БАЪЗЕ МАСЪАЛАҲОИ НАЗАРИЯВИИ ПАЙДОИШ ВА ТАШАККУЛЁБИИ ФАЪОЛИЯТИ БОНКӢ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

УДК: 336.71

БАЪЗЕ МАСЪАЛА^ОИ НАЗАРИЯВИИ ПАЙДОИШ ВА ТАШАККУЛЁБИИ ФАЪОЛИЯТИ БОНКЙ

Сайдалиев Чурабек Рамазонович

Аннотатсия. Дар мацола масъалауои пайдошавии бонщо ва ташаккулёбии он уамчун институти молияви дар низоми муносибатуои ицтисоди баррасй мегардад. Рушди низоми бонкй маруилауои мухталифу мураккабро тай намуда, дар фаъолияти хоцагидории уар як кишвар шарти мууим ба шумор меравад. Цайд мегардад, ки ки фаъолияти бонщо хеле гуногун аст ва дар шароити хозира онуо на тануо уаракати пулиро ташкил мекунанд, балки ба фаъолона азхуд намудани намудуои нави амалиёт дар бозоруои сугурта ва фонди, трест, хизматрасонии машварати ва дар бунёди корхонахои худи машгул мебошанд.

Диццати махсус ба пайдоиш, рушд ва ацидауои олимони ватаниву хорицй перомуни нацши бонщо дар ицтисодиёт ва умуман хоцагии цауонй равона гардидааст. Таулили масъалщои назариявии фаъолияти бонщо барои ошкор намудани муаммоуо ва такмили рушди минбаъдаи он барои таукими муносибатуои молияви мууим арзёби мегардад.

Калидвох,ах,о. Фаъолияти бонки, рушди ицтисодиёт, муносибатуои молияви, ицтисодиёти бозоргони, бозори молияви, таварум, ММД, ниуодуои молияви, сармоягузори, Бонки милли, бонкуои тицоратй ва бехатарии молияви.

Барои ицтибос: Сайдалиев, Ц. Р. Баъзе масъалауои назариявии пайдоиш ва ташаккулёбии фаъолияти бонки / Ц. Р. Сайдалиев //Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - No. 2.1 (41). -С. 201-207.

НЕКОТОРЫЕ ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ВОПРОСЫ ВОЗНИКНОВЕНИЯ И ОРГАНИЗАЦИИ БАНКОВСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ

Сайдалиев Джурабек Рамазонович

Аннотация. В статье рассматриваются вопросы возникновения банков и их становления как финансового института в системе экономических отношений. Развитие банковской системы проходит различные и сложные этапы и считается важным условием экономической деятельности любой страны. Отмечается, что деятельность банков весьма разнообразна и в современных условиях они не только организуют движение денег, но и занимаются активным освоением новых видов операций на страховом и фондовом рынках, трастовых, консультационных услугах и создании свои собственные предприятия.

Особое внимание уделено возникновению, развитию и концепциям отечественных и зарубежных ученых о роли банков в экономике и мировой экономике в целом. Анализ теоретических вопросов банковской деятельности считается важным для выявления проблем и совершенствования ее дальнейшего развития для укрепления финансовых отношений.

Ключевые слова. Банковская деятельность, экономическое развитие, финансовые отношения, рыночная экономика, финансовый рынок, инфляция, ВВП, финансовые институты, инвестиции, Национальный банк, коммерческие банки и финансовая безопасность.

SOME THEORETICAL ISSUES IN THE EMERGENCE AND ORGANIZATION OF BANKING ACTIVITIES

Saidaliev Jurabek Ramazonovich

Annotation. The article discusses the emergence of banks and their formation as a financial institution in the system of economic relations. The development of the banking system goes through various and complex stages and is considered an important condition for the economic activity of any country. It is noted that the activities of banks are very diverse and in modern conditions they not only organize the movement of money, but are also

actively developing new types of operations in the insurance and stock markets, trust, consulting services and creating their own enterprises.

Particular attention is paid to the emergence, development and concepts of domestic andforeign scientists about the role of banks in the economy and the world economy as a whole. Analysis of theoretical issues of banking is considered important for identifying problems and improving its further development to strengthen financial relations.

Keywords. Banking activities, economic development, financial relations, market economy, financial market, inflation, GDP, financial institutions, investments, National Bank, commercial banks and financial security.

