22ХГГАР 02.15.99
K,a3ipri гылымньщ дамуындагы оккультт бШмнщ мацызы Нигина А. Шермухамедова1, Темурбек К. Ибраимов2*
Мирзо ¥лъщбек атындагы Озбекстан улттъщ университетi, Ташкент, Озбекстан
*Корреспонденция Yшiн автор: temurbek.nuu@mail.ru
1https : //orcid.org/0000-0001-6887-2479 2https : //orcid.org/0000-0003-2104-3125 DOI: 10.32523/2616-7255-2022-139-2-234-246
Ацдатпа.Гылым философиясы кезецдш дамуы жагынан бiрнеше бeлiктерге бeлiнсе/ соныц iшiнде гылым мен эзотеризмнщ аракатынасы карастырылады. Оган эзотерикалык бiлiм/ оккультизм, дiн жэне мифология кiредi. Белгiлi философ жэне галым Пол Фейерабенд «Гылымды гылыми элитаныц идеологиясы ретiндегi орталык орнынан айырып, мифологиямен, дiнмен/ тiптi магиямен тецесиру керек» - дейдi. Ягни, гылым философиясы бYгiнгi тацда гылым шецбершен тыс жаткан, бiрак мистикалык танымныц пайда болу механизмiн накты тYсiндiре алмайтын бiркатар кубылыстар мен жасырын бiлiмдердi таниды. Бул терминологияда оккультизм немесе оккульти бiлiм деп аталады.
Адам эркашан мистикалык кубылыстар мен табигаттан тыс нэрселердi жаксы кeредi. Гылыми немесе логикалык тYсiнiктемесiз заттарды тYсiне алмайтын адамдар белгШ бiр окигаларга жауапты кYштi «кудайларды» ойлап табуга тырысты. Оккультизм - адам eмiрiне эсер ете алатын белгiлi бiр тылсым кYштерге сену. Бул ^штермен байланыс тек риясыз адамдарга гана колжетiмдi. Бул ^штермен байланысуга кeмектесетiн оккульттiк тэжiрибелер бар. Православие шiркеуi оккультизмдi христиандыкка еш катысы жок кауiптi кубылыс деп санайды. Оккультизм eзiн-eзi дамыту жэне Жаратушыдан тыс eмiр идеясына непзделген. Жаксылык пен зулымдык агашыныц дэмш жазасыз гана емес, кандай да бiр пайдасы бар деген кате птр адам жYрегiне зиян. Оккультизм тэкаппарлык кYнэсымен жэне адам, мысалы, табигат кYштерiне жYгiнiП/ осы дYниенiц барлык киындыктарына eз бетiмен тeзе алады деген сенiммен тыгыз байланысты.
Бул макалада оккультизм мен оньщ белгiлi багыттарына токталып, олардыц терминологиялык ерекшелiктерiн/ магынасы мен мазмуны ашылды. Klазiргi гылымдагы оккультизмнщ рeлi/ гылым мен оккультизмнщ аракатынасы, тарихи талдаулар талкыланды. Оккультизмнщ тарихи мацызы, оккультизмнщ пайда болуы мен дамуы, оныц негiзгi салалары мен багыттары, бYгiнгi кYнгi мацызы кeрсетiлдi.
ТYЙiн сездер: гылым философиясы; оккульттi бiлiм; оккультизм; эзотеризм; оккульттык философия.
ХГГАР 02.15.99
Received 09 April 2022. Revised 11 May 2022. Accepted 31 May 2022. Available online 30 June 2022. For citation:
Shermukhamedova N.A., Ibraimov T.K. The Importance of Occult Knowledge in the Development of Modern Science // Bulletin of the L.N. Gumilyov ENU. Historical sciences. Philosophy. Religion Series. 2022. - Vol. 139. - №. 2. - С. 234-246. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-139-2-234-246
Для цитирования:
Шермухамедова Н.А., Ибраимов Т.К.Значение оккультных знаний в развитии современной науки // Вестник ЕНУ им. Л. Гумилева Серия: Исторические науки. Философия. Религиоведение. - 2022. - Т. 139. - №. 2. - С. 234-246. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-139-2-234-246
Юркпе
Оккультизм - рухани элемге енуге, бас^а дуниенщ куштерш танып-б1луге жэне мецгеруге деген умтылысты бiлдiретiн мистикалык iлiмдер мен культтер. Оккультизмде табигат пен кещсикте адам бойында жумбак, табигаттан тыс кYштердi ашуга жэне ашуга болады деп есептеледь Оккультизм осы кYштердi мецгерудi жэне осылайша жердегi негурлым кемелдi eмiрге кол жеткiзудi талап етедi.
Ацыз бойынша, ежелгi грек ойшылдары Пифагор, Платон, Эмпедокл, Демокрит Шыгыстыц купия рухани орталыктарында тэлiм-тэрбие алып, Мысыр тылсымына кiрiскен. Бул жумбактар аркылы берiлетiн бiлiм эртYрлi атаулармен белплк ежелгi гылым, купия доктрина, эзотерицизм, герметизм, магия, теософия жэне т.б. Дегенмен, бул бШмнщ ец адекватты, жалпы атауы «оккультизм» сeзi (Неттесгеймский, 1994:56).
Бул термин латын тышен шыккан оссиНив - купия, карацгы, жакын - табигат пен адамныц жасырын жагы туралы iлiмдi бiлдiредi, купия гылымдардыц (астрология, алхимия, табиги магия сиякты) синтезi аркылы тYсiнiледi жэне оны мецгеру аркылы жетекшi болады.
Оккультизм дiн, гылым жэне философия арасындагы шекарада турады. Аянды бiлiмнiц негiзгi кeзi деп тани отырып, ол бiр кездерi бiртутас Купия iлiмнiц Yзiндiлерi болып табылатын барлык дiндердiц бiрлiгi кагидасына непзделген дiни философияныц белгiлi бiр тYрi ретiнде эрекет етедi.
Оккультизмде ею тармакты ажырату эдетке айналган: Мысыр мен Вавилоннан шыккан батыс жэне Yндiстаннан шыккан шыгыс. Соцгысына теософия («кудайдыц даналыгы») деген ат берыдь Е.И. Блаватский
уйымдастырган теософиялык к,огам оккультизмнщ шыгыс тармагын дэл кeрсетедi (Безант, 2005:116).
БШмнщ оккульттiк синтезш тутастай философиялык жуйе ретiнде, оккультизм философиясы ретiнде карастыруга болады. «Philosophia occulta» терминi алгаш рет XVI гасырда колданылган. Агриппаныц оккультизм философиясы - астрологияньщ, алхимияныц, герметикалык медицинаныц, кабалистиканыц, девиацияныц (болашактык енер^, психургияныц (психикалык куштер мен жан кумарлыктарын мецгеру) синтезi болып табылады. Сондыктан «табиги магия» Агриппаныц «оккультизм
философиясыныц» синонимi болуы гажап емес.
