CC BY
03. Закон Республики Таджикистан «Об иностранных инвестициях» от 30.04.07. №260. http://www.mmk.tj. раздел законов.
4. Исмаилова М.М. Некоторые вопросы реформирования экономики Таджикистан. - Душанбе, 1999.
- С. 137.
5. Налоговый кодекс Республики Таджикистан. - Душанбе, 2021. - С. 112.
6. Основные итоги экономического и социального развития Республики Таджикистан за 2022 год. - Душанбе, 2023. - С. 48.
7. Стиглиц Дж. Ю. Экономика государственного сектора. - М.: ИНФРА-М, 1997.- С. 451-455.
8. Таджикистан в цифрах. //Агентство по статистике при Президенте Республики Таджикистан. -Душанбе, 2023. - С. 162.
9. Хамидова С.Х. Анализ и оценка налоговой эффективности на макромикроуровне в Республике Таджикистан// Endless Light in Science. Международный научно-исследовательский центр. - Алмата. 2021.
- С. 52-62.
10. Хомидов Х.Х. Мох,ияти и;тисоди ва ичтимоии андоз. Ах,бори ДДХБСТ «Мачаллаи илми-назариявй», - Хучанд, 2009. - № 1-2. - С. 31-38.
Сведения об авторе:
Каримова Муаззамахон Исматуллоевна - к.э.н., доцент, заведующая кафедрой Финансы и кредит, Таджикский государственный университет права, бизнеса и политики, e-mail: [email protected]
Information about the author:
Karimova Muazzamakhon Ismatulloevna - Candidate of Economics, Associate Professor, Head of the Department of Finance and Credit, Tajik State University of Law, Business and Politics, e-mail: [email protected]
Маълумот дар бораи муаллиф:
Каримова Муаззамахон Исматуллоевна - н.и.и., дотсент, мудири кафедраи молия ва ;арзи Донишго х,и давлатии х,у ;у;, бизнес ва сиёсати То чикистон, e-mail: [email protected]
УДК 336.778.5
МАСЪАЛА^ОИ БЕХАТАРИИ ФАЪОЛИЯТИ БОНК^О ДАР ДАВРАИ ГУЗАРИШ БА ПАРДОХТУОИ
ЭЛЕКТРОНЙ
Шарифзода Гулрухсор Мирзохаким
Анотатсия. Цайд кардан зарур аст, ки айни замон накши технологиями муосир дар сатуи низоми бонки ва рушди ицтисодиёти милли мууим ва зарури буда руз аз руз ба ин масъала ауамияти аввалиндараца дода мешавд. %амзамон бо ин цайд кардан ба маврид аст, ки бо баробари афзоиш ёфтани мавцеи технологиями рацами дар сатуи низоми бонки то уамон андоза масъалаи таъмини бехатарии онуо ауамияти бештар пайдо менамояд. Аз ин лиуоз зарур аст, ки технологияуои уозиразамоне, ки ба воситаи онуо пардохтуои жэлектрони ва уисоббаробаркуниуои гайринацйминбаъд тацвият додамешванд уамчун уадафи асоси ва аввалиндараца бошад. Аз ин лиуоз зарурияти тацвияти рушди хизматрасониуои бонки ва дар заминаи ин таъмини бехатарии амнияти бонки шарти зарури ва асосии мо мебошад. Калидвожщо: Низоми бонки, технологияуои муосир, хизматрасониуои фосилави, бехатарии иттилооти, ицтисодиёти муосир, навгониуои технологи, пардохтуои электрои, ицтисодиёти бозори. Барои ицтибос: Шарифзода, Г. М. Масъалауои бехатарии фаъолияти бонкуо дар давраи гузариш ба пардохтуои электрони /Г. М. Шарифзода //Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - N0. 2(41). - С. 82-88.
ВОПРОСЫ БЕЗОПАСНОСТИ БАНКОВ ПРИ ПЕРЕХОДЕ НА ЭЛЕКТРОННЫЕ ПЛАТЕЖИ
Шарифзода Гулрухсор Мирзохаким
Аннотация. Необходимо отметить, что роль современных технологий на уровне банковской системы и развития национальной экономики важна и необходима, и с каждым днем этому вопросу придается первостепенное значение. При этом важно отметить, что с усилением позиции цифровых технологий на уровне банковской системы вопрос обеспечения их безопасности становится все более актуальным. В связи с этим необходимо, чтобы главной и первоочередной целью были современные технологии, посредством которых происходит дальнейшее укрепление электронных платежей и безналичных расчетов. С этой точки зрения необходимость усиления развития банковских услуг и в этом контексте обеспечения надежности банковской безопасности является для нас необходимым и основным условием. Ключевые слова: банковская система, современные технологии, дистанционные услуги, безопасность информацц, современная экономика, технологические инновации, электронные платежи, рыночная экономика.