TyîopHmH Macta^a. ,3,ap mapomu pymgu MyHocu6aTxou 6o3op HaRmu 6ohkxo xaMHyH HHcrmyTH MogHSB0 gap hh30mh MyHocu6aTxou HRTucog0 a$30um ë$Ta, mapTH MyxuMH ^aiogusTH xo^arugopuu xap sk KHmBapn Myocup 6a myMop MepaBag. Bohkxo Bo6acTa 6o pymgu MyHocu6aTxou TH^opamBy HRTucog0 Ba HHHyHHH capMOsry3op0 ^aiogusTpo Bacei HaMyga gap TaxKHMH paBaHgxou capMOsry3op0, TaiMHHH ^ohxoh HaBH Kop0, FaHH rapgoHugaHH 6y^era KumBap Ba yMyMaH 6apou TaiMHHH pymgu 6ocy6oTH HRTucog0 omhjh MyxuMTapuH ap3ë60 MerapgaHg. BuHo6ap hh Taxgugu Maciagaxou Ha3apuaBHH TamaKKygë60 Ba pymgu 6ohkxo gap xaMa Mapxugaxou ^aiogusTH KumBap py3Mappa 6or0 xoxag MOHg.

Tax.ro.™ TaxKHKOTxou oxhp Ba HampuëT.

Taxgugu TaxRHROTxou oxup HumoH MeguxaHg, kh gap To^hkhctoh oguMOHH coxa 6a MOHaHgu B.M. fflapunoB, 3.C. CygTOHOB, C.^,. KoMugoB, y.C.X,HKMaT0B, ®.C. 06ugoB, X.P. ygyrxo^aeBa, X.y. yMapoB, XaHp30ga ffl., Cogex3oga A Ba gurapoH nepoMyHH HH3OMH 6ohk0 Kopxou 3uëg 6a aH^OM pacoHugaaHg. HampuëTH Kopxou ugMH gap caMTH ^aioguHTH 6ohk0 a3 Tapa^u oguMOHH xopu^H Ba BaTaHH a3 oh maxogaT Meguxag, kh coxaH 6oHKgop0 gap HH3OMH MyHocu6aTxou HRTucog0 caxMH KagoH gomTa, axaMHSTH KagoHH ugMupo gopo Me6omag.

MaKcagu MaKO^a Taxgugu Maciagaxou Ha3apuHBHH naHgoum Ba pymgu ^aiogusTH 6ohk0 xaMHyH HHcTHTyTH MogHSB0 6a myMop MepaBag. Hhhyhhh MaRcagu MaRoga a3 omKop HaMygaHH naHgoum, pymg Ba aRugaxou oguMOHH BaTaHHBy xopuH0 nepoMyHH HaRmu 6ohkxo gap uRTucoguëT, Taxgugu Maciagaxou Ha3apuHBHH ^aiogusTH 6ohkxo, omKop HaMygaHH MyaMMoxo Ba TaKMugu pymgu MHH6aigau oh u6opaT Me6omag.

MyxTaBOH acocuH MaBog. naHgoum Ba pymgu ^aioguHTH 6ohk0 Mapxugaxou ryHoryHpo Tan HaMyga, gap HH3OMH MyHocu6aTxou HRTHcog0 Ba ^aioguHTH xo^arugopuu xap sk KumBap HaRmu Kagugupo u^po MeKapg. Ta^pu6au ^axoH0 HumoH Meguxag 6ohkxo 6opu aBBag a3 acpu VII nem a3 Mugog 6a By^yg OMagaaHg. A3 xaMOH BaKT aggaKaH nygguxaHgaxo Bynyg gomTaHg Ba gap pymgu MHH6aigau ^aiogusTH 6oHKgop0 3aMHHau ycTyBop ry3omTaaHg.

MacagaH, gap Phmh KaguM maxcoHe, naHgo mygaHg, kh 6apou rupu^TaHH $ouga, 6a HBa3H TaHraxo, gogaHH Kap3 Ba HHTHRogu nyg Mamryg 6ygaHg. ^Ke a3 aBBaguH 6ohkxo, gap maxpxou agoxugau KragHH, BeHeTcus, reHys acpxou 14—15 naHgo mygaaHg Ba gap gurap MHHTa^axo HH3 Te3 naxH rapgugaHg.

