CC BY
0AVTOMOBIL VA QISHLOQXO'JALIKMASHINALARI
УДК 656.13
CHORRAHANING SIG'IMINI AYLANMA HARAKATLI CHORRAHA MISOLIDA
ANIQLASH
O'runov Dilshod Alimardon o'g'li doktorant, Toshkent davlat transport universiteti, dilshodorunov@,gmail. co m
Annotatsiya. Hozirgi kunda yo'llarda transport vositalarining xavfsiz harakatlanishi uchun yo'l va chorrahalarni to'g'ri loyihalash va harakatni to'g'ri tashkillashtirish muhim masal alardan bir hisoblanadi. Buning uchun chorrahada turli zamonaviy o'zgartirishlar amalga oshirilmoqda. Ushbu maqolada transport harakatlarini to'g'ri tashkil etib chorrahaning sig'imini aniqlashning ahamiyatini ko'rib chiqdik. Bu jarayonda, aylanma harakatli chorrahalar bo'yicha bir nechta adabiyotlar tahlil qilindi, sinov tajriba ishlari amalga oshirish uslubi o'rganildi va keyingi bosqichda amalga oshiriladigan topshiriqlar belgilab olindi.
Annotation. Currently, many studies are being conducted to improve the transport sector and study it scientifically and practically. Among them, work on increasing the safety of drivers and passengers is of great interest to many. Driving is an activity that is closely related not only to technical skills, but also to personal behavior, emotional state and psychological aspects. The personality and behavior of each driver are reflected in his driving style. Driver behavior has a great impact on driving safety and efficiency, and this issue is of particular importance in preventing road accidents. In this article, we studied, analyzed, concluded and determined the tasks to be carried out at the next stage.
Аннотация. В настоящее время проводится множество исследований по совершенствованию транспортной сферы и ее научному и практическому изучению. Среди них работа по повышению безопасности водителей и пассажиров вызывает большой интерес у многих. Вождение — это деятельность, тесно связанная не только с техническими навыками, но и с личным поведением, эмоциональным состоянием и психологическими аспектами. Личность и поведение каждого водителя отражаются в его стиле вождения. Поведение водителя оказывает большое влияние на безопасность и эффективность вождения, и этот вопрос имеет особое значение в профилактике дорожно-транспортных происшествий. В данной статье мы изучили, проанализировали, сделали выводы и определили задачи, которые необходимо выполнить на следующем этапе.
Kalit so'zlar: haydovchining xatti-harakatlari, o'tkazuvchanlik, chorraha, aylanma harakat.
Keywords: driver behavior, capacity, intersection, roundabout.
Ключевые слова: поведение водителя, пропускная способность, перекресток, кольцевая развязка.
1. Kirish
Hozirgi kunda transport vositalarining soni oshgani sayin, ularning harakatini xavfsiz va samarali tashkil etish transport muhandislari uchun muhim masalalardan biri hisoblanadi. Chorrahaning o'tkazuvchanlik qobiliyati, sig'imini oshirish uchun chorrahaning dizayniga o'zgartirish holatlari ham uchramoqda. Biz quyida aylanma harakat tashkil etilgan chorrahalarning sig'imini aniqlashni ko'rib chiqamiz.
Zamonaviy aylanma yo'llarning rivojlanish tarixi 1903 yilda Nyu-York shahrida transport muhandisi Uilyam Felps Eno tomonidan yaratilgan birinchi yo'l aylanalariga borib taqaladi. Ushbu loyiha Kolumb doirasida haydovchilar harakatini tartibga solish uchun ishlab chiqilgan. Bu esa o'sha davrda shahar transport tizimini takomillashtirishda muhim qadam bo'ldi [1].