Сездщ негурлым тар жэне адекватты магынасында «оккультизм философиясы» терминi оккульттiк бШмнщ философиялык негiзделуiн, сондай-ак кейбiр философиялык Шмдердеп «оккультик шындыктардыц» сынуын бьздредь
Зерттеу a4ierepi
Зерттеуде ец алдымен тарихилык принципi колданылды. Дегенмен,
индуктивтыш жэне дедуктивтiлiк туралы корытындылар жасалды. Эрбiр бeлiмде когам мен гылымныц дамуы кезiндегi кYнделiктi eмiрден алынган мысалдармен ныгайтылатын негiзгi эдебиеттерден дэлелдер мен тезистер берьлдь
Талк,ылау
Оккультизм туралы алгашкы купия трактат - Гермес Трисмегисттщ (б.з.б. II f.) Изумруд тактасы. Кейiннен оккульттiк Fылымдар ез атымен «герметизм» деп аталды (Папюс, 2003:8).
III гасырдагы Александрия
мектептерiнде оккультизм алхимия, астрология жэне каббалага бeлiндi. Теориялык негiз ретiнде «Изумруд тактасындагы» «жасырын гылымдар» эдiсi зерттелдi. Орта гасырларда Еуропада оккультизмге кец Yндеу Лулл мен Альберт фон Болштедттiц бастамасымен болды. Еврей тiлiне негiзделген Ллулл Каббаланыц бiрiктiрiлген теотонологиялык доктринасы «галамныц барлык купияларын» тYсiндiретiн жYЙе ретанде атап eтiлдi. Оныц жумысын Нетшеймдш Агриппа мен Афанасий Кирхерл (1602-1680) жалгастырды. Сикырлы бiлiмдi Р. Бэкон, Н. Фламель (XIV гасырдыц соцы), Парацельс, Ян Баптист Гельмонт, жумбак кейiпкерлер мен жумбак шифрларга толы оккультизммен айналысты. Дж. Бруно, Н. Коперник жэне Ф. Бэкон оккультизмдi хоббиге айналдырды. XVI-XVШ гасырларда жаратылыстану мен
материализмнщ дамуы оккультизм философиясына деген сенiмдi элсiретiп жiбердi: химия, математика, астрономия «герметикалык гылымдарды» сыгып тастады. XIX гасырдан бастап оккультизм мистикалык ойлау шокжулдыздарыныц арасында кайта туды. Гылыми ортаны жактаушылар екi багытка бeлiнедi: бiр жагынан - спиритизм мен кара магия, екiншi жагынан - батысты бiрiктiру жэне шыгыс жYЙелерiнiц оккультизмi [3, c. 65]. Теософия буддизм мен даосизмнщ жэне йогилер философиясыныц эсерiнен калыптасады. Ресейлiк Е. Головин оккультизмнщ ец ыкпалды eкiлi болып табылады. Х1Х гасырдагы француз философы аббат Констан Левидщ бYркеншiк атымен каббализм сикырлы оккультизмнiц казiргi жактаушыларыныц бiрi болып табылады (Истоки тайноведения, 1994:42).
Klазiр кезде оккультизмнщ отызга жуык тYрi бар, олардыц iшiнде оккультизм ец кец таралган, ал герметизм эзотерикалык бiлiмнiц ец гане саласы болып табылады. Ежелп Шыгыста дамыган оккультизмнiц бул саласы Шыгыс елдерiнде элi кYнге дешн халык медицинасында кецiнен колданылады. Гылым шецберiнен келiп, оккульттiк бiлiмнiц
пайда болуы туралы илаhи концепция дши турFыдан жэне атакты оккультист, кудайлык кудiретi мен эзотерикалык кызметi бар тарихшыныц эдебиетi мен eмiрiнен талкыланады. ОларFа акыл-ойдыц табиFаты, оныц механизм^ психикалык бiлiм мен кудайлык бШмнщ езара тэуелдiлiгi жэне акыл-ойдыц эрекеттеп рeлi жатады.
ШыFыс дiндерiнiц, христиандык пен грек философиясыныц эллинистiк rnrn^i кезiнде (б.з. I-IV f.), сондай-ак К,айта eрлеу дэуiрiнде (XV-XVI f.) философияFа оккультизм ерекше кYштi эсер ети. Дэл осы кезецдерде оккультик-философиялык
iлiмдердiц негiзгi бeлiгi тYседi (Шмаков, 2005:103).
Жалпы, оккультизм философиясына келеа iлiмдердi жaткызуFa болады:
- пифагоризм;
- герметизм («Corpus Hermeticum» -мифтш данышпан Гермес Трис-мегистке жaткызылFaн дiни-философиялык жазбалар жиынтыFы, бул есе улы» дегендi бiлдiредi),
- гностицизм;
- неоплатонизм (ец алдымен Порфирий мен Ямблих тулFaсындa);
- «табжи магия» немесе «оккульттiк натурфилософия» (Агриппа Неттесхайм, Парацельс, Марсилио Фичино жэне т.б.);
- каббалислк философия (Пико делла Мирандола);
- «Христософия» (Дж. Боемнщ христиандыктыц эзотерикалык философиясы);
- теософия (Х.П. Блаватский) жэне Yндiстaнныц «купия философиясы» (оккультизмнiц шы^ыс тaрмaFы);
- Р. Штaйнердiц антропософиясы;
- Р. Гюенон мектебiнiц эзотерикалык дэстYрлiлiгi;
- К. Кастанеданыц «сикырлы бШм» философиясы (Ямвлих, 2006:7).
Бул тмдердщ эркайсысы оккульттiк доктринаныц eзiне тэн белгiлерiмен ерекшеленедi:
1) Герметизмдеп немесе гностицизмдегi сиякты дiни-мистикaлык формада немесе
жасырын бШмге к1р1су тур1нде эрекет ететш аян идеясы, иерофанттан шеберге, мугал1мнен шэк1ртке берiлетiн 1л1м. Тетенше профандык нуска - доктринаны «касиетт жазба» ретiнде кабылдау;
2) бiлiмдi таза рационалды турде бiлдiрудiц мYмкiн еместшнен туындаган символизм жэне аллегоризм, сондай-ак тмнщ магынасын кездейсок окырмандардан жасыру кажеттiлiгi. Осыган байланысты барлык оккультпк-философиялык iлiмдер Yшiн философиялар (философиялык устанымдар) мен мифологемалардыц (мифологиялык образдар) тогысуы тэн;
3) адамныц абсолюттенук оныц кещспктеп орталык орнын жэне оныц рухани эволюциясыныц шексiз мYмкiндiктерiн танудан герметизмде, гносицизмде жэне теософияда адамды кудайландыруга дейiн. Бул идеяныц шарыктау шегi - адамныц бYкiл галамныц куткарушысы, оныц кудайлык тольщтыгына кайта оралуы туралы гностикалык идеясы (гр. плерома - толыктык, молшылык, кептiк);
4) оккульттiк философияныц практикалык сорттарына гана емес (мысалы, «табиги магия»), сонымен катар неоплатонизм сиякты алыпсатарлык Шмдерге (курмет теленетiн магиялык-жумбак практика (Бердяев, 2011:12).