SECURITY ISSUES IN BANKS DURING THE TRANSITION TO ELECTRONIC PAYMENTS
Sharifzoda Gulrukhsor Mirzohakim
Annotation. It should be noted that the role of modern technologies at the level of the banking system and the development of the national economy is important and necessary, and every day this issue is given paramount importance. It is important to note that with the strengthening of the position of digital technologies at the level of the banking system, the issue of ensuring their security is becoming increasingly relevant. In this regard, it is necessary that the main and primary goal be modern technologies, through which electronic payments and noncash payments are further strengthened. From this point of view, the need to strengthen the development of banking services and, in this context, ensure the reliability of banking security is a necessary and basic condition for us. Key words: banking system, modern technologies, remote services, security, modern economy, technological innovation, electronic payments, market economy.
Гузориши масъала. Дар шароити баланд гардидани сатхи хавфхои низоми бонкй ва таъсири хар гуна омилхо ба фаъолияти онхо моро водор месозад, ки хамавакт масъалаи таъмини бехатраии низоми бонкиро дар маркази диккати худ карор дода роххои самаранокии татбики онро дар сатхи низоми бонкии кишвар таъмин намоем. К^айд кардан зарур аст, ки раванди чахонишавии технолгй ва гайринакди кунонидани амалиётхои бонкй зарурияти сатхи ракобатпазирии низоми бонкиро дар ин замина ба миён овард. Илова бар ин айни замон, зери ракобати баланд дар бахши бонкй аз хар як ташкилоти карзй талаб менамояд, ки дар чустучуи имкониятхои нав барои такмил додани фаъолияти босамар ва кам кардани харочоти худ чорахои зарурй андешад.
Тахлили тахкикотхои охир ва нашриёт. Дар шароити имрузаи иктисодй масъалаи мазкур дар маркази диккати олимон ва муттахасисони соха ба монандй Шариф Рахимзода., Хайрзода Ш.К., Шарипов Б.М., Боймуродов Ч,., Сафаров КС ва Оев А мавриди тахкики амик карор гирифтааст.
Макасади макола. Баррасй ва тахкикй бехатарии фаъолияти бонкхои тичоратиро дар заминаи
техника ва технологияхои хозиразамони пардохй дар бар мегирад.
Мухтавои асосии мавод. Кайд кардан зарур аст, ки татбики технологияхои ракамй дар шароити имруза мураккаб ва душвор буда гузаштан ба ин низом як катор талабот ва масъалахои асосиро такозо менамояд. Дар айни замон татбики чунин масъала метавонад бо рохи тахия ва татбики технологияхои навтарин хам дар раванди пешниход ва фуруши махсулот, инчунин хизматрасонихои электронии бонкй, хам дар равандхои дохилибонкй низ истифода мегардад.
Бешубха, истифодаи технологияхои электрони иттилоотии нав дар айни замон бо душворихои гуногун вобастагй дорад, ки ин мушкилотхо сатхи пасти дастрасй ба мавчхои интернетй, набудани инфрасохтори зарурии пардохтй ва электрониро ташкил медихад. Вобаста ба ин масъалахо мо метавонем муаммохои истифодаи технологияхои ракамиро дар сатхи низоми бонкй ба якчанд гуруххо таксим намуд, ки ин масъала вобаста ба пешниходхои овардашуда унсурхои зеринро дар бар мегирад. (расми1.)
Расми 1. - Таснифи мушкилот дар истифодаи технологияхо дар сатхи бонкхо
Вобаста ба ишорахои расми мазкур кайд кардан зарур аст, ки масъалахои овардашуда дар таъмини бехатарии фаъолияти бонкй ва шафофияти танзим ва идоракунии бухронхои этимод накши асосй дорпанд. Илова бар ин бехатраии техникй ва нигох доштаи имичи худ тар ташкили бартарафсозии норасоиии инфрасохтори зарурй мухим ва зарурй мебошад. Дар аксар маврид хангоми гузариш ба технологияхои ракамй айни замон мушкилоти асоси мушкилоти ракамй ва сатхи пасти дастрасй ба он мебошад. Илова бар ин чунин мушкилотхо дар таркиби худ амнияти истифодаи бонкхоро аз чониби муштариёнро дар худ тачассум намуда онхоро ба хам пайваст менамояд.