Biroz vaqt o'tgach, fransuz arxitektori Eugen Henard ham Parijda mustaqil ravishda
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 3-son, 2024 Maxsus son
Scientific Journal Of Mechanics And Technology ISSN 2181-158X, Volume 5, Issue 3, Special Issue 2024 AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI harakat doirasi konsepsiyasini ishlab chiqdi. Ikkala muhandisning yondashuvlarida muhim texnik farqlar mavjud edi. Eng asosiy farq markaziy orolning diametrida edi:
Eno markaziy orol uchun taxminan besh fut (1,5 m) diametrni tavsiya qilgan. Henard esa orol diametrini besh baravar kattaroq, ya'ni kattaroq orolni talab qilgan [1]. Bu farqlar harakatlanish samaradorligi va xavfsizligini oshirish maqsadidagi yondashuvlarining o'ziga xosligini aks ettiradi. Shunday qilib, zamonaviy aylanma yo'llar paydo bo'lishi uchun turli mamlakatlarda muhandislik va arxitektura yutuqlari birlashgan.
Aylanma yo'llarga xos dizayn xususiyatlariga kirishda ustunlik berish qoidasi, burilish, yoni, ajratuvchi va markaziy orollar, piyodalar o'tish joylari va yuk mashinalari fartuklari kiradi, bunda dastlabki uchta xususiyat eng diqqatga sazovor xususiyatlardir. "Kirish vaqtidagi yo'l bering" qoidasi yaqinlashish yo'laklarida bo'lgan haydovchilarni aylanma yo'lga xavfsiz kirishi uchun aylanma transportda mos bo'shliqni kutishga majbur qiladi. Aylanma oqimning uzluksiz oqishini ta'minlovchi yondashuvlarda ortiqcha oqim navbatlari. Burilish - kirish va chiqish yo'llarida kichik radiuslardan foydalanish, bu haydovchilarni yaqinlashishdan aylanma yo'lga oson o'tishga yo'naltiradi [2] va haydovchilarni markaziy orol bo'ylab xavfsiz manevr qilish uchun tezlikni pasaytirishga majbur qiladi [3] [4]. Splitter orol dizayni elementi odatda ko'tarilgan beton orol bo'lib, transport vositalarining burilishini yaxshilaydi va piyodalarni kesib o'tishning o'rtasida himoya qiladi [5]. Flare - bu boshqa qator qo'shish orqali yaqinlashishning kengayishi, shuning uchun aylanma yo'l ko'proq transport vositalarini sig'dira oladi. Bu xususiyat chorrahada [5] [4] o'tkazish qobiliyatini oshirish va chorraha oldidan va undan keyingi yo'llarni minimal kengliklarda [5] ushlab turish uchun mo'ljallangan. Oxirgi xususiyat - o't o'chirish mashinalari yoki yuk mashinalari kabi katta yuk mashinalarining burilish yo'llari uchun mo'ljallangan apronidir [6]. Xususiyat dizayni ushbu transport vositalariga va orolning markaziy radiusiga asoslangan. 1-rasmda zamonaviy aylanma yo'lning ba'zi tipik tartibi va xususiyatlari ko'rsatilgan.
1-rasm. Zamonaviy aylanma harakatli chorraha tuzilishi.
Ikkita tasnifga bo'lingan besh turdagi aylanma yo'llar mavjud: -an'anaviy: mini-, bir qatorli va ko'p qatorli aylanma yo'llar
An'anaviy tasnifdagi aylanma yo'llarda harakatlanish tezligi, aylanasi diametri va bir sutkada o'kazishi mumkin bo'lgan transport vositalari soni(sig'imi) 1-jadvalda keltirilgan.