Оккультизмнщ максаты кезге кершетш, жасырын кубылыстар аркылы болмыстыц жасырын, керiнбейтiн жагын, заттардыц купия касиеттерiн тYсiну. Бiрак бул дYниенiц купия жагы неде жэне кершбейтшнщ керiнетiнге, сырдыц керiнетiнге катысы кандай?
Бул суракка жауап беру Yшiн табигатты кiтаппен бейнелi салыстыруга кешейiк. Бiздiц алдымызда келес1дей сипаттауга болатын кiтап бар деп елестетш керiцiз. Оныц катты мукабасында жарияланган кептеген беттерi бар, кептеген кейiпкерлердi камтиды. Оны ендiруге кагаз бен бояудыц белгiлi бiр мелшерi жумсалды.
Бул жагдайда бiз, олар айткандай, кiтаптыц керiнетiн жагын сипаттадык.
Астрономдар ^ндЛ, Марсты жэне баска да жулдыздар мен планеталарды осылай сипаттайды жэне аныктайды, олардыц жYЙедегi орнын, мелшерiн, келемiн, тыгыздыгын, заттыц курылымы мен курамын, сэулелену спектрiн жэне т.б. Бул таным эдiсi баска жаратылыстану гылымдарына да тэн.
Бiрак кiтаптыц мэнi мен максаты оныц мазмуны болатыны сиякты, керiнбейтiн ойлар, керiнетiн белг1лермен ернектелед^ ал табигаттыц езiнде, барлык заттар мен кубылыстарда жасырын, керiнбейтiн мацызды мэн бар, оны керiнетiн белплер-эрiптер аркылы багалауга болады.
Болмыстыц бул керiнбейтiн жагын, заттардыц купия касиеттерш ненiц кYшiмен багалай аламыз? Белгi мен ой арасындагы, заттыц кершетш тYрi мен оныц жасырын мэш арасындагы туракты байланыс, туракты байланыстар аркасында.
Кез келген кубылыста жасырын, кершбейтш нэрсенi ашу Yшiн табигат ютабын «оку» керек, ягни. оку ережелерш немесе таным эдiстерiн бiлу.
Оккультизмде бул уксастык (аналогия) жэне тонер ^штш) эдiстерiн карастырсак. Бул эдктердщ мэнiн сипаттамас бурын, заттардыц жасырын касиеттерш аныктайтын болмыстыц ете кершбейтш, жасырын жагы не екенш аныктау керек.
Кiтаптыц кезге кершбейтш жагы жанды, ойлаушы рухтыц керша болса, заттардыц керiнбейтiн жактары болмыстыц емiршецдiгi мен жандылыгыныц керiнiсi.
Осыган байланысты оккультизм материяны, жалпы табигатты
жандандыратын гилозоизмге жэне Кудайды ец жогаргы рухани болмыс ретiнде бYкiл табигатка куйылган деп бекiтетiн пантеизмге жакын. Осы кудайлык (емiр беретш, рухани) субстанцияныц - дYниелiк жанныц болуы философтар Махаббат пен Душпандык (Эмпедокл), заттардыц жан дYниесi (Талес), симпатия мен антипатия (Агриппа Неттсхайм) деп атаган заттардыц оккультлк касиеттерiн аныктайды. емiрлiк кYштер жэне т.б. (Лосев, 2008:77).
Бiртутас элемдш жанныц аркасында бiр-бiрiне уксамайтын жэне бiр-бiрiнен алшак болып гартет^ заттар мен табигат кубылыстары арасында, атап айтканда адам мен белгШ бiр планета немесе табиги элемент, минерал, eсiмдiк, жануар немесе бiртектес заттардыц жекелеген бeлiктерi арасында эмбебап байланыстар туындайды.
Бул байланыстардыц кeпшiлiгi бiзге астрологиядан, алхимиядан, герметикалык медицинадан, гомеопатиядан жэне т.б. Элемнiц оккульттiк суретшдеп бул байланыстардыц табигаты тац калдырады. Осылайша, Агриппаныц айтуынша, яшма канды токтатады, хамелеонныц аяк-колдары аркылы жануы жацбыр мен кун ^рюреуш тудырады жэне т.б. (Холл, 2007:43).
Табигаттыц мацызды кeрiнбейтiн жагы ретiндегi дYниелiк жан принципiне CYЙене отырып, оны тYсiну арнайы эдктер аркылы жYзеге асырылады. Соныц бiрi - уксастык эдiсi.
Оккультизм философиясы Yшiн бул принцип келесiдей кeрiнуi мYмкiн: уксастыкты унату аркылы тYсiнедi. Барлыгында бэрi бар жэне бэрi бэрiне уксас. «Тeмендегi нэрсе жогарыдагыга уксас жэне керiсiнше», - дейдi Герместiц Изумруд тактасында. Барлыгы уксас: дYниелердi баскаратын зац жэндiктердiц eмiр CYруiн де баскарады. Жасушаныц сырын (тiрiлердiц курылыс материалы) тYсiну Жаратушыныц сырын тYсiну деген сeз. Адамныц курылымын тYсiну - галамныц курылымын б1лу деген сeз. Осыдан адам «кiшi элем» -микроэлем, ал Галам - «Yлкен элем» -макрокосм деген ой туындайды (Неттесгеймский, 1994:74).
Сонымен бiрге, дYниелердiц эркайсысы eзiнiц YштутастыFында кeрiнедi жэне ашылады. Бул элемнiц кeрiнбейтiн жагын тYсiнудiц екiншi жолы - Тернер эдкь
Осыган сэйкес «Yлкен элемнщ» Yш жоспары бар:
- уксастык, уксастык аркылы тYсiнуге болатын рухани немесе кудайлык жоспар;
- рухани жэне физикалык дуниелердi байланыстыратын, сананыц ерекше
кYЙлерiнде кабылдауга кол жетiмдi жэне адам кайтыс болганнан кейш шындыкка айналатын астральды жазыктык, т.б. оныц рухани жэне тэндiк болмысын ажырату;
- сананыц тiрi, ояу ^йгиде сезiм мYшелерiмен кабылданатын физикалык жазыктык.