Дуруст кайд гардидааст, ки дар айни замон, чунин тамоюл ва тагйироти раванди чахонишавй ба осебпазир гардидани низоми бонкй таъсир расонида, вазъияти бонкхоро муаммодор намуд. Х,амин буд, ки сатхи хавфхо дар низоми бонкй афзоиш ёфта, муаммохои бехатарии онхоро зиёд намуд.[8.198] Кабл аз хама, имруз мо бояд сад дар сад мутмаин бошем, ки дар чахони муосир накши технологияхои иттилоотй ва коммуникатсионй хеле баланд ва халкунанда мебошад. Зеро бидуни шубха, технологияхои иттилоотй дар хама чодахои хаёт барои автомати кунонии равандхо дар тамоми сохахо, самаранокии мехнатро тавассути суръатбахшии чараёни кор зиёд менамоянд. Бе мухобот метавон гуфт, ки аксарияти мо акнун як рузро хам бе компютер ва телефонхои мобилй тасаввур карда наметавонем. Технология хар кадар бештар рушд кунад, дастгоххои гуногуни пешрафта бештар дастрас мешаванд ва дар натича зиндагии мардум осону гуворотар мегардад.
Дар шароити имрузаи хочагидорй хангоми баланд гардидани талабот ба амалиёт ва хизматрасонихои бонкй бонкй талаб менамояд, ки техника ва технологияхои хозиразамон ба таври самаранок истифода гарданд. Аз ин хотир максади маколаи мазкур арзёбии таъмини бехатараии бонкхо
тавасути воситахои хозиразамони бонкй мебошад. Технологияхои иттилоотй - хамчунин як омили мухим чихати пешрафти сохахои гуногуни фаъолияти инсон мебошад, сохае нест, ки аз
ин бахши дастовардхои илму техника ба таври гайримустаким дар он истифода нашавад.
Илова бар ин, дар чомеаи имруза, истифодаи технологияхои иттилоотй ва коммуникатсионй барои автоматикунонии равандхо дар низоми бонкй яке аз шартхои асосии пешбурди сохаи бонкй мебошад, зеро суръати самаранокии мехнатро тавассути тезонидани чараёни кор афзоиш медихад. Мутаассифона, дар бисёр холатхо сохтори равандхо дар дохили корхонахо бетагйир бокй мемонад.
Баррасии рушди низоми бонкии Ч,умхурии Точикистон дар заминаи гузариш ба технологияхои электронии пардохт дар шароити имруза.
Дар сатхи низоми бонкй автоматй кардани фаъолияти хаматарафаи бонкхо, ки он хамчун равандхои мураккаб буда низомхои иттилоотии марбута шаффофият ва кам намудани хавфхо дар амалиётхоро таъмин месозад. Дар айни замон хаминро бояд дарк кард, ки рушди низомхои иттилоотй ва равандхои сохаи бизнес бидуни дастгирии иттилоот гайриимкон мебошад ва дар амал татбик намудани онхо танхо бо дастгирии иттилоот таъмин мегардад.
Маълум аст, ки чихати рушди ракамикунонии иктисодиёт дар замони муосир бояд кушиш ба харч дод, ки технологияхои иттилоотиро ба таври пурра истифода барем. Ин кор имкон медихад, ки маълумоти мухимро хифз ва онро самаранок идора намояд. Бояд дар назар дошт, ки инкишофи назарраси имкониятхои технологияхои компютерй, рушди шабакахои иттилоотй, тахия ва пешниходи технологияхои нави иттилоотй ба дигаргунихои куллй дар тамоми сохахои чомеа - истехсолот, бонкдорй, илм, маориф, тиб ва гайра оварда мерасонад. Ч,омеаи кишвархои пешрафтаи дунё хуб дарк мекунанд, ки такмил додани
технологиями игтилоотй вазифаи мухим ва гаронарзиш аст. Иттилоотонй чараёни мураккаби ичтимой ба шумор рафта, бо тагйироти назаррас дар тарзи хаёти ахолй вобастагии амик дорад. Ин талошхои чиддиро дар бисёр сохахо талаб мекунад, аз чумла ташаккули фарханги истифодаи технологияхои нави иттилоотй ва f. Дадафи асосии иттилоотонй, ин пеш аз хама, бехтар кардани сифати зиндагии мардум тавассути афзоиши хосилнокй ва мусоидат ба шароити кории онхо мебошад.