Bosg Rang Kapg, kh 6ohkxo 3uëga a3 nopcag cog TamaKKyg ë$Ta, HMpy3 6a xaHcu TamKHgoTH Rap30 HH3 ^aiogusT MeKyHaHg Ba gap pymgu u^TucoguëTu KHmBapxou agoxuga Ha^mu MyxuMpo u^po MeKyHaHg. Bosg Rang Kapg, kh xygu TamaKKygë6uH 6ohkxopo 60 naHgo mygaHH nyg MaHcy6usT MeguxaHg. ^iHe 6aigu 6a By^yg OMagaHH nygxo HH30MH 6oHKgop0 xaMHyH Huxogu MogusB0 naHgo myga gap osHga gurap aMaguëTxopo HH3 aMag0 MeKapg.

TaipuxH ^aiogusTH 6ohk0 a3 oh maxogaT Meguxag, kh HMpy3 gy Ha3apusH naHgoumu 6ohkxo xaMHyH Huxogu Maxcycu xo^arugopuu Mog0 By^yg gopag. Oh 0gHM0He, kh a^ugau sKyMpo Tapa$gop0 MeKyHaHg, 6ap oh a^ugaaHg, kh 6ohkxoh aBBag Ha 6apou TaxKHMH MyHocu6aTxou nyguM Mog0, 6agKH 6apou TaxKHMH ^aiogusTH KopxoHaxou ucTexcog0 gap Mapxugau pymgu HHgycTpagu3aTcus 6a By^yg OMagaaHg.

OgHMOHH gurap 6omag, TaiKHg MeKyHaHg, kh 6ohkxo gap gaBpaxou nemTap gap mapouTH pymgu $eogag0 TamaKKyg Ba 6a By^yg OMagaaHg. Ohxo hc6ot MeKyHaHg, kh xarro gap gaBpau RaguM Taga6oT Ba Huë3H MapgyM 6a 6ohkxo xaM^yH MHëHapaB gap napgoxTxou agoxuga 6a MHëH OMag.

Taxgugxo HumoH MeguxaHg, kh эgeмeнтxон ^aiogusTH 6ohk0 gap KHmBapxou RaguM a3 ^yMga, gap HTagus, Whoh, Mucp Ba 6aiTap gap gurap KumBapxo Mymoxuga MemygaHg. Bosg Rang Kapg, kh nem a3 xaMa aMaguëTxoH 6ohk0 60 xapugy ^ypymu TaHra Ba nyg Maxgyg 6ygaHg Ba 6aigTap 60 Mypypu 3aM0H Ba naHgo mygaHH MyHocu6aTxou HaB ^aiogusTH 6ohk0 Bacei Merapgag.

Ag6aTTa, 6aigu paBHaRH 6oHKgop0 Ba Taicup pacoHugaH 6a pymgu HRTucoguëTH MHgg0 OgHMOHH MyxTagu^ 6a 0My3umu hh coxau axaMHSTH Maxcycpo paBOHa Kapga, ougu pymgu MHH6aigau oh Kopxou 3Hëge 6a aH^OM pacoHugaaHg.

Баъзе олимон бар он акида будаанд, ки бонк хамчун ниходи махсуси хочагидории молй на бо сабаби рушди муносибатхои пулию молй дар мархилаи аввали он, балки дар он мархилае, ки мавчудияти шабакаи муассисаи махсуси танзимкунандаи муомилоти пул зарур буд ба вучуд омад [6,48].

Тахлили масъалахои назариявии низоми бонкдорй нишон медихад, ки дар мархилахои гуногуни рушди фаъолияти иктисодй бонкхо накши калидиро ичро карда, оиди онхо акидахои гуногун аз тарафи олимони иктисоддон пешниход гардидаанд. Дар Чумхурии Точикистон перомуни низоми бонкй ва фаъолияти муассисахои молиявию карзй олимони зиёд мисли Б.М. Шарипов, З.С. Султонов, С.Д. Комилов, У.С.Дикматов, Ф.С. Обидов, Х.Р. Улугхочаева, Х.У. Умаров, Хайрзода Ш., Солехзода А ва дигарон тадкикот гузаронидаанд.

Бояд кайд кард, ки фаъолияти бонкхо хеле гуногун аст ва дар шароити хозира онхо на танхо харакати пулиро ташкил мекунанд, балки ба фаъолона азхуд намудани намудхои нави амалиёт дар бозорхои сугурта ва фондй, трест, хизматрасонии машваратй ва дар бунёди корхонахои худй машгул мебошанд.

Вобаста ба масъалаи мазкур олими рус И. Кисилёва дуруст кайд мекунад, ки фаъолияти муассисахои бонкй чунон гуногун аст, ки мохияти аслии онхо дар хакикат номуайян мегардад [5,40].