____1 -jadval
tezligi Aylana diametri Sig'imi
Mil/soat Km/soat fut metr Dona/sutka
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 3-son, 2024 Maxsus son
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
mini
Bir qatorli
Ko'p qatorli
15-20
20-25
25-30
24.1-32.1
32.1-40.2
40.2-48.2
45-90
90-180
150300
13.727.4
27.454.8
45.791.4
15000
25000
45000
a)
b)
c)
2-rasm. An'anaviy tasnifdagi aylanma yo'llar: a) mini b) bir qatorli c) ko'p qatorli
Aylanma yo'llarning muqobil klassi turbo va "gulli" aylanma yo'llarni o'z i chiga oladi, ularni 3-rasmda ko'rish mumkin. Ularning ikkalasi ham ko'p polosali aylanma yo'llar bilan bog'liq muammolarni, jumladan, navigatsiya, ayniqsa konsentrik aylana konstruksiyalarida chiqish va haydovchini o'zgartirish bo'laklarini o'z ichiga oladi. Turbo aylanma yo'lni loyihalashda ishlab chiqilgan maqsadlarga kirish va aylanish tezligini pasaytirish, bo'laklarni o'zgartirish va uch yoki undan ortiq bo'laklarga o'tish muammolarini bartaraf etish kiradi[7] "Gul" aylanasi faqat o'ngga burilish bo'laklarini sirpanish yo'laklari sifatida ajratib turadi [8] Ushbu bo'laklar ajratilgandan so'ng, qolgan bo'laklar bir qatorli aylanma yo'l orqali va chapga burilish harakatiga xizmat ko'rsatish uchun mo'ljallangan. Bu haydovchilarning ishini osonlashtiradi, chunki ular faqat bitta yo'l harakati yo'lida bo'lishadi va bu ko'p qatorli aylanma yovllarda paydo bo'lishi mumkin bovlgan to'quvni ham oldini oladi.
a) b)
3-rasm. aylanma yo'llarning muqobil sinflari: a) turbo aylana, b) ''gulli'' aylana
Haydovchining xatti-harakatlari har qanday transport obyektining funksionalligiga muhim ta'sir ko'rsatishi mumkin. Xulq-atvor haydovchilarning uchta darajasi bor, ular: bilimga asoslangan, qoidalarga asoslangan va malakaga asoslangan [9]. Bilimga asoslangan xatti-harakatlar haydovchilarning notanishligiga qaratilgan bo'lib, unda ilg'or fikrlash darajalari notanish joylarda qo'llanilishi kerak. Qolgan ikkita xatti-harakat haydovchilarning tanishligidan kelib chiqadi. Qoidalarga asoslangan xatti-harakatlar haydovchi ma'lum bir ketma-ketlikda harakat qilish tartib-qoidalarini tushunganida qo'llaniladi. Ushbu tartib-qoidalar esga olinadi va ma'lum bir haydovchi tomonidan ilgari o'tmagan yo'lda harakatlanish uchun ishlatiladi. Ko'nikmaga asoslangan xulq-atvor ko'proq instinktiv bovlib, agar topshiriq haydovchining ongiga ovrgatilgan bovlsa, harakat qisqa vaqt ichida diqqatni tortadi. Xavotir haydovchilarning bilimga asoslangan xulq-atvorini kovrsatishi bilan bog'liq, chunki o'z xatti-harakatlariga asosli dalillar keltira olmaganlar xavfli manevrlarni ko'rsatishi va avtohalokatga olib kelishi mumkin.
2. Metodlar
Aylanma yo'lning kirish quvvati - bu ma'lum aylanma oqim va yaqinlashish sharoitida
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali
5-jild, 3-son, 2024 Maxsus son
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
aylanma yo'lga kirishi mumkin bo'lgan avtotransport vositalarining maksimal soni. Ushbu quvvat qarama-qarshi harakat miqdoriga bog'liq va quyida keltirilgan 1-tenglama yordamida aniqlanadi. Aylanma yo'lning umumiy sig'imi maksimal kirish quvvati sifatida belgilanadi.
Aylanma yo'llarda kirish imkoniyatini aniqlash uchun turli usullar mavjud. Eng keng qo'llaniladigan usullardan ba'zilari quyidagilar: -Tanner-Vu tenglamasi -Buyuk Britaniya modeli
-GIRABASE, aaSIDRA va RODEL kompyuter dasturlari
Kamchiliklari: ushbu usullar, asosan, yaqinlashishning umumiy kirish qobiliyatini hisoblashga qaratilgan bo'lib, har bir alohida bo'lakning kirish qobiliyatini alohida hisoblash imkonini bermaydi [10]. Bu esa tahlil natijalarini aniq va bo'laklararo farqlarga mos bo'lmagan darajada umumlashtirishga olib keladi.