Добили кайд аст, ки технологияхои иттилоотй -як омили мухим барои пешрафти сохахои гуногуни фаъолияти инсон ба шумор меравад ва имруз наметавон касе ва ё сохаеро ном бурд, ки хадди акалл ба таври Fайримустаким аз он истифода набурда бошад. Аз самтхои баландихтисоси саноати вазнин сар карда, то шабакахои ичтимой - дар хама чо технологияи иттилоотй мустаким ё Fайримустаким татбик гашта истодаанд. Доло хама гуна амалиёти бахисобгирй дар хама гуна корхонахо тавассути компютер ичро карда мешаванд. То кадом андоза самаранок кор кардан аз мавчудияти воситахои техники ва таъминоти барномавии он муайян карда мешавад. Аз чониби дигар, табиист, ки истифодаи технологияхои муосир ва тачхизоти техникй тамоми мушкилотро пурра хал намекунад, аммо навоварй метавонад кори кормандонро содда, осон ва суръат бахшад. Ин хусусан дар сохахои мураккаби фаъолияти тахлилй, дар чараёни тахияи гузоришхо, санадхо ва омор ба назар мерасад.
Метавон гуфт, ки технологияхои иттилоотй ба хаёти як фарди муосир ворид шудаанд ва хатто зиёда аз ин, муболта нест, ки бидуни технологияхои иттилоотй чомеаи муосир дар шакли хозира вучуд дошта наметавонад. Баъди кабул гардидани як силсила асноди расмй ва конунхои Ч,умхурии Точикистон: "Дар бораи хифзи маълумоти шахсй", "Дар бораи сирри давлатй", "Дар бораи хифзи иттилоот", "Дар бораи хукуки дастрасй ба иттилоот","Дар бораи хуччати электронй", "Дар бораи стандартонй", "Дар бораи ичозатномадихй ба баъзе намудхои фаъолият", "Дар бораи иттилоотонй", "Дар бораи иттилоот", "Дар бораи имзои электронии ракамй", "Стратегияи рушди технологияхои иттилоотй - комуникатсионй дар Ч,умхурии Точикистон барои солхои 2018-2020", барои воридшавй ва истифодаи навгонихои технологияи иттилоотии муосир дар хамаи сохахои Ч,умхурии Точикистон заминахои мусоиди хукукй фарохам оварда шуданд.
Илова бар ин, кайд кардан зарур аст, ки дар Бонки миллии Точикистон як катор санадхои меъёрии дохилй вобаста ба рушд ва танзими фаъолияти технологияхои иттилоотй тахия ва татбик гаштаанд. Дар асоси барномаи "Стратегияи рушди технологияхои иттилоотй -комуникатсионй дар Ч,умхурии Точикистон барои солхои 2018-2020" "Стратегияи рушди технологияхои иттилоотй -
комуникатсионй дар Бонки миллии Точикистон барои солхои 2018-2020" татбик гаштааст. Имруз раванди босуръати инкишофи технологияи муосири иттилоотй дар сохаи бонкдорй таъсири амик расонида, зарурати истифодаи технологияи муосир дар ин соха мухим ва саривактй хисобида мешавад. Дамзамон, набояд аз ёд барорем, ки дар хар чое низомхои иттилоотй вучуд дорад ва истифода мешавад, хифзи иттилоотй дар он чой дошта яке аз аввалин вазифахои аввалиндарача ба шумор меравад.[7,2]
Мутахассисон ва коршиносони сохаи технологияи иттилоотй ба хубй медонанд, ки сарчашмаи асосии сирояти вирусхо ин шабакаи Интернет мебошад. Яъне, истифодабарандагон хангоми чустучуи маводхои зарурй аз беахамиятй ё беэхтиётй аз манбахои номаълуми Интернет истифода мекунанд ва дар натича курбони сирояти вирусхо ё хучумхои пайдарпай аз чониби суроFаи воридшудаашон мегарданд. Дар мавридхои дигар хучумхои сироятй хангоми истифодабарии почтахои электронй, ки яке аз хадамотхои шабакаи Интернет мебошанд, баъди носанчида боз кардани мактубхои ношиносу беэътимод, ба амал меоянд. Бояд дар назар дошт, ки руз то руз модификатсия ё намудхои мухталифи вирусхо зиёд шуда истодаанд.