Имруз бонкхои тичоратй дорои фаъолияти васеъро дошта, вазифахои зиёдро аз кабили падохтхо, идоракунии таваккал, танзими асъор, пеш бурдани сиёсати пуливу карзй, тахлили бухронхои молиявй ва пешгирии онхо, чорй намудани инноватсия ва технологияи муосир, ракамикунони фаъолияти бонкй ва дигар амалиётхои муосирро амалй менамояд.

Дар заминаи тахлили фаъолияти бонкй дар шароити имруза кайд кардан мумкин аст, ки назарияи бонкй ин самти илми иктисодие мебошад, ки амалиётхои муосири бонкиро омухта, накши бонкхоро дар рушди иктисодиёт ва таъсири он ба бозори молиявии кишвар ошкор менамояд.

Дар кишвар оиди ташаккулёбй ва рушди низоми бонкй тавре дар боло кайд кардем аз тарафи олимони зиёд тадкикотхо гузаронида шудаанд. Масъалахои рушди фаъолияти бонкй бисёртар дар корхои Ш. Рахимзода, Б.М. Шарипов, Солехзода А, Д. Умаров, С. Комилов, ШД. Хайрзода, З.С. Султонов, Б.М. Ч,ураев, С.Ч,. ва дигарон дида мешаванд. Олимони ватанй бештар дар бораи низом бонкй тадкикот гузаронида тамоми чанбахои фаъолияти бонкиро мавриди баррасй карор додаанд.

Масалан, профессор Ш. Рахимзода кисми асосии низоми карзии институтсионалиро низоми бонкй мешуморад. Вай кайд менамояд, ки низоми бонкй хамчун мачмуи бонкхо маблагхои муваккатан озоди ахолию шахсони хукукиро чамъ намуда, онхоро ба ниёзмандон бо шартхои муайян ба карз медихад» [7,93].

Албатта, имруз дар шароити рушди муносибатхои молиявию карзй бо чунин акида рози нашудан мумкин нест, зеро маблагхои муваккатан озоди ахолию шахсони хукукй як кисми дороихои бонкиро ташкил менамояд ва барои амалиётхои бонкй шарти зарур ба хисоб меравад.

Низоми бонкй ва фаъолияти бонкй бо якдигар сахт алокаманд буда дар вокеъ аз чанбахои гуногуни молиявию иктисодиро дар бар мегиранд. Агар низоми бонкй мачмуъй ташкилотхои молиявиро дар бар гирифтва бошад, пас фаъолияти бонкй бошад амалиётхои гуногуни бонкй ва хизматрасониро дар бар мегирад. Низоми бонкй тамоми чанбахои ташкилоти молиявй ва танзими бахши бонкиро дар бар мегирад ва аз ин лихоз мафхуми васеътар мебошад. Дамин тарик тахлили фаъолияти бонкй бидуни баррасии низоми бонкй дар мархилаи мазкури тадкикот имконнопазир арзёбй мегардад.

Низоми бонкй хамчун чузъй мухимтарини бозори молиявй низ дар адабиётхои иктисодй хар хел маънидод карда мешавад. Дар лугати иктисодй омадааст, ки низоми бонкй шабакаи бонкхои тичоратй ва бонкхои махсусгардонидашуда аз кабили тичоратй, сармоягузорй, амонатй мебошанд, ки пасандозхо ва амонатхоро аз ахолй, ташкилотхо ва дигар муассисахо кабул намуда, воситахои пулиро сармоягузорй менамоянд. [1,1].

Дар Крнуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи фаъолияти бонкй» гуфта мешавад, ки низоми бонкии Чумхурии Точикистон Бонки миллии Точикистон ва ташкилотхои карзии дар Чумхурии Точикистон амалкунанда мебошад

Бо вучуди мавчуд будани тадкикоти сершумор оид ба проблемахои бонкй, олимон ба кабули мохияти ягонаи умумй хадди акал дар сатхи миллй наомадаанд. Тахлили акидахои гуногуни олимони ватанй ва хоричй, ба мо имкон медихад, ки якчанд равишро оиди фаъолияти бонкй чудо намоем. Чунин равишхо аз консепсияи хукукй, иктисодй, ва институтсионалй иборат мебошад.