Осыган сэйкес адамныц «кiшi элем» ретшдеп YштутастыFы: eлмейтiн рухта, eлмейтiн дене жэне оларды бiрiктiретiн жандандыратын принцип - жан, немесе астральды дене кeрiнiс табады.
Осылайша, адам eз iшiнде Yш элемнiц немесе Yш жазыктыктыц: физикалык, астральды жэне кудайлык ^р^стерт камтиды жэне осы Yш элемде эрекет ететiн барлык зацдарга багынады. Сондыктан адамды тани отырып, бiз дYниенi тутастай тани аламыз. «0зiцдi eзiц таны» формуласы осы магынада.
Оккультизм - адам мен кещспктеп жасырын кYштердiц бар екендшн мойындайтын, оларга карапайым адамныц тэжiрибесi аркылы кол жеткiзiлмейтiн, бiрак арнайы бастамадан (инициациядан) жэне арнайы психикалык дайындыктан eткен «бастамашыларга» колжетiмдi iлiмдердiц жалпы атауы. Сонымен катар, бастау рэамшщ максаты - «купия бiлiм» деп аталатын нэрсеге кол жеткiзудi ашатын сананыц ец жогары децгейiне жету. Бул «купия бШм» деп аталатын сикырдыц негiзiнде, оныц iшiнде экстрасенсорлык кабылдау, биоэнергетика, уфология жэне т.б. Соцгы жылдары оккультизм гылымдарыныц iлiмдерi - экстрасенсорлык кабылдау, биоэнергетика, уфология, карма, гипноз, парапсихология жэне т.б., эаресе гылыми зиялылар арасында кецiнен тарады. Бул ретте Рерих пен Блаватскийдщ Агни Йога iлiмiн дамыту жeнiндегi ецбектерi мацызды рeл аткарды (Папюс, 2003:43).
Адам болмысыныц рухани саласы eзара тыгыз байланысты нанымдар мен eмiрлiк факторлардан, ягни iс-эрекеттерден турады. Сенiм де адамныц рухани болмысыныц кeрiнiсi ретiнде белгiлi бiр eмiр салтына жетелейдi.
Оккультизмнщ бYкiл тарихында «оккультизм» терминi эртYрлi магынада колданылган. Kазiргi заманда «оккультизм» терминш колдану эдетте XIX гасырда дамыган эзотерицизмнiц формаларына жэне олардыц XX гасырда пайда болган белштерше колданылады (Shlik, 1997:135).
Ежелгi жэне жаца тарихтан белгШ болгандай, адам эркашан рухани элем туралы белгШ бiр тYсiнiкке ие жэне эркашан рухтармен байланыста болуга тырысады. Klазiргi галымдардыц кепшiлiгi дiннiц карабайыр формасы табигатка табыну деп санайды, атап айтканда: анимизм, тотемизм, фетишизм. Бул ойлардыц мэнi адам галамды жэне табигатта жэне когамда болып жаткан барлык процестер мен кубылыстарды баскаратын белгiлi бiр жогары кYшке сенетшдшнде болды. Бул кYштер жеке немесе жеке емес болып калады. Осылайша, анимизм табигатты толыгымен толтыратын жэне адамныц табигатпен карым-катынас процесi мен сипатына эсер ететiн рухтарга деген сенiмдi бiлдiредi. Тотемизм жэне фетишизм - бул белгШ бiр адам, жануар немесе тiптi жеке рухы бар кез келген жансыз заттыц накты Yйлесiмi. Осы нанымдардыц табигатынан карабайыр адамныц рухани элемнiц табигаты туралы белгiлi бiр идеясы болган деп корытынды жасауга болады. Ол кершетш жэне керiнбейтiн элемдердiц арасындагы айырмашылыкты кердi, олар Yшiн рухтардыц накты болмысы езгермейтiн шындык болды. Бiрак ол рухани элемнiц зацдарымен онша таныс емес, ол бYкiл рухани элемнiц мэнi мен жеке рухтар туралы ете бурмаланган тYсiнiкке ие. Осылайша, ол керiнетiн жэне болып жаткан нэрсенщ артында рухани элем бар деп сещД, бiрак ол рухтар элемiн ажырата алмады, сондыктан кебiнесе зулым рухтарга табынады немесе оларды жансыз етедi.
Эволюциялык теорияга негiзделген казiргi замангы гылым адамныц бейнесiн кате, мифтiк кешпкер ретiнде карастырады жэне оларды адам санасыныц дамуымен жэне логикалык ойлаудыц
жетiлмегендiгiмен тYсiндiредi. Христиандык
кезкарастар муны баска тургыдан усынады. Адамныц урпактарыныц курамына кiретiн, ата-бабаларыныц тэубесiн кабылдамаган адам улдары емiрдiц шынайы принциптерi мен дурыс ойлау тэалш бузды, бул ец алдымен олардыц Кудайга деген сенiмi тYрiнде жэне мазмунында керiндi. Бул тукым кепшiлiктi курады, сондыктан дiни нанымдардыц дэлелдерiмен олардыц мурасы бYгiнгi кунге дейiн сакталды, сондыктан олардыц дши кезкарастары ерекше болды.
Белгiлi бiр дэрежеде элемнiц барлык дiндерiне тэн непзп ережелерi мыналар болып табылады:
1) БiрыцFай, абсолюттiк шындык бар, мэцгiлiк, тYсiнбейтiн болмыс, барлык керiнетiн болмыстан бурын;
2) бул шындык бiрден Yшбiрлiкке ашылатын логоста, Кудайда еркiн жэне тYсiнiксiз тYрде керiнедi;
3) кершетш Yшбiрлiктен гарыш тэртiбiн баскаратын рухани зерделi мэндер шыгады;
4) адамныц эволюциясы кептеген инкарнациялар аркылы жYзеге асады, олардан тек езшщ кудайлык мэнiн тану жэне езш курбан ету аркылы гана кутылуга болады.
Алайда оккультизм дiни мистицизмнен бiршама ерекшеленедi. Мистицизмнiц максаты - жанныц Кудайга кетерiлуi, Кудай туралы ойлау жэне Кудаймен косылу. Оккультизмнiц максаты - болмыстыц абсолюттi, кудайлык купияларын б1лу. Оккультизм табигат пен адамныц жасырын кYштерi туралы Yйретедi, бiрак ешкашан болмыстыц кудайлык негiзiне терецдемейдь
Бул оккультизмнiц дiнге катысыныц мэнше токталсак. Оккультизм, эсiресе практикалык, колданбалы белiгiнде табигат пен адамды зерттеудщ гылыми эдiсiне жYгiнедi (табиги магияда, алхимияда, астрологияда, герменевтикалык медицинада жэне т.б.). Гылым тарихында (кайта ерлеу дэуiрiнде) магия мен жаратылыстану бiр-бiрiмен тыгыз байланыста болган кезец болды. Гылымныц ец радикалды
тарихшылары, жалпы алганда, казiргi жаратылыстану заттардыц жасырын касиеттерiн бакылауга жэне тэжiрибе жасауга бейiмдiлiгiмен табиги сикырдыц топырагынан пайда болды деп есептейдь
Соган карамастан казiргi гылым оккультизмдi келесi себептерге байланысты жокка шыгарады.