То он вакте ки вируси ба тозагй навишташуда дар пойгохи додахои барномахои зиддивирусй ба кайд гирифта мешаванд, аллакай дар дунё хазорхо компютерхои дар шабакаи Интернетбуда ба сирояти вирусй дучор мешаванд. Аз тарафи дигар худи истифодабарандагон низ сабабгори сар задани чунин ходисахо мегарданд. Дар вакти истифода аз шабакаи Интернет иттилооти воридшуда тавассути файрволхо полоиш ёфта ба компютерхои истифодабарандагон мегузаранд. Одатан вирусхо дар аввал тавассути низоми зиддивирусии прокси серверхо, сипас дар сатхи дувум аз чониби барномахои зиддивирусии компютерхои исти-фодабарандагон безарар карда мешаванд. Хавфи сар задани ходисахои сирояти вирусй дар он аст, ки агар дар компютерхои истифодабарандагон барномахои филтер шикан ба дигар вожа VPN насб карда шуда бошанд, пас аллакай химояи файрволхо бартараф шуда, бинобар сабаби истифодаи беэхтиётонаи истифодабаранда эхтимолияти дучори хучумхои вирусй зиёд мегардад. Илова бар ин, аксари Интернет-серверхо бо истифода аз протоколи бехатари HTTPS, ки хамчун стандарт дар татбики интиколи иттилоот накши аосй доранд, хизматрасонй мекунанд. Ин намуди хизматрасонй дар проксисерверхо танхо хангоми пайвастшавй ба кайд гирифта мешаванд. Дар байни манбаи маълумоти беруна ва компютери истифодабаранда чй иттилоот интикол мегардад, барои прокси-сервер номаълум мемонад [9,2].
Бояд таъкид намуд, ки вактхои охир дар шабакаи Интернет криптовирусхо зиёд фаъол
шyдaaнд. Хyсyсиятxои ин намуди вирyсxо ба якдигар монанд мебошанд. Дангоми сирояти вирусй низоми амалиётии компютер ба кор омода намешавад. Дангоми рyшaн шyдaн дар экрани компютер равзанае кyшодa мешавад, ки дар он хабар оиди интиколи маблаг бар ивази баркарор нaмyдaни мaълyмоти мавчудбуда пайдо мегардад. Дар дигар маврид, низоми амалиётии компютер ба кор омода мешавад, вале як катор фaйлxои дар компютербyдa аллакай рамз дaровaрдaшyдa, кyшодa намешаванд. Дар xaр маврид равзана оиди пешн^оди бaркaроркyнии фaйлxо бар ивази маблаг пешкаш мегардад. Дар чунин xолaтxо истифодабаранда ба тaxлyкa афтида, фикри ба мaъмyрони низом мурочиат карданро не, балки пардохти маблаг бар ивази баркарор кардани мaълyмотро аз сар мегузаронад. Вале оё пас аз пардохти маблаги дaрxостшyдa, вокеан xaм мaълyмоти зaрyрй дастрас мегардад ё не, мaълyм нест. Дар xaмa XOлaт, бояд xaтмaн ба мaъмyрони низом мурочиат кардан зарур аст.
Дар шароити иктисоди бозорй яке аз мушкилоти асосие, ки низоми бонкй айни замон ба он мyвочеx мебошад, ин пардохтпазирй мебошад, ки ин мушкилот бо якчанд мушкилоти дигар пайвастагии зич дорад. Тaxaввyлоти замони имруза нишон медиxaд, ки таркиби нишондиxaндaxои тагйирёбандаи низоми бонкй ба сащи амнияти низоми бонкй вобастагии зич дорад, ки заминаи асосии он устуворй ва xaлли мушкилоти чойдошта дар ин низом мебошад. Maсъaлaxои устуворй, босуботй ва пардохтпазирии низоми бонкй дар xaр як давлат xaмчyн масъалаи мyxим ва xaлтaлaб зери тaвaччyxи доимй карор дорад. Вокеан, устувории низоми бонкй ва yнсyрxои мyxимми aлоxидaи он фарогири мушкилот ва xaтaрxое мебошанд, ки аз чониби бонкxо, тaшкилотxои карзии гайрибонкй xaнгоми бо мизочони сaтxи гуногун анчом додани aмaлиётxои пулию карзй ба вучуд меоянд ва бояд тибки имконоти низоми бонкй пешгирй карда шаванд. Ба xaмин хотир, дар тадкикоти бисёр олимони хоричй ва ватанй мaсъaлaxои устуворй ва босуботии низоми бонкиро мачмуан бо як катор консепсияxои ба xaH монанди: устуворй, босуботй, пардохтпазирй, мувозинат ва эътимоднокй алокаманд мекунанд.
Принсипи калидй дар фаъолияти бонкxо, ин кушиши гирифтани фоидаи бештар мебошад. Даромаднокй меъёри мyxимтaрини кабули кaрорxо оид ба сармоягузорй ба намуди муайяни дороиxо мебошад.