Дар консепсияи хукукй бонк хамчун шахси хукукй дар доираи конунгузорй як катор вазифахоро дар самти фаъолияти бонкй ичро мекунад. Консепсияи иктисоди бошад элементхои макроиктисодй ва микроиктисодиро дар бар мегирад. Мутобики сатх ва

мyносибaтxои макрииктисодй бонк xaмчyн корxонa, ташкилот ё мyaссисaе мебошад, ки aмaлиётxои бонкиро ичро карда, мaxсyлоти молиявиро истеxсол мекунад. Чунин Функсияро факат бонк метавонад дар низоми мyносибaтxои иктисодй амалй намояд. Дар сaтxи микроиктисодиёт бонк xaмчyн миёнарави молиявй ба шумор меравад, ва дар сaтxи институтсионалй бонк xaмчyн ниxоди молиявй арзёбй мегардад.

Кайд кардан зарур аст, ки равиши микроиктисодй дар илми иктисоди xоричй, аз чумла дар ИМА васеъ пaxн шудааст. Дар натичаи рушди он дар назарияи фирмаи бонкй ташаккул ёфтааст. Х,ангоми омузиши ширкати бонкй, иктисоддонxо аксар вакт накши макроиктисодии он, миёнаравии молиявй барои рушди иктисодй шарти мyxим арзёбй мекунанд.

Тавре кайд карда будем мутобики равиши институтсионалй бонк институти муждми ичтисоди бозаргонй ба жисоб меравад. Равиши институтсионалй ва равиши иктисодиро олимон алокида нишон медиxaнд, вале тaxлилxо нишон медиxaнд ки, чунин таксимот шартй аст, зеро муносибати институтсионалй ба монанди иктисодй, бо максади омyxтaни xyсyсиятxои иктисодии бонк ва накши фаъолияти онxо дар рaвaндxои иктисодй ошкор мегардад [2,106].

К^айд кардан зарур аст, ки муассисадои иктисодй дар аввал xaмчyн замина яъне мyxите, ки ба фаъолияти субъега^ои гуногуни xочaгидор xизмaт мерасонад ва дар як низом мyтaxид намудан баррасй мешуданд. Дар асоси ин xaр як ташкилот, аз чумла ва бон^оро xaмчyн муассиса эътироф карда наметавонистанд, зеро онxо чузъи ёрирасони бозор набуданд вале иштирокчиёни фаъоли он ба xисоб мерафтанд.

Бо иртибот ба масъалаи мазкур, Д.Норт кайд кард, ки дар xеч сурат набояд мaфxyмxои «муассиса» ва «тaшкилотxо»-ро муайян кард, зеро байни «коидaxои бозй» - мyaссисaxо ва «бозингарон» -тaшкилотxоро равшан фарк кардан лозим аст.

Аммо тадричан ниxодxоро на тaнxо мyносибaтxо, aмaлxо, балки тaшкилотxоро низ номбар карданд. Аз чумла, намояндаи «иктисоди институтсионалии нав» А.Вильямсон инститyтxои иктисодиро меxaнизми идоракунии мyносибaтxои шартномавй мешуморад ва мyxимтaрини онxо фирмaxо ва бозорxоро дар бар мегиранд[1,48].

Аз тaxлилxо бармеояд, ки мaфxyми бонк аз тарафи аксарияти олимон xaмчyн ниxод баррасй гардида, дар бисёр маврид бо мaфxyми ташкилот xaммaъно истифода мешавад. Албатта, чунин тадбир моxияти пурраи маф^ми иктисодии бонкро ошкор

карда наметавонад. Аз ин лиxоз ташаккулёбии маф^ми нави бонк xaмчyн ниxоди иктисодй дар шароити муосир зарурият ба миён меояд.

Бонк xaмчyн ниxоди молиявй дар шароити имруза aмaлиётxои дигарро низ дар мачмуъ ичро мекунад, ки аз дигар иштирокчиёни бозори молиявй онро фарк мекунонад. Бинобар ин моxияти иктисодии бонк пеш аз xaмa бояд аз нуктаи назари мaxсyсияти фаъолияти xеш, ки дар натича барои рушди фаъолияти xочaгидории кишвар таъсири мусбй мерасонад баррасй гардад.

Бонкад дар раванди фаъолияти xеш на барои ба даст овардани фоида, балки барои тaxкими рушди мyносибaтxои молиявй, баланд бардоштани ракобатпазирй ва умуман дар мачмуъ барои рушди чомеъа кушиш менамоянд. Мaxз дар чунин радиф моxияти иктисодй ва накши бон^о xaмчyн ниxоди молиявй ифода мегардад.

