Synthetic pathways and processes in green chemistry. Introductory overview // Pure and Applied Chemistry. 2000. V. 72. № 7. P. 1207-1228.
14. Поляков М. Зелёная химия: очередная промышленная революция? // Химия жизнь. - 2004. - №6. - С. 3 - 8.
15. Тарасова Н. П., & Макарова А. С. (2020). Зелёная химия и хемофобия. Вестник Российской академии наук, 90(4), 353-358.
16. Борейко В.Е. (2007). Экологическая этика: краткий курс экологической этики для вузов и старших классов средних общеобразовательных школ. Гуманитарный экологический журнал. Т. 9, вып. 2, (рр. 22 - 51)