Арзёбии таъсири хавфи карзй ба даромаднокии сандуки карзй, яъне xaр як бонки тичоратй ба даромади баланди сандуки карзии худ манфиатдор мебошад. Азбаски хавфи карзй метавонад ба ин даромад бевосита таъсир расонад, бaxодиxии таъсири хавфи карзй ба фоида ва сандуки карзй мyxим аст. Ин раванд бояд мунтазам ба роx монда шавад, то ин, ки чорaxои фаврй оид ба пешгирии рaвишxои манфй
андешида шаванд. Барои пушонидани xaвфxои эxтимолии карзй, бонк зaxирaxои зиёни эxтимолии карзро ба вучуд меорад.
Добили кайд аст, ки накши низоми бонкй дар раванди иктисодиёти миллии кишвар бузург аст.
Оиди накши низоми бонкй дар чараёни иктисодии чyмxyрй М. Алимардонов кайд менамояд, ки «Фаъолияти муътадили xaр як бонки тичоратй ин фаъолияти пyрмaxсyли тамоми соxaxои иктисодиёти чyмxyрй мебошад» [1,4].
Дар доираи xaмин гyфтaxо, кайд кардан ба маврид аст, ки масъалаи устувории иктисодиёт ва низоми бонкй ба xaм алокамандии зич дошта, о^о тавассути якдигар метавонанд рушд ёбанд ё ба якдигар таъсири манфй ё мусбат расонанд. Faйр аз ин, як катор муаллифон ин мaсъaлaxоро дар шaклxои гуногун арзёбй намуда, мушкилоти босуботиро баррасй мекунанд ва дар рафти амалкард дар ташаккул ва тaxлили xолaти молиявии худ ба масъалаи босуботй бартарй медиxaнд. Дар xaмин замина, кобилияти худро дар мавкеи афзалиятнок ва нисбатан осебпазир шудани фаъолияти бонк xaнгоми бyxронxо ва бомуваффакият паси сар кардани ин бyxронро нишонаи босуботии фаъолияти худ дар арсаи иктисодиёт мешуморанд. Дар тaxкикоти худ мо зyxyроти босуботиро дар динамикаи мусбати мачмуи мaxсyлоти дохилй аз xисоби xиссaи афзалиятноки дороиxои низоми бонкй дар ин сaтx, ба монанди сaтxи бекорй бо таъсири мутакобилаи низоми бонкй, xaчми сармоягузорй ва карзд^й, ибтидои сaтx ва сифати хизматрасон^о ва кобилияти таъмини амнияти фаъолияти худ дар шароити душвори бyxронй мебошад.
Яке аз меxaнизмxои асосии масъалаи устуворй тавассути стратегияи муътадилсозии мавкеи бонк дар бозори кушоди бонкй имконпазир гардида, мушкилоти чойдоштаро ислоx менамоянд. Устувории комилан доимй ва фаъол кобилияти дар сащи баланд пешгирй намудани пастшавии восшадои гардон, нигоxдории xиссaи мутлаки бозор аз xисоби амалиёт ва хизматрасонй, таъмини бо мароми сащи маълуми даромаднокй ва гайра мебошад. Дар шароити X0зирaи хочагидорй масъалаи фаъолияти босубот ва устувории бон^ои тичоратй на та^о дар Ч,yмxyрии Точикистон, балки дар тамоми чyмxyриxои мустакил axaмияти зиёд пайдо мекунад. Ба акидаи профессор Н. Ашуров «^олата молиявии бонкxои тичоратй дар чyмxyрй яке аз мaсъaлaxои актуалии назариявй ва амалии иктисодиёти миллй ба шумор меравад» [2,3].
Устувории бон^о на тaнxо сиёсати мавчудияти онxо, балки стратегияи пешравии тaшкилотxои карзй мебошад. Аз пешравии фаъолияти бонкй дар мамлакат гузаронидани ислоxоти иктисодй вобастагии зич дорад. Бон^о чузъи ягонаи иктисодиёти мамлакат буда, яке аз бaxшxои асосии иктисодиёт ба шумор мераванд. Вазъияти молиявии бон^о ва
иктисодиёт бо хам пайвастаанд. Пешравии хар яки онхо аз хамдигар вобастаанд. А.А. Беляев устувориро хамчун кобилияти низом дар гузаштан аз вазъияти саршудаи босуботй ба холати собит маънидод кардааст.[3,11] Вобаста ба ин, ба таври маъмулй пешравии бонкхо чихати афзун гаштани маблаггузорихо гардида, ба пешравии иктисодиёт мусоидат мекунад. Аз ин ру, давлат чихати устувор фаъолият намудани бонкхо манфиатдор аст, зеро муфлисшавии бонки тичоратй аз муфлисшавии дигар корхонахо ба куллй фарк мекунад [2,6].