1. Оккультизмнiц дереккeздерге, эаресе кeне дереккeздерге сокыр сенiмi, олар кeбiнесе eте кYмэндi.
2. Оккультик бiлiмнiц эзотеризмi, оныц тек бастамалардыц, адептердiц тар шецберiне гана колжетамдьлш.
3. Оккульттiк iлiмдерде эксперименттiк зерттеулерге караганда аян рухыныц басым болуы.
4. ¥ксастык эдiсiн колдану оккультизмде ец бастысы болса, гылымда ол ец аз дэлдш пен нанымды болып саналады (Faivre, 1996:88).
Адам eмiрiнiц рухани саласы этикет пен eмiрлiк факторлардан, ягни бiр-бiрiмен тыгыз байланысты эрекеттерден турады. Этикет адамныц рухани болмысыныц кeрiнiсi ретiнде белгШ бiр eмiр салтын шыгарады. Егер сешм тынышталып, Кудайдыц ракымымен сакталса, онда eмiр YЙлесiмдiлiкке, сулулыкка, куаныш пен жан тыныштыгына толы болады. Егер адамныц сенiмiне зулым рух эсер етсе, онда ойлау гана емес, eмiр салты да бузылады.
Геродот eзiнiц «Тарих» ецбегiнде хальщтардыц эдет-гурыптарын, дiни сенiмдерiн сипаттайды. Оныц жумысын талдай отырып, сол кездеп адамныц жаксы эдеттерi болганын гаруге болады: «адамдар этикет ережелерiн бурыннан б1лген жэне оларды YЙренуi керек», - деп жазды (Ладоренко, 1996:81). Бул ережелер идеалдан алыс болса да, олар когамды толык деградациядан сактап калды.
Оккультизм мен изотермиялык бiлiмнiц байланысына токталсак. Кeптеген адамдар оккультизмдi эзотеризммен шатастырады. Кiтап авторлары мен баспагерлер эзотеризм мен оккультизмнщ айырмашылыгын бiлмейдi. ^бшесе
эдебиеттер «эзотерикалык» деген атаумен сатылады: тYC, минералдар, су, нумерология, пальмистика, физиогномия, карталардагы болжау, шап медицинасы, арман кiтаптары, фэн шуй жэне т.б. Шын мэнiнде, мундай эдебиеттiц эзотеризмге ешкандай катысы жок. Бул оккультизмнiц багыттары.
Оккультизмге немесе эзотеризмге кызыгушылык танытатын кез келген адам, тiптi одан акша табатын сарапшы да оккультизм мен эзотерикизмнщ не екенiн накты тYсiнуi керек. Бiлiм накты курылымын, жiктелуiн тYсiнбей таралады. Тiптi адам оккультизм мен эзотерикизм туралы толык бШм жиынтыгыныц бакытты иесiне айналса да, ол жай гана бШм. Ол кeлiктiц барлык бeлшектерi бар бiрак ешкайда бара алмайтын адамга уксайды. Машинаныц егжей-тегжейлi сызбасынсыз оны курастыру eте киын болады. Ал егер солай болса, бул машина айдалады деген дурыс емес. Сондыктан оккультизм мен эзотерикизмнщ жiктелуi мен курылымын тYсiнбей, тYсiнбей, маманныц eз мамандыгыныц нагыз кэсiби маманы болып eсуi eте киын болады. Рухани iзденушiге карацгыда eз «тацбасын» табу киын. 0йткеш бул гылымдарда гаптеген жолдар бар. Курылымды б1лу Yшiн он жаксы кiтапты оку, оларды зерттеу жеткШкл жэне нэтиже болады. Егер адам нумерологиямен айналысса немесе арман туралы кiтап жазган болса, ол адамдарды шатастырып, эзотеризммен айналысамын деп айтпауы керек. Егер ол оккультизм гылымдарымен айналысса, ол эзотерик емес, оккультист.
Оккультизм туралы ютаптар дYниетанымды кецейтедi, руханилыкты арттырады жэне кабiлеттердi дамытуга кeмектеседi. Каб1леттер eз кезегiнде материалдык дYниеде табыска жетуге -билiкке ие болуга, мансап жасауга мYмкiндiк бередь Ягни, окклюзивтi бiлiм сiзге элемдi баскаруга кeбiрек мYмкiндiктер бередi. Кез келген ^ш эркашан окклюзивтi бШмге негiзделген. Бул билiк - осы адамдарды, халыктар мен мемлекеттердi баскару кабiлетi. Тек окклюзивтi бiлiм гана адамды билiкке (элемдi баскаруга) козгайды.
Олай болса оккультизм - дYниенi тYсiнудi кецейтетщ адамныц кабiлеттерiн дамытуга жэне материалдык элемде билiкке ие болуына кемектесетiн байыпты багыт.
Эзотеризм - ез бепмен бiлiм алу, материалдык ДYниенiц кундылыктарынан аулак болу. МYмкiндiгi зор адамныц бiр нэрсенi саналы тYрде жасай алатыны да, жасамауы да накты кYш. Мундай адам емiрде ез жолын саналы тYрде тацдай алады. Ол езiнiц эрбiр сезiнiц, ойыныц, сезiмiнiц немесе к-эрекетшщ салдарын кередi. Адам саналы тацдау аркылы бYкiл элемнiц тагдырына эсер етедь Адамныц езiн, дYниетанымын саналы тYрде езгерту, CYЙiспеншiлiктi, ризашылык пен тYсiнiстiктi кYшейту, коршаган элемге ыкпал етуден толыгымен бас тарту адамды элемде барган сайын ыкпалды болуга жетелейдi. Сонымен эзотеризм материалдык байлыктан, атак-дацктан, материалдык куаттан саналы тYрде бас тарту тэсШ гана емес, ол шынайы ^шке апаратын жол, нурлы жол, Жаратушыга апаратын ец кыска жол.
Рухани даму жолында нэтижелi жумыс iстеп, тYрлi рухани агымдар мен сансыз эдебиеттерде адаспау Yшiн дшнщ, эзотеризмнiц, оккультизмнiц
айырмашылыгын тYсiну кажет. 0зiн-езi жетiлдiрумен, езiн-езi жетiлдiрумен айналысу Yшiн дурыс теориялык негiз кажет.
