CC BY
0УДК 37
Сапарова А.Т.
2 курс магистранты Элкей Марг^лан атындагы Павлодар педагогикалык университет (Павлодар, Казахстан)
ФИЗИКА САБАЦТАРЫНДА СЫНИ ОЙЛАУДЫ ДАМЫТУ
Аннотация: Жумыста сыни ойлауды физика сабацтарында дамыту ти1мд1рек екендггг кврсетглген, вйткенг ол адамныц ацыл-ой дамуына айтарлыцтай улес цосады. Физика сабацтарында сыни ойлауды дамыту эд1стер1 мен мысалдары царастырылады. Барлыц здгстер сабацтыц жеке кезецдер1не бвл1нед1 жэне цолдану мысалдарымен тус1нд1р1лед1.
Ключевые слова: сыни ойлау, физика, оцу процес1, ацпаратты талдау, жаца здгстер, жаратылыстану пэндер1, мугал1мнщ рвл1, зерттеу тэс1лдер1, тэж1рибел1к тапсырмалар.
Клрюпе. Сыни т^ргыдан ойлау-б^л акпаратты талдау, корытынды жасау жэне логика мен дэлелдер непзщде шешiм кабылдау кабшетг Б^л болжамдарды, дэлелдер мен корытындыларды сыни т^ргыдан багалау жэне эртYрлi кезкарастарды белектеу жэне багалау кабшетш бiлдiредi. Сыни т^ргыдан ойлайтын адам эдетте жасырын Yй-жайларды кере алады, логикалык кателiктердi тани алады жэне мэселелердi шешуге жYЙелi тэсiлдi колдана алады. Б^л дагды эсiресе акпарат кец таралган жэне жиi карама-кайшы келетш к^рп элемде ете мацызды.
Сыни ойлауды дамыту кдарп элемде мацызды дагды болып табылады, ейткенi ол непзделген шешiмдер кабылдауга кемектеседi. Акраратты талдауга, эртYрлi дэлелдердi багалауга, ойластырылган жэне акпараттандырылган шешiмдер кабылдауга мYмкiндiк бередi. Сонымен катар проблемаларды
шешуге ыкпал етед^ Сыни ойлау дагдылары кYPделi мiндеттер мен мэселелердi тиiмдi шешуге, оларды шешудiц стандартты емес тэсшдерш табуга кeмектеседi. Шыгармашылыктын, дамуына ыкпал етiп, проблемаларды эр кырынан керуге жэне жаца идеялар мен шешiмдер табуга мYмкiндiк бередi. Жэне де карым-катынасты жаксартады, адамдар ез кезкарастарын жаксырак дэлелдей алады, баскаларды тыцдап, нэтижелi пiкiрталастарFа катысып, сенiмдi акпарат кeздерiн сенiмсiздерден ажыратута, фактiлердi пшрлер мен жалFан мэлiмдемелерден белуге кемектесед^ Осылайша, сыни ойлауды дамыту тез езгеретш элемге сэттi бейiмделу, саналы шешiмдер кабылдау жэне жеке кэшби даFдыларды дамыту Yшiн кажет.
Физика сабактарында сыни т^ыдан ойлау окушылардыц акпаратты талдау, логикалык корытынды жасау, эртYрлi дэлелдердi баFалау жэне зерттелетш материал негiзiнде негiзделген шешiмдер кабылдау кабшетш бiлдiредi. Б^л бiлiм алушыларFа фактiлердi игерiп кана коймай, сонымен катар казiргi элемдегi бiлiм берудщ мацызды элементi болып табылатын проблемаларды шешу, сыни т:^ыдан ойлау жэне eзiн-eзi талдау даFдыларын дамытуFа мYмкiндiк бередi.
Физика окушыларFа табиFат зандарын Yйретiп кана коймай, сонымен катар олардын сыни ойлауынын дамуына ыкпал етед^ Макалада физика м^аимдерше окушылардын талдау, баFалау жэне негiзделген шешiмдер кабылдау даFдыларын тиiмдi дамытуFа мYмкiндiк беретiн эдiстер карастырылады. Окытудын интерактивт эдiстерiн енгiзу, пiкiрталастар жYргiзу жэне типтш емес есептердi шешу окушылардын сыни ойлауын калыптастыруFа кeмектеседi, б^л оларFа физиканы окып Yйренуде Fана емес, кYнделiктi eмiрде де пайдалы болады. Сайып келгенде, физика сабактары табиFат зандылыктарын зерттеу сабактарына айналып кана коймай, окушыларды ойшылдар мен талдаушылар ретiнде дамыту мYмкiндiгiне айналады.