Дар ин чараён бонкхоро зарур аст, ки назари худро оид ба максадхои стратегй ва риояи меъёрхои фаъолияти худ, усулхои муосир ва фаъоли идоракунии бонк тавассути басандагии сармояи худй ва воситахои чалбкардашуда ислох кунанд. Далли ин ва дигар ихтилофхо дар доираи равандхои глобалй метавонад боиси ташаккули модели нави низоми бонкй гардад, ки тавсифи рушди устувори низоми бонкиро дар худ фаро гирад.
Устувории бонки тичоратй - кобилияти дар шароити иктисоди бозорй ва ракобати бозори бонкй ва ичрои саривактии ухдадорихои молиявии онхо зохир мегардад.
Хулоса. Асоси устувории хар як ташкилоти карзиро дар бозори бонкй, пеш аз хама, мустакилияти он аз мархилаи аввали фаъолияташ дар бар мегирад, ки он фарогири тамоми ухдадорихои худ ва пардохт намудани онхо, новобаста аз вазъи иктисодиёти кишвар, мебошад. Дар шароити имруза вобаста ба мухити берунаи фаъолият устувории бонкро аз руйи ичрои ухдадорихои саривактии он бахо додан мумкин аст. Дар хама шароит таъмини равандхои доимии хизматрасонии бонкй ин дастовардхои пайвастаи бонк дар сатхи фаъолияти берунаи он махсуб меёбанд.
Дар таъмини устувории низоми бонкй низ масъалаи таъмини пойгохи захиравии бонкхои
тичоратй яке аз масъалахои асосй мебошад, ки ба ин масъала бонкхои тичоратй ва дигар ташкилотхои карзии гайрибонкй ахаммияти аввалиндарача медиханд. Оид ба такмили фаъолияти бонкхо З.М. Мусоева кайд менамояд, ки «Такмили фаъолияти бонкхо ва муайян намудани самтхои асосии инкишофи онхо яке аз масъалахои асосии чомеаи иктисодй мебошад»[ 7,3].
Аз тарз, мухлат ва хачми маблагхои чалбшуда, хамчунин, аз захирахои худии бонк, сохтори фаъолияти онхо, натичаи фаъолияти бонкхои тичоратй, аз чумла зиёд намудани имконияти маблаггузорй ба иктисодиёти кишвар ва васеъ кардани доираи хизматрасонихо, ки ба муштариёни бонк расонида мешавад, вобастагии калон дорад.
Ба бонк масъалаи мухими маълум намудан мизочони даромаднок ва даромаднокиашон кам кори осон набуд. Танхо бо кумаки тахлили бодиккатонаи сохтори талаботи харидорй ё бо кумаки маъракахои калони рекламавй мукаррар кардан мумкин буд, ки кадом мизочони аз як намуди хизматхои бонкй истифодабаранда эхтимол аз намуди дигари хизмати бонкй хам истифода бурда метавонанд.
Дар ибтидо бонкхо ба технологияхои интеллектуалии тахлили маълумот боэхтиёт муносибат менамуданд. Барномахои интеллектуалй дастрасии васеъ ба хамаи базахои маълумоти бонкро таъмин намуда, воситахои содда ва мувофики дастрас намудани маълумоти муфассал дар бораи мизочонро фарохам месозад. Ин кор дар навбати худ ба кормандони бонк имконият медихад, ки ба мизочон бехтар хизмат расонанд, инчунин ба онхо дар як вакт расондани якчанд намуди хизматро пешниход кунанд ва бо хамин восита самаранокии хар як маротибаи ба бонк ташриф овардани мизочро зиёд кунанд.
АДАБИЁТ:
1. Алимардонов, М. Гузориши машварат [Матн]/М. Алимардонов//Ахбори Бонки миллии Точикистон. -2002. - №2 (32) - С.2.
2. Ашуров Н. Идора кардани хатари бонк. Васоити таълимй [Матн]/ Н.Ашуров. - Душанбе, 2013. - С.50-
51
3. Беляев, А.А. Системология организации: учебное пособие [Текст]/ А.А. Беляев, Э.М. Коротков. - М.: Инфра - М. 2000. - С.54.
4. Давыдова, А.А. Методы управления валютным риском / А.А. Давыдова // Сборник статей победителей VIII Международной научно-практической конференции: в 3 частях. - 2017. - С. 97-99.
5. Крнуни Ч,умхурии Точикистон «Дар бораи Бонки миллии Точикистон» аз 28 июни соли 2011, №722, ш. Душанбе, (КЧТ аз 3.08.2018 с., №1548).