Эзотерицизм де, оккультизм де бШмд^ тэжiрибенi жэне сенiмдi пайдаланады. Дегенмен, олардыц арасында Yлкен айырмашылык бар - бул тYпкi максат. Егер эзотеризм рухани дамудыц жолы болса, ол бiздi коршаган элемдi жэне езiмiздi тYсiну аркылы Жаратушыны тану. Жаппай оккультизм адамныц калауына кызмет етедi, материалдык элемде адамга кYш бередi. Егер галымдар материяны зерттесе,
оккультисттер ондагы энергияныц кершсш кередi.
Адам эркашан тылсым кубылыстар мен табигаттан тыс кубылыстарды жаксы кередi, тац калдырады жэне оларга умтылады. Тiптi казiргi гылымныц езi гылыми немесе логикалык тYсiндiрмесi жок кубылыстардыц
бар екенш мойындайды. Керсетыетш бiлiм теология немесе метафизика емес, оккультизм туралы гылымдар.
Гылым философиясы мен казiргi гылым оккультизмге келесдей аныктама бередi. Оккультизм деп кщамдык, емiрде, теориялык тургыдан бар, бiрак ic жYзiнде расталмаган табигатта бар заттар мен кубылыстарды айтады. Гылыми пэн ретiнде ол алдымен адамды, сонымен бiрге гарыштык жэне табигат кубылыстарын уйымдастырады (Pierre, 1993:243).
Гылым философиясы тарихындагы казiргi гылым мен оккультик бтмнщ логикалык байланысын карастырсак.
Эйгiлi оккультист теоретик жэне практик Рудольф Штайнер былай деп жазды: «Окультист сейлегенде, ол догма бермейд^ ол езшщ емiрлiк тэжiрибеciн бередi, оган астральды жэне рухани жазьщтьщта не кергенiн немесе осындай танымал муFалiмдердщ не бар екенш айтады. оган ашылды» (Xondzinskiy, 2001:17).
Мысалы, ыкпалды сикыршы Алистер Кроули езшщ «Зац кггабын» кезге кершбейтш рухтыц буйрыгымен транс ^йшде жазды. Ал белгiлi экстрасенс Аллан Чумак езшщ «Гажайыптарга сенуш1лер Yшiн» кiтабында «ауысымдык жумыстыц» басында сейлеген дауыстары аркылы оган шеберлiгiн Yйреткенiн айтады. Ол ненi ашкандарын сипаттап, оны дэрiгерлiк тэжiрибеciнде басшылыкка алды. Сонымен катар, Чумак дауыстар оныц кабiлеттерiн адамдарды емдеуге жэне бiр мезгiлде оларга зиян келтiрмеуге, сондай-ак элемдiк тэртiп туралы айтуга Yйреткенiн айтты (Rorti , 1991:78).
Оккультизмнщ еркендеуi дагдарыс кезiнде, элеуметтiк олюшсгер кезiнде, адамдар кандай да бiр кезге керiнбейтiн кемекке жYгiнгici келетш, болашакты бiлгici келетiн, карапайым сикырлы жолмен бакытсыздыктыц алдын алуды калайтын жэне оны оцай акшакумарлар пайдаланады.
«Купия бiлiмге» кумарлыктыц еткiр кезещ етiп кетсе де, оккультизмге деген кумарлык созылмалы кYЙiнде калды. Ол
адамдардыц к^дел^и, кунделiктi eмiрiндегi кастандыктар мен бойтумарлар, ырымдык белгiлер мен астрологиялык болжамдар, сондай-ак сананы кецейту жэне бойындагы жасырын кабiлеттердi ашудыц барлык эдiстерi ретiнде кeрiнедi.
Табиги емес iлiмдер бiзге Батыстан да, Шыгыстан да келедi. Бул непзшен когамды демократияландыру деп аталатын фондагы идеялык-рухани плюрализмнiц немесе толеранттылыктыц дамуымен байланысты.
Бiлiмсiз «сенуден» жаман ештеце жок. Сiз сенетш нэрсе ресми тYрде дурыс болса да. Дш мен материализмнен тыс «Yшiншi жол» деп аталатын барлык «акикат туннельдерiн» толык зерттеу мацызды. Бiрак бул Yшiншi жол да сешмнщ нысаны болып табылады жэне кещсик ерекше болуга умтылмауы керек.
Эзотерикалык багытта кез келген сырткы, интеллектуалдык бiлiмдi кунсыздану Yрдiсi бар. Бул Yлкен кателiк. Егер бiз дурыс ойлау мэдениетш калыптастырмасак, егер бiз бiлiммен жумыс жасау жYЙесiн жасамасак, онда алгашкы жумбак тэжiрибенiц eзi абсурдтык эксцентрицизмге, ец жаманы - сары YЙге экеледi. Сондыктан дурыс газкарас сырткы жэне iшкi бтмнщ, утымды бiлiмнiц жэне интуитивтi бШмнщ тепе-тецдiгiнде болады. Бiз оны «жYректен ойлау жэне миды сезiну»деп атаймыз.
Жогарыда айтылгандарга CYЙене отырып, «эзотерицизм - мистицизм» катынасын, сондай-ак «эзотерицизм -оккультизм» катынасын теория мен практика арасындагы катынас ретiнде кeрсетуге болады деген корытынды жасауга болады.
Мистицизм оккультизмнен
«касиетимен» тiкелей эрекеттесуге багытталгандыгымен ерекшеленедi. Егер мистицизм тулганыц eзгеруi мен жетiлдiрiлуiне максатты мэн берсе жэне индуизмнщ азаттыгы, буддалык
агартушылык жэне христиандык куткарылу ретiнде тYсiнiлетiн касиеттi бастауга бастаманы белг1лесе, оккультизм
практикалык пайда алуга немесе болашакты болжауга багытталган болуы мYмкiн.
Айта кету керек, эзотерикалык iлiмдердiц мiндеттi тYрде мистицизм мен оккультизмде практикалык кeрiнiсi бар деген тужырыммен барлык зерттеушьлер келiспейдi. Атап айтканда, Е.Г. Балагушкин (Балагушкин, 2001:216), оныц пiкiрiнше ол келпрген мысалдар баскаша болжайды. Мэселен, адамныц YЙлесiмдi дамуы институтында Г.И. Гурджиев (Балагушкин, 2001:218) эртYрлi эдiстердi кецiнен колданады, оларды оккультизм немесе психотехника деп атауга болады.
Эзотерикалык тмдердщ казiргi «eркениеттi» жактаушылары колданатын тэжiрибелердiц басым кeпшiлiгi антика жэне классикалык эзотерикалык iлiмдердiц гYлденген кезi (XVIII - ХХ гасырдыц басы) жактаушылары эзiрлеген
модификацияланган психотехника мен оккультик тэжiрибелер болып табылады. Осылайша, мундай карсылыктар накты тарихи дэлелдерге непзделмеген, керiсiнше, зерттеушiлердiц «психотехника», «мистика» жэне «оккультлк практика» угымдарына салган магыналарыныц айырмашылыгына негiзделген.