Физика сабактарында сыни ойлауды дамыту Yшiн келесi эдiстердi KOлдануFа болады:
1. Окушылардын аналитикалык ойлауын ынталандыру Yшiн физикадаFы контроверсиялык мэселелер бойынша дебаттар мен тюрталастар eткiзу.
2. Оларды шешуге стандартты емес кезкарасты кажет ететiн атиптш мiндеттер мен проблемаларды кою.
3. Зертханалык ж^мыстар, жобалар жэне шы^армашылык тапсырмалар сиякты интерактивтi окыту эдютерш колдану.
4. Негiзделген жауаптар мен талдауды кажет ететiн с^рактар кою аркылы тэуелсiз жэне сыни ойлауды ынталандыру.
5. Окушылардын кызыFушылыFы мен белсендi катысуын ынталандыру Yшiн мультимедиялык ресурстар мен заманауи технологияларды пайдалану.
Б^л эдiстер окушылардын физика сабактарында сыни ойлау даFдыларын дамытуFа жэне оларды окуда да, eмiрде де кYPделi мэселелердi шешуге дайындауFа кемектесед^
Физика сабактарында сыни ойлауды тиiмдi дамыту Yшiн келесi эдiстердi колдану ^сынылады:
1. ОкушыларFа талдауды, талкылауды жэне шешiмдердi табуды кажет ететш кYPделi тапсырмаларды немесе мэселелердi коюды камтитын проблемалык окыту.
2. Зертханалык ж^мыстарды, топтык жобаларды, пiкiрталастарды, тюрталастарды жэне окушылардын белсендi езара эрекеттесушщ баска тYрлерiн камтитын интерактивтi эдютер.
3. Кeрнекi ойлау мен аналитикалык кабiлеттердi ынталандыру Yшiн мультимедиялык ресурстарды жэне акпаратты визуализацияны пайдалану.
4. Непзделген корытындыларды, эртYрлi кезкарастарды талдауды жэне акпараттандырылFан шешiмдер кабылдауды кажет ететш тапсырмалар аркылы сыни ойлауды Yнемi ынталандыру.
5. Окушылардын ж^мысы мен нэтижелерш сыни т¥PFыдан баFалау Yшiн eзiн-eзi бакылау жэне eзiн-eзi баFалау даFдыларын калыптастыру.
Б^л эдютер физика сабактарында окушылардыц сыни ойлауын тиiмдi дамытуга кемектеседi, оку процесiн кызыкты, практикалык жэне танымдык етедi.
7 сыныпта орындалатын <^йкелю коэффициентiн аныктау» зертханалык ж^мысын карастырайык. Б^л зертханалыкж^мыс бiлiм алушыларга эртYрлi беттер арасындагы Yйкелiс коэффициентiн аныктау бойынша эксперименттер жYргiзуге, алынган мэндердi салыстыруга жэне YЙкелiске бет тYрiнiц эсерi туралы корытынды жасауга шакырылады.
мYйкелiс коэффициенты аныктау" зертханалык ж^мысы келесi себептер бойынша окушылардыц сыни ойлауын дамытуга ыкпал етедг Практикалык тэжiрибе аркылы теорияны тексеру Б^л зертханалык ж^мыста окушылар теориялык бiлiмдерiн тэжiрибе жYзiнде колдануга мYмкiндiк алады. Yйкелiс кYшiнiц коэффициентi сиякты абстрактiлi ^тымды накты тYPде аныктауга тырыскан кезде, окушылар физика зацдарын тYсiнiп кана коймай, олардыц шынайы емiрдегi эрекеттерiн де байкай алады. Б^л, ез кезепнде, сыни ойлауды дамытуга эсер етед^ себебi окушылар YЙкелiс кYшiнiц мэнш тек есептер аркылы емес, накты тэжiрибелер мен елшеулер аркылы танып-бшедг
Мэселе кою жэне гипотеза калыптастыру
Ж^мысты бастар алдында окушылар YЙкелiс коэффициентiнiц кандай факторларга байланысты езгеретшш болжау Yшiн гипотеза жасайды. Олар эртYрлi беткi кабаттар мен материалдардыц Yйкелiс коэффициентiне калай эсер ететшш ездерi аныктауга тырысады. Б^л сыни ойлау дагдыларын дамытуга септiгiн типзед^ ейткенi окушылар эр тYрлi жагдайларды талдап, ез болжамдарын тексередi.
