CC BY
25DOIRA IJROCHILIGINI O'RGANISHDA MUSIQIY-NAZARIY
FANLARNING AHAMIYATI
Qurbonov Azizbek
Professional ta'lim: Xalq ijodiyoti (cholg'u ijrochiligi) ta'lim yo'nalishi 2-kurs
talabasi
Ilmiy rahbar: O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan artist,professor
Dilmurod Islomov
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada musiqiy ta'lim jarayonida doira sinfi o'quvchilariga musiqiy-nazariy fanlarni o'qitishning ahamiyati, hozirgi kunda ushbu sohadagi dolzarb muammolar haqida so'z yuritilgan.
Kalit so'zlar: Musiqiy ta'lim, metod, "Skarabey", mnemonika, texnologiya, kvadrat, interval.
Musiqa - hech narsa bilan o'lchab, solishtirib bo'lmaydigan beqiyos ilohiy ta'sir kuchiga ega.
Sh.Mirziyoyev
Mustaqillikning 30 yillik davri mobaynida mamlakatimizda ko'p sohalar qatori musiqa san'atida ham e'tiborga molik ishlar amalga oshirildi. Ushbu islohotlar so'nggi olti yillikda ham davom etib kelmoqda. Buning samarasi o'laroq, musiqa san'atini keng ko'lamda rivojlantirish zarur shart-sharoitlar yaratildi. Yosh avlodga mi lliy va jahon mumtoz musiqalari asosida ta'lim-tarbiya berish yo'lida muhim ishlar amalga oshirildi.
Ma'lumki, musiqa san'ati bevosita cholg'ular bilan bog'liq. Manbalarda keltirilgan ma'lumotlarga ko'ra, musiqa cholg'ulari cholg'ulari orasida dastlab urma zarbli cholg'ular paydo bo'lgan. Sababi, eng qadimgi mehnat qo'shiqlari, ovga chiqishlar usul (ritm) tuzilish jihatdan bevosita bir-biriga bog'liq bo'lgan. Keyinchalik shovqinli musiqa cholg'ulari paydo bo'ldi. O'zbek xalq cholg'ularida ijro etish san'ati o'z taraqqiyotining ko'p asrlik an'analari meros qilib oldi. Ularning ildizlari qadim davrlarga borib taqaladi. 1933-yildagi Ayratom shaxristoni arxeologik qazishmalarida topilgan madaniy boyliklar, qadimiy adabiy manbalar, turli musiqa cholg'ulari mavjud bo'lganligidan dalolat beradi. [4.B.4]
Musiqa cholg'ulari va ulardagi ijrochilik yillar davomida takomillashib bordi. Bugungi kunda cholg'u ijrochiligida musiqiy ta'lim uzviyligini ta'minlash
dolzarb masalalardan h isoblanadi. Nazarimda cholg'u ijrochilik sohasini qushning birinchi qanoti, musiqiy ta'limni esa ikkinchi qanoti deb ta'riflasak to'g'ri bo'ladi. Boisi, bir qanotli qush osmonga ko'tarila olmagani kabi cholg'u ijrochiligida tahsil olayotgan talabalar ham musiqiy ta'limsiz o'z sohasi bilan bog'liq bo'lgan kerakli bilim va ko'nikmalarini o'zlashtirish jarayonida ko'plab qiyinchiliklarga uchraydi.
Hozirda oliy ta'limda cholg'u ijrochiligi bo'yicha tahsil olayotgan ayrim talabalari o'zim ijro qiladigan cholg'uni yaxshi bilsam yetarli, musiqiy-nazariy fanlarni chuqur bilishim shart emas, kelajakda bu fanlardan dars bermaymanku kabi fikrlar ham uchrab turadi. Bunday fikrlar bolalar musiqa va san'at maktablarining aksariyat musiqiy fan o'qituvchilari o'zlari o'tad igan darslariga mas'uliyatsizlik bilan qarashlari va o'quvchilarni o'z darslariga yetarlicha qiziqtira olmaganliklari, dars jarayonida o'quvchilarning individual qiziqishlarini inobatga olgan holda yakka tarzda ish olib borilmaganliklarida deb hisoblayman.
Ta'kidlash joizki, musiqa ijrochiligidan ta'lim berish o'qituvchidan turli bilim, ko'nikma va qobiliyat talab etadigan ishdir. O'qituvchi uchun faqat sozanda bo'lishning o'zi yetarli bo'lmay, undan pedagogik fikrlash, o'quvchining ichki dunyosini ko'ra b ilish uning individual xususiyatlarini hisobga olish kabi sifatlarga ega bo'lish ham talab etiladi. Cholg'u ijrochiligi va musiqiy fanlardan ta'lim beradigan o'qituvchi yuqori pedagogik mahorat va psixologik bilimlar egasi bo'lmog'i lozim.