Magistral yo'l sig'imi qo'llanmasi 2010 aylanma yo'llar uchun yaxshilangan baholash usullarini taklif etadi. Ushbu usul turli sharoitlarda aylanma yo'lga kiradigan har bir alohida bo'lakning sig'imini aniqlash imkoniyatini beradi. Bu metodologiya sig'imni hisoblashda aniqroq natijalar beradi va har bir bo'lakning xatti-harakatini tahlil qilishga imkon yaratadi.
HCM 2010 ga ko'ra, kirish quvvati har xil darajadagi tanishlik, aylanma yo'llar soni va haydovchining tajovuzkorligi tufayli har bir holatda sozlanishi kerak. Imkoniyatlar, soatiga transport vositalari soni, quyidagi tenglamada ko'rsatilganidek, avval muhokama qilingan ikkita bo'shliqni qabul qilish omillaridan foydalanish orqali muhim bo'lak uchun hisoblanadi:
bu yerda:
vc -qarama-qarshi oqim,
^ _ 3600
:_-kuzatish vaqti: bir xil vaqt ichida katta ko'chaga kiradigan ikkita kichik ko'cha transporti o'rtasidagi vaqt oralig'i,
B =
T :
3600
:.-kritik vaqt: kichik ko'cha transport vositasi qabul qilishga tayyor bo'lgan asosiy ko'cha harakatidagi minimal vaqt oralig'i.
Ushbu model faqat bir qatorli aylanma yo'llar uchun mo'ljallangan, chunki ko'p bo'lakli aylanma yo'lga kirish qo'shimcha mulohazalarni talab qiladi [11].
NCHRP 672 hisobotida ta'kidlaganidek, HCM 2010 bir nechta "oddiy, empirik regressiya modellari" ga ega bo'lib, ular odatda ko'p qatorli aylanma yo'llarda qo'llanilishi mumkin [12]. Birinchi tenglamani bir qatorli kirishga yoki bir qarama-qarshi aylanma bo'lakka ega bo'lgan ikki qatorli kirish aylanma yo'lining bir qatoriga qo'llash mumkin.
bu yerda:
co,pce - yuk avtomobillar uchun sozlangan yo'lak hajmi (avt/soat), .■. -ziddiyatli oqim (avt/soat).
Keyingi tenglama oldingi uchun ko'rsatilgan bir xil o'zgaruvchilardan foydalanadi va ikkita qarama-qarshi aylanma yo'laklarga ega bo'lgan bitta kirish chizig'i bo'lgan hollarda qo'llaniladi.
Ikki qarama-qarshi aylanma yo'laklarga ega bo'lgan yondashuvga ikkita chiziq kirganda,
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 3-son, 2024 Maxsus son
AVTOMOBIL VA QISHLOQXO'JALIKMASHINALARI o'ng va chap kirish yo'llariga alohida tenglamalar qo'llaniladi.
bu yerda:
r .,- yuk avtomobillar uchun sozlangan o'ng bo'lakning sig'imi (avt/soat), - .,- yuk avtomobillar uchun sozlangan chap bo'lakning sig'imi (avt/soat),
.■. ... -ziddiyatli oqim (avt/soat).
Kirish qobiliyati tenglamalarining yakuniy to'plami yuqori burchakli birlashtiruvchi o'ngga burilish chizig'i sharoitida qo'llaniladi, bu ham sirpanish chizig'i deb ataladi. Ular sirpanish chizig'i mos ravishda bir yoki ikkita chiqish yo'liga birlashganda qo'llanilishi mumkin.
bu yerda:
Cbypassi-t>ce- yuk avtomobillar uchun sozlangan aylanma yo'lak hajmi (avt/soat), vex.Pce " qarama-qarshi chiziqning chiqish oqimi (avt/soat).
Chiqish yo'laklari bilan past burchak ostida birlashadigan sirpanish yo'laklari yoki chiqish bo'laklari bilan birga qo'shimcha chiziqlar hosil qiluvchi sirpanishli yo'laklarning sig'imi hali aniqlanmagan, chunki HCM 2010 bu hodisalarni baholamagan.