Дар aдaбиётxои иктисоди дар бисёр маврид фаъолияти бонкиро бо aмaлиётxои бонкй мансубият медиxaнд, ки чунин равиш ва муносибат мо^яти вокеъии о^оро душвор месозад. Имруз дар шароити рушди мyносибaтxои тичоративу иктисодй ва инчунин сармоягузорй фаъолияти бонкад xеле васеъ гашта, барои татбики xaдaфxои дар пешистода ва рушди бомуваффакият тавре, ки дар боло кайд кардем дигар aмaлиётxои бокиву иктисодиро амалй менамояд. Мaxз чунин aмaлиётxои муосир барои замони кунунй тaлaботxои чомеъаро метавонанд конеъ гардонанд.

Дар сат^ макроиктисодй бошад бо шарофати бон^ои муосир тaFиротxои муомилоти пуливу пaрдоxтxои мизочон ва иштирокчиёни бозор сурат мегирад. Дар ин чо сyxaн дар бораи воситaxои пулй ва дороиxои бон^о меравад, ки барои иштиркчиёни бозори молиявй ва дигар шаксони фаъолияти xочaгидорй шарти зарури гузаронидани фаъолияти тичоративу иктисодй мaxсyб меёбад. Бинобар ин дар шароити имруза бон^о барои рушди бомувафакият ва таъмини бозор бо вост^ои пулй фyнксияxои зиёдро ичро мекунад.

Масалан, мyтaxaссиси Бонки Ч,axонй Р .Левин, чор вазифаи миёнaрaвxои молиявиро, аз он чумла бон^оро муайян мекунад.

1) ба нигaxбонони воситаи axбор до дани маълумот дар бораи имконпазирии сармоягузорй ва таксимоти сармоя;

2) мониторинги лоиxaxои сармоягузорй пас аз таъмини зaxирaxои молиявй ва корпоративй идоракунии ширка^ои карзй;

3) мобилизатсияи нигaxдорй

4) пешбинии сабук^о дар мубодилаи мол ва xизмaтрaсонй [1,7].

Дар илми иктисоди ва фаъолияти хочагидории хар як кишвар имруз ба фаъолияти бонкхо таваччухи зиёд равона гардида, онхоро хамчун механизми танзими муносибатхои молиявй ва таъмини рушди муносибатхои истехсолй арзёбй менамоянд.

Инчунин, дар адабиёти хоричй ба ин вазифахои бонкхо низ диккати калон дода мешавад. Махсусан, олимон С.Кинг ва Д.Ходжман бонкхоро мултипликаторхо меноманд. Рушди иктисодй ба акидаи онхо, аз бонк хамчун ниходи мухим вобастагии калон дорад. Бонкхо ки мултипликатори пасандоз ба афзоиш арзёбй мегарданд, ба муомилоти пул, фаъолияти тичоратй ва баланд шудани самара ёрй мерасонанд [3,26].

Аз нуктаи назари мавзуъи тадкикот бояд кайд кард, ки асоси рушд низоми фаъолияти бонкиро бонкхои маркази ва тичоратй ташкил менамоянд. Бонкхои марказй ва тичоратй бо ичрои функсияхои хеш аз хамдигар фарк карда дар саххои гуногуни иерархия чойгир мебошанд. Бонкхои маркарзи пулхоро ба воситаи эмиссия таъсис дода макомоти асосии танзими муносибатхои пуливу карзй ба шумор мераванд. Бояд кайд кард, ки функсияи эмиссионй дар фаъолияти бонкхои марказй накши калидиро ичро карда, якбора дигар функсияхоро, ки бо амалиётхои карзиву пулй ва дигар амалиётхои бонкй марбут хастанд алокамандии бевоситаро доро мебошад.

Дар асоси тахлилхои боло ба акидае омадан мумкин мебошад, ки бонк дар шароити хозира ниходи молиявие ба шумор меравад, ки харакати пулиро ташкил намуда, ба фаъолона азхуд намудани намудхои нави амалиёт дар бозорхои сугурта ва фондй, трест, хизматрасонии машваратй ва дигар амалиётхо, ки иштирокчиёни бозори молиявй ба он эхтиёч доранд татбик менамояд.

Дар Чумхурии Точикистон низоми бонкй пас аз ба даст овардани истиклолият дар соли 1991 ташаккул ёфт. Рушди бахши бонкиро дар Чумхурии Точикистон ба мархилаи асосй таксим кардан мумкин мебошад. Дар Чумхурии Точикистон бори нахуст соли 1991 Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи бонкхо ва фаъолияти бонкй» ва Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи Бонки миллй» кабул карда шуданд, ки барои фаъолияти бонкй минбаъд заминаи устувор гузоштаанд.