Bolalar musiqa va san'at maktabiga xalq cholg'u ijrochiligi yo'nalishiga ta'lim olish uchun kelgan o'quvchining tanlagan yo'nalishini doira deb oladigan bo'lsak, o'qituvchi o'quvchiga doira cholg'usining tarixi, ustoz sozandalar hayot yo'llari va bu sohaga qo'shgan hissalari haqida tushuncha berib o'tadi. O'quvchiga doira cholg'usida biror asar ijro qila olishi uchun doira cholg'usining nota tizimi, nota cho'zimlari tushintirib o'tiladi. Tabiiyki bu holatda "Musiqa nazariyasi" fanining o'rni juda muhim hisoblanadi. Shuni ngdek, xalq cholg'ularida o'qish istagini bildirgan o'quvchi doira cholg'usi bilan bir qatorda ksilofon cholg'usini ham o'rganishi kerak bo'ladi.
Ksilofon rnma zartli musiqa cholg'usi bo'lib, Yevropada XV asгda paydo bo'lgan. O'quvchiga bu cholg'u haqida qisqacha ma'lumot beгib o'tilganidan so'ng, gamma beriladi. Bunda o'quvchi gammani ijro qilishi "Musiqa nazariyasi" fanini yaxshi o'zlashtiгishi keгak bo'ladi. Sababi berilgan gammada nechta belgi bor va uning uchtovushliklari kabi musiqiy elementlarni bilishi uchun bu fanning o'mi muhim. Demak, musiqiy ta'lim nazariy bilim va ko'nikmalaг berea, cholg'u ijгochiligi ya'ni mutaxassislik fanlari amaliy ko'nikma va tajгibalaгni o^ganishda talabalaгga o'ziga xos tajгiba bilim^ majmui bo'lib xizmat qilaг e kan.
Cholg'u ijrochiligi yo'nalishida ta'lim olayotgan yoshla^a musiqiy fanlami o'qitishda zamonaviy innovatsion pedagogik texnologiyalaг va interfaol ta'lim metodlaгidan foydalanib dare tashkil etilsa maqsadga muvofiq bo'^ edi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar va interfaol metodlar asosida tashkil etilgan dare^ o'qituvchi va talabalaming o'zaro hamkoгligiga asoslangan bo'lib, daгsda ijodiy muhit yaratish, dars samaradorligini oshirish, talabalarda mustaqil fikrlash mulohaza yuritish, o'z munosabatini bildiгish ko'nikmalaгini shakllantirishga xizmat qiladi. Masalan daгsni avvalida o'tgan mavzuni takroriash uchun "Blits so'rov" metodidan yoki topqiгlik mashqlaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Yana Ыг zamonaviy inteгfaol metodlaгdan biгi "Skarabey" interfaol metodi bo'lib, o'quvchilaráa fikriy bog'liqlik, mantiq, xotiгaning гivojlanishiga imkoniyat yaratadi, qandaydiг muammoni hal qilishda o'z fikгini ochiq va e^in ifodalash mahoгatini shakllantiгadi. "Skaгabey" metodi o^uvchi^ tomonidan oson qabul qilinadi, chunki u faoliyatning fikrlash, bilish xususiyatlari inobatga olingan holda ishlab chiqilgan
Musiqiy ta'lim bilan uzviyligini ta'minlashda yangicha interfaol metodi ishlab chiqilsa, bu o'quvchi^ va talabla^a yana ham musiqiy fanlarning mohiyatlarini tushunishlaгi uchun yangi eshiklaг ochilgan bo'^ edi deb o'ylayman. Masalan, men bola^ musiqa san'at va maktab o'quvchilari uchun "Musiqa nazariyasi" fanidan musiqiy atamalaг va fanga oid qiyin mavzu^ va so'zlami tez eslab qolishlaгi uchun "Imagine and гemembeг" ma'nosi "Tassavuг qiling va eslang" bu metod "mnemonika" ya'ni eslab qolish san'ati bilan bog'liq. Bu metodni amaliyotga joriy qilish tartibi quyidagicha: bu metodda o'quvchilar musiqa nazariyasi fanidan musiqiy. atamalarni eslab qolishlari kerak. Masalan: son miqdoridagi intervallar 8 ta 1-Prima, 2-sekunda, 3-tersiya, 4-kvarta, 5-kvinta, 6-seksta, 7-septima, 8-oktava. O'quvchilaг bulami taгtib bilan yod olish kerak. Deylik bunda o'quvchi^ biгinchi navbatda o'zlarining fikгlashlaгidan kelib chiqqan holda intervallarni har birlariga obraz berib chiqadilar va ularni bir biriga bog'lab eslab qolishga harakat qilishadi. Masalan: prima inte^aliga biz otoaz sifatida (piгamida)so'zini olishimiz mumkin endi piramida bilan primani
umumlashtiramiz: piramidalar har yili 1 yoshga ulg'ayganliklarini bir joyga
to'planib nishonlashar ekan. O'quvchilar iloji boricha obrazlarni birlashtirish
jarayonida iloji boricha oddiylikdan qochgan holda insonning hayoliga ham
kelmagan narsalar bilan bog'lasalar eslab qolishlari ikki barobar osonroq bo'ladi.