3. Natija va muhokamalar
Aylanma yo'nalishlar an'anaviy chorrahalarga nisbatan kamxarajatliligi, foydalanish samaradorligi, xavfsizlik va atrof-muhit muammolari bo'yicha afzalliklarga ega ekanligi ko'rsatilgan. Aylanma yo'llarning afzalliklari juda ko'p bo'lsa ham, haydovchining yo'lni tanishligi bilan bog'liq ba'zi kamchiliklar mavjud.
Biz yuqoridagi formulalar yordamida aylanma harakatli chorrahalarning sig'imini hisoblashimiz mumkin bo'ladi, lekin bunda aniqlikka e'tiborni qaratishimiz lozim. Biz keying bosqichda yuqoridagi uslublardan foydalanib yurtimizdagi aylanma harakat tashkil qilingan chorrahalarning sig'imini aniqlash va real ma'lumotlar bilan tadqiqotlar o'tqazishimiz mumkin bo'ladi.
4. Xulosa
Ushbu maqolada aylanma harakatli chorrahalarning turlari va ularning sig'imini aniqlash bo'yicha mavjud metodlar bilan tanishdik. Bu metodlardan foydalanib sinov-tajriba o'tkazish bo'yicha vazifalar belgilab olindi. Umuman olganda biz transport harakatlarini mavjud sharoitlardan foydalanib optimallashtirsak, transport foydalanuvchilariga qulayliklar yaratsak bu yurtimizning rivojlanishiga zamin bo'ladi.
ADABIYOTLAR
1. G. Jacquemart, "NCHRP Sysnthesis of Highway Practice 264: Modern Roundabout Practice in the United States," Transportation Research Board, National Research Council, Washington, D C., USA, 1998.
2. A. Flannery and T. Datta, "Operational Performance Measures of American Roundabouts," Transportation Research Board: Journal of the Transportation Research Board, vol. 1572, pp. 68-75, 1997.
3. P. T. Savolainen, J. M. Kawa, A. J. McArthur and T. J. Gates, "A Review of Roundabout Public Information and Educational Programs and Materials," in 91st Annual Meeting of the Transportation Research Board, Washington, D.C., USA, 2012.
4. S. K. Shrestha, "Benefits of Urban Roundabouts in the State of Maryland,"
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 3-son, 2024 Maxsus son
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
Compendium: Papers on Advanced Surface Transportation Systems, Vols. SWUTC/02/476700-00003-4, 2002.
5. A. Flannery, L. Elefteriadou, P. Koza and J. McFadden, "Safety, Delay, and Capacity of Single-Lane Roundabouts in the United States," Transportation Research Record: Journal of the Transportation Research Board, vol. 1646, pp. 63-70, 1998.
6. "Roundabout Design Standards: A Section of the Traffic Engineering Policy & Design Standards," City of Colorado Springs, Colorado Springs, CO, USA, 2005.
7. L. G. H. Fortuijn, "Turbo Roundabouts - Design Principles and Safety Performance," Transportation Research Record: Journal of the Transportation Research Board, vol. 2096, pp. 1624, 2009.
8. T. Tollazzi, M. Renceli and S. Turnsek, "Slovenian Experiences with Alternative Types of Roundabouts - "Turbo" and "Flower" Roundabouts," in 8th International Conference, Vilnius, Lithuania, 2011.
9. M. H. Martens and M. R. J. Fox, "Do Familiarity and Expectations Change Perception? Drivers' Glances and Response to Changes," Transportation Research Part F, vol. 10, pp. 476-492, 2007.
10. J. G. Bared and A. M. Afshar, "Using Simulation to Plan Capacity Models by Lane for Two- and Three-Lane Roundabouts," Transportation Research Record: Journal of the Transportation Research Board, vol. 2096, pp. 8-15, 2009.
11. J. Bie, H. K. Lo and S. C. Wong, "Capacity Evaluation of Multi-Lane Traffic Roundabout," Journal of Advanced Transportation, vol. 44, pp. 245-255, 2010.
12. National Cooperative Highway Research Program, "Report 672 Roundabouts: An Informational Guide," Federal Highway Administration, Washington, D. C., USA, 2010.
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali
5-jild, 3-son, 2024 Maxsus son