Дар баробари ин дар кишвар соли 1992 Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи когазхои киматнок ва биржахои фондй» кабул гардид. Бо мурури замон ва рушди муносибатхои молиявию карзй дар кишвар инчунин дигар санадхои меъёрии хукукие, ки фаъолияти бонкиро танзим мекунанд, кабул

гардидаанд. Дамаи ин санадхо барои фаъолияти бонкии кишвар шароити мусоидро фарохам овардаанд.

Кайд кардан зарур аст, ки баъди истиклолият бахши бонкии Точикистон аз сифр огоз шуда, аз иктисоди мутамаркази накшавй, ки дар даврони шуравй амал кард ба низоми бозорй гузашт. Дар давоми солхои 90-ум дар кишвар Бонки марказии худ - Бонки миллии Точикистон таъсис дода шуд, ки хадафаш ба эътидол овардани иктисодиёт ба хисоб мерафт. Аммо чанги шахрвандй то соли 1997 ба рушди иктисодиёт ва рушди институтхои молиявй монеаи шадид гузошт.

Пас аз чанги шахрвандй, бахши бонкй тадричан бехтар шуд. Дар кишвар якчанд бонкхои тичоратй таъсис дода шуданд ва барои чалби сармояи хоричй замина гузоштаанд. Дар ин давра инчунин бо талошхои зиёд меъёрхои бонкй ва инфрасохтори молиявй ташаккул ёфт. Дар баробари ин таъсиси муассисахои маблаггузории хурд низ дар рушди муносибатхои молиявй ва таъмини хизматрасонии молиявй ба ахолии сахми калон гузошт.

Минбаъд солхои 2010 ва баъди он тавсеаи бештари хидматрасонии бонкй мушохида гардид. Муассисахои бонуфузи молиявии байналмилалй аз чумла Бонки Аврупоии Тачдид ва Рушд ва Корпоратсияи Байналмилалии Молиявй барои таъмини рушди босуботи молиявй ва баланд бардоштани иктидор ба бонкхои махаллии тичоратй сармоягузорй карданд. Намунахои намоён таъсиси бонкхои тичоратй ба монанди AccessBank дар соли 2010 мебошанд, ки аз чониби бонкхои рушди аврупой барои бехтар кардани фарогирии молиявй ва пешниходи карзхои хурд дастгирй карда шуданд.

Новобаста аз мушкилоте ба мисли фарогирии пасти молиявй ва хатархои баланди суботи молиявй дар солхои охир, ислохот дар бахши бонкй идома ёфт. Бояд кайд кард, ки тадбирхои охир аз тарафи Дукумати Точикистон ба баланд бардоштани дастрасй ба хизматрасонихои бонкй тавассути воситахои ракамй, аз чумла чорй намудани технологияи нав дар фаъолияти бонкй, бонкдории мобилй ва интернет нигаронида шудаанд. [8,76].

Дар мачмуъ, дар фаъолияти хочагидории кишвар ва умуман бозори молиявй дар холе, ки бахши бонкии Точикистон ба пешравихо ноил шудааст, он хануз хам бо мушкилотхои зиёд аз кабили монеахои марбут ба фарогирии молиявй ва субот рубару мебошад. Барои пешгирии хавфхои мусоир дар бахши бонкй албатта, ислохоти чиддии иктисодй ва чалби сармоягузории хоричй барои рушди минбаъдаи он мухим арзёбй мегардад.

Дар чомеаи муосир бонкхо намудхои гуногуни муомилотро анчом медиханд. Бонкхо на танхо муомилоти пул ва муносибатхои кредитиро ташкил мекунанд, онхо пеш аз хама вазифаи бо пул таъмин кардани хочагии халк, хариду фуруши когазхои киматнок ва дар баъзе мавридхо муомилоти миёнаравй ва идоракунии амволро ичро мекунанд.

Бонкхо инчунин дар мухокимаи барномахои иктисодй ва хочагии халк иштирок мекунанд, ва дар баъзе марид дар раванди татбики мархилахои мухталифро рохбарй хам мекунанд. Инчунин онхо марказхои омузишй, шуъбаи омор ва корхонахои ёрирасони худро низ доранд, ки барои рушди минбаъдаи фаъолият мусоидат мекунанд.