6. Компьютеризация банковской деятельности. Г. А. Титоренко, В. И. Суворова, И.Ф. Возгилевич, В.И. Акимов и др.; Под ред. Г. А. Титоренко. - М.: Финстатинформ, 2007 г.
7. Мусоева, З.М. Хусусиятхои ташаккули пойгохи захиравии бонкхои тичоратй дар шароити кунунй [Матн]/З.М. Мусоева// Ахбори Бонки миллии Точикистон. 2014. - № 1-2 (47-48). - С.22-23.
8. Махшулов С.Ч,., Сафаров К С., Шарифзода Г.М. хатари карзй ва окибатхои ичтимоию иктисодии он. Паёми молия ва иктисод. 2022. № 4-1 (33). С. 198.
9. Рахимов З.А. Системами эксперта ва системами идоракунии бонки маълумотхо. Душанбе. 2003. Раджабов, Р.К. Проблемы развития банковского обслуживания национальной экономики / Р.К. Раджабов, Х.М. Ятимов. - Душанбе: Ирфон, 2003. - 93 с.;
Маълумот дар бораи муаллиф:
Шарифзода Гулрухсор Мирзохаким - ассистенти кафедраи фаъолияти бонкии Донишгохи давлатии молия ва щтисоди Точикистон. Сурога: 734067. Ч,умхурии Точикистон, ш. Душанбе, к. Нахимов 64/14. E-mail: [email protected]. Тел: (+992)553336307
Сведение об авторе:
Шарифзода Гулрухсор Мирзохаким - ассистент кафедры банковской деятельности Таджикского государственного финансово-экономического университета. Адрес: 734067. Республика Таджикистан, ш. Душанбе, к. Нахимова 64/14. Электронная почта: [email protected]. Тел: (+992)553336307
Information about the author:
Sharifzoda Gulrukhsor Mirzohakim is an assistant at the Department of Banking, Tajik State University of Finance and Economics. Address: 734067. Republic of Tajikistan, sh. Dushanbe, K. Nakhimova 64/14. Email: [email protected]. Tel: (+992)553336307_
УДК: 330.131.7 (575.3)
УСУЛХ.ОИ ИДОРАКУНИИ ТАВАККАЛ ВА ТАЪСИРИ ОН БА ФАЪОЛИЯТИ СОДИБКОРЙ
Зарипова Гулнисо Абдуллочоновна
Аннотатсия. Мацолаи мазкур ба баррасии усущои идоракунии таваккал ва таъсири он ба фаъолияти соуибкорй бахшида шудааст. Хама гуна фаъолияти соуибкорй бо хатаруо алоцаманд аст, аз ин ру, идоракунии самаранок ва салоуиятноки хавфуо ба ташкилот имкон медиуад, ки аз талафоти гайричашмдошт канорагирй карда, таъсири манфии уодисауои номатлубро ба уадди ацал расонад ва ба ин васила барои фаъолияти муътадили корхона шароит фароуам оварад.
Калидвожщо: фаъолияти соуибкорй, хавфуо, идоракунии хавфуо, хавфуои соуибкорй, раванди идоракунии хавфуо, самаранокии идоракунии хавфуои соуибкорй.
Барои ицтибос: Зарипова, Г. А. Усулуои идоракунии таваккал ва таъсири он ба фаъолияти соуибкорй / Г. А. Зарипова //Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - No. 2(41). - С. 88-94.
МЕТОДЫ УПРАВЛЕНИЯ РИСКАМИ И ИХ ВЛИЯНИЕ НА ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКУЮ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ
Зарипова Гулнисо Абдулоджоновна
Аннотация. Данная статья посвящена актуальной темы метода управления рисками и их влияния на управления предпринимательскую деятельность. Любая предпринимательская деятельность связана с рисками, поэтому эффективное и грамотное управление рисками позволяет организации избежать непредвиденных потерь, минимизировать отрицательное воздействие неблагоприятных событий, обеспечив, таким образом, условия для нормального функционирования предприятия. Ключевые слова: предпринимательская деятельность, риски, управление рисками, предпринимательские риски, процесс управления рисками, эффективность управления предпринимательскими рисками.
RISK MANAGEMENT METHODS AND THEIR IMPACT ON BUSINESS ACTIVITIES
Zaripova Gulniso Abdulodjonovna
Annotation. This article is devoted to the consideration of the current topic of business risk management. Any business activity is associated with risks, therefore, effective and competent risk management allows an organization to avoid unexpected losses, minimize the negative impact of unfavorable events, thus ensuring conditions for the normal functioning of the enterprise.
Key words: entrepreneurial activity, risks, risk management, business risks, risk management process, efficiency of business risk management.