Элшеу жэне мэлiметтердi талдау
Зертханалык ж^мыс барысында окушылар накты елшеулер жYргiзiп, нэтижелердi ецдеумен айналысады. Эр тYрлi мэндер мен керсеткiштер арасындагы байланыстарды аныктау барысында олар зерттеу эдiсiне сыни кезкараспен карауга Yйренедi. Окушылар елшеу нэтижелерш д^рыс тYсiндiру,
кателiктердi есепке алу жэне мэлiметтердi талдау аркылы дэлелдi корытындылар жасау кабiлеттерiн дамытады.
Шешiм кабылдау жэне аргументация
Ж^мысты орындау кезiнде окушылар Yйкелiс коэффициентiнiн мэнш аныктау Yшiн тYрлi эдiстердi колданады. Олар бiр Fана эдiс аркылы емес, бiрнеше эдiс колдану аркылы накты шешiмге келедi. Б^л кезде эр эдютщ ез артыкшылыктары мен кемшшктерш талдай отырып, ен тиiмдi эдiстi тандайды. Б^л YДерiс окушыларFа ез шешiмдерiн негiздеп, дэлелдер келпруге Yйретедi, яFни сыни ойлау мен аргументация дагдыларын дамытуFа ыкпал етед^
Ж^мыстын нэтижелерiн талкылау жэне корытынды жасау
Зертханалык ж^мыс аякталFаннан кешн окушылар eздерiнiн ж^мыс нэтижелерiн талкылап, эртYрлi факторлардын Yйкелiс коэффициентiне эсерш тYсiндiредi. Олар Fылыми эдiс аркылы зерттеу жYргiзiп, нэтижелерiн логикалык тYPде тYсiндiредi. Б^л процессте окушылар ездершщ ойларын сыни т¥PFыдан кайта карастырып, жана идеялар ^сынады.
Кателiктердi аныктау жэне тYзету
Окушылар зертханалык ж^мыста кателiктер мен сэйкессiздiктерге тап болуы мYмкiн. М^ндай жаFдайлар сыни ойлау даFдыларын дамытады, себебi окушылар катеш аныктап, онын себебiн тYсiну Yшiн косымша талдау жYргiзуге мэжбYP болады. Б^л даFдылар тек физика сабаFында Fана емес, eмiрдiн баска салаларында да манызды.
Горизонталь жазыктыкпен бiркалыпты козFалFан дененiн Yйкелiс коэффициентiн аныктау.
К^рал-жабдыктар: Бiлеуше, динамометр, трибометр.
Максаты: СырFанау Yйкелiсi коэффициентiн эр тYрлi тэсiлдер аркылы аныктау. АлынFан мэлiметтердi салыстырып, Yйкелiс коэффициентiнiн мYмкiндiгiнше дэл мэнш аныктау
Кдоал-жабдыктар: Бiлеуше, динамометр, трибометр.
Кыскаша теория: Бiркалыпты козFалыс кезiнде денеге эсер ететiн кYштердiн тен эсерлi кYшi 0 тен.
Fауыр + N + Fтарт + FYЙк = 0 (1) Б^л куштердщ Ох осше проекциясы: Fтарт - FYЙк = 0, Fтарт = FYЙк (2) Б^л кYштердiц Оу осше проекциясы: Fауыр - N = 0, Fауыр = N (3)
Yйкелiс кYшi тiреудiц реакция кYшi мен YЙкелiс коэффициентiне тэуелдi: FYЙк = ц N (4)
(2), (3), жэне (4) тецдеулерден: ц = Fтарт / Fауыр (5)
Ж^мыстыц орындалу тэртiбi:
Динамометрдiц кемепмен бiлеушенiц салмагын жэне трибометрге жаткызып тарту кYшiн елшецдер.