Хулоса. Х,амин тарик назарияии бонкй чанбахои васеъи масъалахои фаъолияти бонкиро дар бар гирифта, дар таъмини рушди босуботи иктисодй сахми калонро доро мебошанд. Бонкхо ба воситаи функсияхои маъмул аз кабили кабули депозит ва пешниходи карз, таъмини пардохтхо ва хисоббаробаркунихова идораунии хавфхои бонкй азнавтаксимкунии захирахои молиявиро таъмин

намуда фаъолияти тичоратиро дар самти муносибатхои молиявй боз хам пурзур менамоянд.

Аз тахлилхо бармеояд, ки бонкхо хамчун ниходи институтсионалии иктисодиёти бозоргонй дар таъмини устуворнокй ва ракобатпазирии иктисодиёт шарти мухим арзёбй мегарданд. Дар ин чо инчунин сухан дар бораи афзоиши сармоя, таъмини бозоргир барои тичорат ва мизочон ва инчунин хамгироии молиявии кишвар меравад. Дар баробари равнак додани фаъолияти хочагидории кишвар фаъолияти бонкй ба хатархои зиёд аз кабили бозорй, карзй, хавфхои амалиётй ру ба ру мегардад.

Барои пешгирии чунин хатархо ба масъалахои омузиши чанбахои гуногуни фаъолияти бонкй дар шароити муосир ахамияти махсус дода мешавад. Махз дар заминаи ошкор намудани омилхои таъсиррасон ба фаъолияти бонкй таъсири мусбй расонидан имконпазир мегардад. Арзёбй ва мониторинги бонкхо, диверсификатсиякунонии портфели сармоягузорй, истифодабарии самараноки воситахои молиявй, идоракунии дурусти захирахои молиявй аз кабили самти самараноки идоракунии хавфхои бонкй ба шумор мераванд.

АДАБИЁТ

1. Ваткина П.А. Словарь по экономике. Пер. с английского под редакции П. А. Ватника. Экономическая школа 1998.с.33

2. Гуляева Л.П. Современные подходы к определению экономической сущности банка // Теории микро макроэкономики. Сборник наук. трудов профессорско-преподавательского состава и аспирантов / Под ред. Мальчина Ю.М., Николенко Ю.В. - 2008. - Вып.28. - С.106 - 115.

3. Егорова Н.Е., Смулов А.М. Предприятие и банки: Взаимодействие, экономический анализ, моделирование: Учеб.-практ. Пособие. - М.: Дело, 2002. - С.26-28

4. Закон Республики Таджикистан о банковской деятельности от 18.05. 2009. № 644 ст.1

5. Кисилева И.А.Коммерческие банки: модели и информационные технологии в процедурах принятия решений. - М.: Едиториал УРСС, 2002. - 400 с.

6. Мурадова С.Ш. Банковское дело: учебное пособие/С.Ш. Мурадова, Е.В. Алексеева. - Ростов н/Д: Феникс, 2009. - 248 с.

7. Рахимзода, Ш. Муомилоти пулй ва карз. Китоби дарсй [Матн]/ Ш. Рахимзода. - Душанбе: Эр-Граф, 2018. - С. 393.

8. Содиков, М. С. Тахлили бозори хизматрасонии сугурта дар Ч,умхурии Точикистон / М. С. Содиков, М. С. Хусайнов // Иктисодиёти Точикистон. - 2020. - No. 3. - P. 178-185.

9. Уильямсон О. Экономические институты капитализма. Спб., 1996. - С. 48. экономики. - М.: Основы, 2000. -198 с.

10. Levine R. Finance and Growth: Theory, Evidence, and Mechanisms. University of Minnesota and NBER, 2003. - P.7,8.

Маълумот дар бораи муаллиф.

Сайдалиев Ч,урабек Рамазонович - докторанти бахши якуми кафедраи молияи ДДМИТ. Сурога: 734067, Ч,умхурии Точикистон, ш. Душанбе кучаи Нахимова, 64/14. E-mail: [email protected]. Телефон: (+992) 204-54-58-58

Сведения об авторе.

Саидалиев Джурабек Рамазонович - докторант первого курса кафедры финансов ТГФЭУ. Адрес: 734067, Республика Таджикистан, улица Нахимова, 64/14, Душанбе. Электронная почта: [email protected]. Телефон: (+992) 204-54-58-58

About the author:

Saidaliev Jurabek Ramazonovich - first-year doctoral student at the Department of Finance of TSFEU. Address: 734067, Republic of Tajikistan, Nakhimova street, 64/14, Dushanbe. Email: [email protected]. Phone: (+992) 204-54-58-58_