Жогарыда айтылгандарды
корытындылай келе, эзотерицизм -мистикалык немесе оккульттiк тэжiрибенi кайта куру жэне жацгырту Yшiн кажеттi символдык галам курылатын, иррационалды кайнар кeзi бар бiлiмнiц ерекше тYрi деп корытынды жасауга болады. Бул мистикалык жэне оккульттш тэжiрибелердi куруга болатын теориялык негiз.
Мистика мен оккультизм, eз кезегiнде, тэжiрибенiц ерекше кeп багытты тYрлерi болып табылады, соныц аркасында эзотерикалык бШм коры кецейiп, толыктырылуы мYмкiн.
Корытынды
Оккультизм - «гылым» деп аталатын «ашык бiлiмге» карсы «жасырын бШм» жэне «табигаттыц кeрiнбейтiн ^штерЬ> туралы
Шм. Бурын эзотерицизмнiц синонимi ретiнде колданылганымен, оккультизм шын мэнiнде кецiрек угым. Аты ацызга айналган кейiпкерлердiц бiрi Гермес кейде Трисмегисттен кейiн герметизм деп аталады. Бул агылшын тышен аударганда - «салт», сикыршылык тэжiрибе, купия бiлiм дегендi бiлдiредi. Kазiргi гылым оккульттiк iлiмдердiц кепшiлiгiн «табигаттан тыс нанымдар» ретiнде жiктейдi.
ХХ гасырдыц эртYрлi жазушылары «оккультизм» терминш эртYрлi магынада колданган. Мысалы, немк философы Теодор В.Адорно езiнiц оккультизмге карсы тезистерiнде бул терминдi
иррационалдьщтыц жалпы синонимi ретiнде колданган. Баска автор Роберт Амаду 1950 жылдары оккультизм терминш
эзотерицизмнщ синонимi ретшде пайдаланды, бiрак кейiнiрек бул тэсiлдi эзотерик Марко Паси «артык» деп санады. Амадодан айырмашылыгы, баска жазушылар «оккультизм» мен
«эзотерицизмдЬ> езара байланысты болса да, белек кубылыстар деп есептедi. 1970 жылдары социолог Эдвард Тирякян
оккультизмдi эзотерицизмдi ажырата отырып, тэжiрибелер мен эдктермен бiрге колданды.
Оккультизм кец магынада табигат купиялары туралы физикалык, психикалык, акыл-ой жэне рухани, герметикалык жэне эзотерикалык гылымдар деп аталады. Батыстыц эзотерикалык дэстYрлерiнiц непзш курайтын оккультизмнiц негiзгi курамдас белштерш гносицизм, алхимия жэне магия, неоплатонизм жэне каббала туралы герметикалык трактаттар деп атауга болады, олардыц барлыгы бiздiц дэуiрiмiздiц бiрiншi гасырларында Шыгыс Жерорта тецiзiнде пайда болган. Шыгыста ол мистицизм, магия жэне йога философиясы ретiнде белгiлi.
Бурынгы уакытта «оккультизм» терминi «гылым» угымымен Yйлеспейдi деп кабылданган. Kазiргi гылымда «оккультизм» немесе «жасырын гылымдар» терминдерiн колдану YЙреншiктi жагдайга айналды. Тiптi гылым мен гылым философиясы гылым еркениетшщ бiр сатысы ретiнде карастырылады.
Эдебиеттер Ti3iMi
Балагушкин Е.Г. Эзотерика в новых религиозных движениях // Дискурсы эзотерики. -Москва. - 2001. - С. 214-239.
Безант А. Древняя мудрость / А. Безант. - Ростов-на-Дону: Феникс, 2005. - 288 с. Бердяев Н.А. Смысл творчества / Н.А. Бердяев. - Москва: АСТ, 2011. - 345 c. Истоки тайноведения: Справочник по оккультизму. - Симферополь, 1994. - 304 с. Ладоренко О.О. Знание за пределами науки / О.О. Ладоренко. - Москва: Наука, 1996. - 56 с. Лосев А.Ф. История античной эстетики: Итоги тысячелетнего развития / А.Ф. Лосев. -Москва: АСТ, 2000. - 187 c.
Неттесгеймский А. Оккультная философия. - М., 1994. - 133 с.
Папюс. Оккультизм: Первоначальные сведения. - Москва: Локид-Пресс, 2003. - 336 с. Xondzinskiy P. Ruhoniy Shtaynerga qarshi: Waldorf pedagogikasi bo'yicha. - Moscow, 2001. -17 p.
Холл М.П. Энциклопедическое изложение масонской, герметической, каббалистической и розенкрейцеровской символической философии / М.П. Холл. - Москва: Эксмо, 2007. - 864 с.
Шмаков В.А. Священная книга Тота. Великие арканы Таро: Абсолютные начала философии эзотеризма. - Москва. - 1916. - С. 3-22.
Ямвлих. О египетских мистериях. Символика Таро: Путь посвящения / О. Ямвлих. -Москва: София, 2008. - 112 с.
Faivre Antoine. Access to Western Esotericism.SUNY Series in Western Esoteric
Traditions.Albany / Faivre Antoine. - New York: State University of New York Press, 1994. - 88
p.
Pierre A. Riffard. Dictionaire de Iesterisme. - Paris, 1993. - 243 p.
Рорти Р. Философия и зеркало природы / Р. Рорти. - Новосибирск: Наука, 1991. - 128 с.
Шлик М. Поворот в философии. Хрестоматия по философии / М.Шлик. - Mосква: Наука,
1997. - 135 с.
Нигина А. Шермухамедова, Темурбек К. Ибраимов
Национальный университет Узбекистана имени Мирзо Улугбека, Ташкент, Узбекистан Значение оккультных знаний в развитии современной науки
Аннотация. Периодическое развитие философии науки рассматривается через несколько периодов, включая отношения между наукой и эзотерикой. К этому же и относятся эзотерические знания, оккультизм, религия и мифология. Известный философ и ученый Поль Фейерабенд утверждает, что «науку следует лишить центрального места в качестве идеологии научной элиты и приравнять к мифологии, религии и даже магии». То есть философия науки сегодня признает ряд явлений и скрытых знаний, выходящих за рамки науки, но не может внятно объяснить механизм возникновения мистического знания. Эта терминологию принято называть оккультизмом или оккультным знанием.