Тэжiрибенi жагдайды езгертпей Yш рет кайталацдар. Элшенген мэндердi кестеге енгiзiцдер:
Тэжiрибенiц Элшенгеш Есептелгеш
реттiк № Тарту кYшi, Ауырлык ц цорт
Fтарт, Н кYшi Fауыр, Н
1
2
3
цорт = ( ц 1 + ц 2 + ц3) / 3
Абсолют жэне салыстырмалы катенi бершген формула аркылы есептецдер:
Ац1 = цорт - ц 1 Ац2 = цорт - ц 2 Ац3 = цорт - ц 3 Ацорт = (Ац 1 + Ац 2 + Ац3) / 3 е = (Ацорт / цорт ) 100 %
Абсолют жэне салыстырмалы катеш ескерш есептеулер нэтижесш жазындар:
... % салыстырмалы катеш ескерсек: ц = цорт + Дцорт
мYйкелiс коэффициентiн аныктау" зертханалык ж^мысы окушылардын сыни ойлау даFдыларын дамыту Yшiн ете тиiмдi к^рал болып табылады. Б^л ж^мыс окушыларды ездершщ теориялык бiлiмдерiн тэжiрибеде колдануFа, мэселеш зерттеу барысында гипотезалар жасауFа, нэтижелердi талдауFа жэне кателiктердi аныктап, шешiмдер кабылдауFа Yйретедi. Нэтижесiнде, окушылардын Fылыми кезкарасы калыптасып, олар кYPделi мэселелердi шешуде сыни ойлау мен терен тYсiнiкке ие болады.
Бiлiм алушылар Yйкелiс коэффициентiн аныктау Yшiн бiркатар эксперименттер жYргiзiп, деректердi жинап, талдауы керек. Б^л логикалык ойлауды жэне алышан нэтижелерден акпарат алу кабшетш кажет етедi.
Келесi, эртYрлi эксперименттердщ нэтижелерiн жэне олардын Yйкелiс коэффициентше эсерiн салыстыра отырып, окушылар б^л кeрсеткiшке эсер ететiн факторлар туралы корытынды жасауы керек. Б^л деректердi салыстыру жэне негiзделген корытындыларды т^жырымдау кабiлетiн дамытады.
Зертханалык ж^мыс барысында окушылардан балама шешiмдердi iздеудi талап ететiн кYтпеген жаFдайлар немесе мэселелер туындауы мYмкiн. Б^л ойлау икемдшгшщ дамуына жэне киын жаFдайлардан шы^удын жолын табуFа ыкпал етедi.
Осылайша, Yйкелiс коэффициентiн аныктау Yшiн зертханалык ж^мыс студенттерден сыни ойлауды колдануды талап етедi.
Корытындылай келе, физика сабактарында сыни ойлаудын дамуы окушылардын казiргi элемде сэттi бейiмделуi Yшiн кажеттi негiзгi даFдыларды калыптастыруда манызды рел аткарады. Сыни ойлауды дамыту материалды теренiрек игеруге ыкпал етш кана коймайды, сонымен катар окушыларды тэуелшз ойлауFа, мiндеттерге креативтi кезкараска жэне казiргi акпараттык KOFамдаFы табысты iс-эрекетке дайындайды. Физика сабаFында сыни ойлауды
дамыту — б^л тек гылыми бшм беру гана емес, окушылардыц жеке т^лгалык жэне интеллектуалдык есуiне ыкпал ететiн мацызды процесс. Окушылардыц ездерiн сенiмдi тYPде бiлдiруi, шешiм кабылдауда ез пшрш коргауы, гылыми эдiстердi колдануы — болашакта олардыц кез келген салада табысты болуына негiз бола алады. Сондыктан, физика сабактарында сыни ойлауды дамыту Yшiн эртYрлi эдiс-тэсiлдердi пайдалану, окушыларды зерттеу ж^мыстарымен таныстыру, тэжiрибе жасауды ^йымдастыру мацызды.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:
1. Шэйкенова, А. М. (2017). Сыни ойлау жэне оны окытуда колдану эдiстерi. Астана: Н^р-Медиа.
2. Т^ргынбаева, З. Ж. (2014). Жаратылыстану пэндерi сабактарында сыни ойлау дагдыларын дамыту. Алматы: Мектеп.
3. Кенжебаева, А. Б. (2018). Жаца педагогикалык технологиялар жэне оларды физика сабагында колдану. Астана: Еуразия университетi.
4. Ахметова, А. М. (2016). К&^рп замангы бiлiм беру эдiстемесi: сыни ойлау мен шыгармашылыкты дамыту. Алматы: Бшм.
5. Сешткали, Э. К. (2019). Физика пэншде окушылардыц сыни ойлауын дамыту. Шымкент: Шымкент университета
6. Сагындыкова, А. Н. (2013). Сыни ойлауды дамытудагы педагогикалык эдютер. Алматы: Бiлiм.
7. Н^рсештова, Р. А. (2020). Физика сабагында сындарлы окыту: теория жэне практика. Алматы: Казак университет^