Yana misol qilib 4- intervalimiz Kvarta intervalini oladigan bo'lsak kvarta (kvadrat) 4 ta qizil rangdagi fillar kvadrat bo'lib 4 tomga qarab sakrab ketishdi. Bu yerda birinchi navbatda inson ongiga notanish bo'lgan obraz bu qizil rangdagi fil chunki bunday hodisani inson avval hech o'ylab ko'rmagan va hayoliga ham keltirmagan agar biz kvadrat tomonlari teng bo'lgan to'g'ri burchakli to'rtburchak deb tasavvur qilsak, miyamizda bu oddiy holdek qabul qilinib, eslab qolish ancha past natija ko'rsatgan bo'lar edi. Bu kabi metodlarni Cholg'u ijrochiligi yo'nalishida musiqiy ta'lim uzviyligini ta'minlash borasida yana ko'plab shunga o'xshash metod ishlab chiqilib amaliyotga tatbiq etilsa o'ylaymanki, o'quvchi yoshlar uchun musiqaga va cholg'u ijrochiligiga bo'lgan munosabatlari va bu sohani rivojlantirishga yana ham keng yo'l ochiladi.
Shu o'rinda yana bir taklifimni aytib o'tmoqchiman. Musiqiy ta'lim jarayonida o'quvchi yoshlarga va talabalarga bilim berib kelayotgan o'qituvchi hamda ustozlarga hozirgi globallashuv zamonida musiqachilarning kasbiy faoliyatida yangi axborot texnologiyalari bilan bir qatorda musiqa sohasida axborot texnologiyalari cholg'u ijrochiligi yo'nalishi tahsil olayotgan talabalar uchun kompyuter dasturlari ishlab chiqilib, o'z bilim va ko'nikmalarini zamon talabiga javob bera oladigan darajada rivojlantira olishsa, bu sohada rivojlanish uchun dasturul amal bo'lib xizmat qiladi. Masalan: Rossiyaning ayrim universitetlarida musiqa bilan bog'liq elektron texnologiyalar o'quv rejasining predmeti sifatida o'rganiladi. Shunga o'xshash ta'lim muassasalarida kompyuter tizimlari "tovushli lug'atlar" ishlab chiqilmoqda. Kompyuter dasturlari cholg'u ijro qilishni o'rgatish, cholg'u diapazonini, zarblar va dinamik belgilar ijrosi va hokazolarni aniqlash imkonini beradi.
Demak biz ham bu sohadagi chet el tajribalarini o'rganib, amaliyotga qo'llagan holda cholg'u ijrochiligi va musiqiy ta'lim sohasiga zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalangan holda kompyuter dasturlari ishlab chiqishimiz kerak. Bunda cholg'u ijrochiligi yo'nalishidagi o'quvchilar uchun o'zlarining mutaxassislik cholg'usi haqida tizimli va amaliy dasturiy ta'minot ishlab chiqish kerak. Dastur o'z ichiga cholg'u bo'yicha barcha ma'lumotlarni jamlagan holda o'ziga xos baza yaratiladi. Mazkur bazada cholg'u ijrochiligiga hissa qo'shgan buyuk ustozlarning ijod yo'llari haqida ma'lumotlar, ularning uy muzeylariga, basatakorlarning muzey-kvartiralariga virtual ekskursiyalar, cholg'ular ijro texnikasi bo'yicha video va audio darslar joylashtiriladi. O'quvchilar cholg'uni
Cholg'u ijrochiligida musiqiy ta'lim uzviyligini ta'minlash Providing the integrity of music education in instrumental performance
virtual ijro etishlari uchun qiziqarii o'yin^ va turii xil test savollarini o'z ichiga
oladi.