Человек всегда особенно относится к мистическим явлениям и сверхъестественным феноменам. Люди, которые не могли понять чего-то без научного или логического объяснения, пытались вообразить могущественных «богов», ответственных за определенные события. Оккультизм - это вера в определенные мистические силы, которые могут влиять на человеческую жизнь. Общение с этими силами доступно только самоотверженным людям. Существуют оккультные практики, которые помогают соединиться с этими силами. Православная церковь считает оккультизм опасным явлением, не имеющим ничего общего с христианством. Оккультизм основан на идее саморазвития и жизни вне Творца. Является заблуждением то, что древо добра и зла не только безосновательно, но и полезно, несет вред человечеству. Оккультизм тесно связан с грехом гордыни и верой в то, что человек, например, может обратиться к силам природы и самостоятельно перенести все тяготы этого мира.
Данная статья посвящена проблеме оккультизма и его известным течениям, раскрывает их терминологические особенности, значение и содержание. Обсуждается роль оккультизма в современной науке, взаимоотношения науки и оккультизма, приводится исторический анализ. В статье показано историческое значение оккультизма, возникновение и развитие оккультизма, его основные ответвления и направления, его актуальное значение.
Ключевые слова: философия науки; оккультное знание; оккультизм; эзотерика; оккультная философия.
Nigina A. Shermukhamedova, Temurbek K. Ibraimov
National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek, Tashkent, Uzbekistan
The importance of occult knowledge in the development of modern science
Abstract. The periodic development of the philosophy of science is seen through several periods, including the relationship between science and esotericism. This also includes esoteric knowledge, occultism, religion and mythology. Noted philosopher and scientist Paul Feyerabend argues that «science should be de-centralized as the ideology of the scientific elite and equated with mythology, religion, and even magic». That is, the philosophy of science today recognizes a number of phenomena and hidden knowledge that go beyond the scope of science, but cannot clearly explain the mechanism of the emergence of mystical knowledge. This terminology is called occultism or occult knowledge.
Man always has a special attitude towards mystical phenomena and supernatural phenomena. People who could not understand something without a scientific or logical explanation tried to imagine powerful «gods» responsible for certain events. Occultism is the belief in certain mystical powers that can influence human life. Communication with these forces is available only to selfless people. There are occult practices that help connect with these forces. The Orthodox Church considers the occult a dangerous phenomenon that has nothing to do with Christianity. Occultism is based on the idea of self-development and life outside the Creator. It is a delusion that the tree of good and evil is not only unreasonable, but also useful and harmful to humanity. Occultism is closely connected with the sin of pride and the belief that a person, for example, can turn to the forces of nature and independently endure all the hardships of this world.
This article is devoted to the problem of occultism and its well-known currents, reveals their terminological features, meaning and content. The role of occultism in modern science, the relationship between science and occultism is discussed, and a historical analysis is given. The article shows the historical significance of occultism, the emergence and development of occultism, its main branches and directions, its actual significance.
Keywords: philosophy of science; occult knowledge; occultism; esotericism; occult philosophy.
References
Balagushkin E.G. Ezoterika v novyh religioznyh dvizheniyah [Esotericism in New Religious Movements] Diskursy ezoteriki [Discourses of esotericism]. Moscow, 2001. P. 214-239, [in Russian].
Bezant A. Drevnyaya mudrost' [Ancient Wisdom], (Feniks, Rostov-na-Donu, 2005, 288 p.), [in Russian].
Berdyaev N.A. Smysl tvorchestva [The meaning of creativity], (AST, Moscow, 2011, 345 p.), [in Russian].
Istoki tajnovedeniya: Spravochnik po okkul'tizmu [The Origins of Occult Science: A Guide to the Occult]. Simferopol', 1994. P. 304, [in Russian].
Ladorenko O.O. Znanie za predelami nauki [Knowledge beyond science], (Moscow,1996, 56 p.), [in Russian].
Losev A. F. Istoriya antichnoj estetiki: Itogi tysyacheletnego razvitiya [The history of ancient aesthetics: Results of the millennial development], (AST, Moscow, 2000, 187 p.), [in Russian]. Nettesgejmskij A. Okkul'tnaya filosofiya [Occult Philosophy], (Moscow, 1994, 133 p.), [in Russian].
Papyus. Okkul'tizm: Pervonachal'nye svedeniya [Occultism: Initial information], (Lokid-Press, Moscow, 2003, 336 p.), [in Russian].
Holl M.P. Enciklopedicheskoe izlozhenie masonskoj, germeticheskoj, kabbalisticheskoj i rozenkrejcerovskoj simvolicheskoj filosofii [Encyclopedic exposition of Masonic, Hermetic, Kabbalistic and Rosicrucian symbolic philosophy], (Eksmo, Moscow, 2007, 864 p.), [in Russian].
Xondzinskiy P. Ruhoniy Shtaynerga qarshi: Waldorf pedagogikasi bo'yicha [Against spiritual Steiner: according to Waldorf pedagogy], (Moscow, 2001, 17 p.), [in Uzbek]. Shmakov V.A. Svyashchennaya kniga Tota. Velikie arkany Taro: Absolyutnye nachala filosofii ezoterizma [The Holy Book of Thoth. The Great Arcana of the Tarot: The Absolute Principles of Philosophy Esotericism]. Moscow, 1916. P. 3-22. [in Russian].
Yamvlih. O egipetskih misteriyah. Simvolika Taro: Put' posvyashcheniya [About the Egyptian mysteries. The symbolism of the Tarot: The Path of Initiation], (Sofiya, Moscow, 2008, 112 p.), [in Russian].
Faivre, Antoine (1994). Access to Western Esotericism.SUNY Series in Western Esoteric Traditions.Albany, (State University of New York Press, New York, 88 p.). Pierre A. Riffard. Dictionaire de Iesterisme. (Paris, 1993, 243 p.).
Rorti R. Filosofiya i zerkalo prirodi [Philosophy and the mirror of nature]. (Nauka, Novosibirsk, 1991, 128 p.), [in Russian].
Shlik M. Povorot v filosofii. Xrestomatiya po filosofii [A turn in philosophy. A textbook on philosophy], (Nauka, Moscow, 1997, 135 p.), [in Russian].
Автор туралы мэл1мет:
Шермухамедова Нигина Арслановна - философия гылымдарыныц докторы, профессор, философия жэне руханият негiздерi кафедрасыныц мецreрушid, Мирзо ¥лык,бек атындагы 0збекстан улттык университет, Ташкент, 0збекстан.
Ибраимов Темурбек Куанишбай Ули - магистрант, Мирзо ¥лыкбек атындагы 0збекстан улттык университета, Ташкент, 0збекстан.
Shermukhamedova Nigina Arslanovna - Doctor of Philosophy, Professor, Head of the Department of Philosophy and Fundamentals of Spirituality, Doctor of Philosophy, Professor, National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek, Tashkent, Uzbekistan.
Ibraimov Temurbek Quanishbay Uli - master's student, National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek, Tashkent, Uzbekistan.