Bundan tashqari cholg'u ijгochiligi bo'yicha ta'lim olayotgan talaba yosh^ uchun u^ o'гganayotgan asaгlaгi va bu yo'nalishdagi o'quv adabiyotlami zamon talabiga mos ravishda QR-kodlash zamon talabi hisoblanadi. Bu orqali talaba va o'quvchi^ o'zlarining qo'l telefonlari yoгdamida o'zlari ijгo qilmoqchi bo'lgan asaг haqida kerakli ma'lumotlami bilishlaгi mumkin bo'ladi. QR-kod bu maxsus ta^da kodlangan ma'lum Ыг ma'lumotning kvadrat ko'rinishidagi tasviгi. Hoziгgi kunda kameraga ega zamonaviy telefonlaг kvadгat ko'rinishidagi tasviï ostida yashiгingan ma'lumotlami oson o'qish imkonini beradi. Buning uchun boг yo'g'i telefon kamerasini QR-kodga yaqinlashtirilib undan kodlangan ma'lumotga ega bo'lishimiz mumkin. Musiqa adabiyoti va musiqa da^laridan musiqa Esiklopediyalar dasturini ishlab chiqish lozim. Chet el tajribalariga yuzlanadigan bo'lsak "Kiril va Metyusning mashhrn- musiqa ensiklopediyasi" unda deyarii baroha zamonaviy guгuhlaг va ^rochi^, musiqiy albomlaг haqida ma'lumot^ mavjud. Ushbu ensiklopediya yordamida har qanday guruhning rivojlanish tarixi, turii mamlakatlaráa гok, jazz, pop musiqasining shakllanishi haqida ma'lumot olishimiz, yozuvni tinglash yoki videoklip tomosha qilish imkoniyati mavjud bo'ladi.
O'quvchi yoshlami cholg'u ijrochiligida musiqiy ta'lim uzviyligini ta'minlashda axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish bir qator muhim vazifalarni hal qila oladi. Bular:
- talabalaming o'qishga bo'lgan motivatsiyasini oshirish;
- talabalarning mustaqil ijodiy faoliyatga qiziqishini rivojlantirish;
- talabalarning ijodiy salohiyatini oshirish;
- o'quvchilaming musiqa madaniyatiga qizishini oshirish.
Xulosa o'mida shuni aytish mumkinki cholg'u ijrochiligi sohasini katta uy deb ta'rif bereak, musiqiy ta'limni uyning kaliti deb ol ishimiz mumkin. Kalitsiz uyni ichiga kirish va uyning ichida nima^ boriigini ko'rib bo'lmasligi kabi cholg'u ijrochiligida musiqiy ta'limning qanchalik kerakli ekanligini tushuntirish hozir kunda yoshla^a musiqa ta'limidan bilim berib kelayotgan haг Ыг pedagogning vazifasidir.
REFERENCES
1. Shavkat Mimyoyevning "Sha^ taronalari" o'n ikkinchi xalqaro musiqa festivalining ochilishiga bag'ishlangan tantanali marosimdagi tabrik so'zi. Manba: Xalq so'zi gazetasi. 2019-yil, 27-avgust.
2. G'afurov M "Cholg'u ijrochiligi" Toshkent: 2015 -y.1-bob
3. Odilov A "Cholg'ushunoslik" Samarqand: 2012 -y.
4. Rahimov Sh, Yusupov Sh. "Cholg'u ijrochiligi" "Musiqa" nashriyoti, T. 2011 -y.
5. https://hozir.org/interfaol-talim-metodlari.html
6. Musiqachining kasbiy faoliyatida yangi axborot texnologiyalari. Musiqa sohasida axborot texnologiyalari. Musiqa o'rganish uchun dasturiy ta'minot https://torentfile.ra/uz/programmy/novye-informacionnye-tehnologii-v-professionalnoi-deyatelnosti-muzykanta.html
7. http://yorituvchi.ucoz.net/news/qr_kod_nima/2017-04-12-46
8. Ibrohimov O, Xudoyev G' "Musiqa tarixi". "Barkamol fayz media" nashriyoti. Toshkent: 2018-y.
9. Yusupova N "Musiqa savodi metodikasi va ritmika" Toshkent: 2017-y.
10. Musabekova S "Musiqa tarbiyasi" Toshkent:1973 -y.
