CC BY
0BAKI §9H9RENiN SU T9CHiZATI УЭ PAYLANMASI SiSTEMiNiN EFFEKTiV
iDAR9 EDiLM9Si
R9HiMOV R9HiM M9H9MM9D oglu
Azarbaycan Dövlat Neft va Sanaye Universiteti,"Elektronika va avtomatika"
kafedrasinin dosenti
YUSiFLi MURAD ELXAN oglu
Azarbaycan Dövlat Neft va Sanaye Universiteti,"Elektronika va avtomatika" kafedrasinin
magistranti
Xülasa: Baki §akarinin müasir su tachizati sistemi §akara fasilasiz su verilmasini tamin edan mürakkab qurgulardan ibarat bir kompleksdir. Bu sistemin idara edilmasinin asas maqsadi, §akara talab olunan miqdarda va keyfiyyatda suyun verilmasini tamin edarak bütün su tachizati qurgularinin optimal i§ rejimini qorumaqdir. Su tachizati sisteminin effektiv idara edilmasinin asas aspektlari: §akarin günlük saatliq su istehlakinin proqnozla§dirilmasi;su tachizati qurgulari ügün §akara su verilmasi,kacminin planla§dirilmasi;sistemin operativ idara olunmasi (tazyiq,keyfiyyat);idaraetma proseslarinin avtomatla§dirilmasidir. Bela böyük miqyasli bir sistemin idara edilmasinin samaraliliyinin artirilmasi yalniz innovativ hallarin axtarilmasi va tatbiqi, informasiya texnologiyalarinin, o cümladan cografi informasiya sistemlarinin kompleks istifadasi,su tachizati §abakalarinda axin paylanmasinin modella§dirilmasi va suyun verilmasi va paylanmasi rejimlarinin avtomatla§dirilmasi asasinda mümkündür.
Agar sözldr:su tachizati sistemi, idaraetma ta§kilati, proqnozla§dirma, planla§dirma, avtomatla§dirma, informasiya sistemlarinin inki§afL
Baki §aharinin müasir su tachizati sistemi §ahara fasilasiz su verilmasini tamin edan mürakkab qurgulardan ibaratdir. Baki su tachizati sisteminda, elaca da bütün müasir §ahar su tachizati sistemlarinda, suyun verilmasi ila bagli xarclar (borularin i§lak vaziyyatda saxlanmasi va elektrik enerjisi ödani§lari ila alaqadar) ümumi istismar xarclarinin asas tarkib hissasidir. Onlarin azaldilmasina, sistemin texniki vaziyyatinin va asas elementlari arasindaki qar§iliqli alaqanin operativ analizinin aparilmasi asasinda effektiv idaraetmanin ta§kil edilmasi kömak edir.
§aharin su tachizati sisteminin effektiv idara edilmasinin asas aspektlari bunlardir: günlük saatliq su istehlakinin proqnozla§dirilmasi;su tachizati qurgulari ü9ün §ahara su verilmasi hacminin planla§dirilmasi;sistemin operativ idara edilmasi;idaraetma proseslarinin
avtomatla§dirilmasi.§aharin su istehlakinin proqnozla§dirilmasi idaraetma prosesinda mühüm rol oynayir.
Baki su tachizati sistemi, mürakkab va arazi üzra yayilmi§ struktura malik olmaqla, istismar prosesinda bir sira amillarin tasirina maruz qalir. Su tachizati qurgularinin i§ rejimini müayyan edan asas amillardan biri §aharin su istehlakidir, bu isa dayi§kan bir göstaricidir.
1995-ci ildan bari su istehlakinin azalma tendensiyasi mü§ahida olunur ki, bu da ümum§ahar miqyasinda hayata ke9irilan resurslarin qanaatla istifadasi tadbirlari, "Baki" §aharinda su ehtiyatlarinin qanaatla istifadasi va su tachizatinin etibarliliginin artirilmasi üzra 2010-cu ila qadar olan "Hadaf Kompleks Proqrami"nin icrasi va suyu qanaatla istifada edan avadanliqlarin va iqtisadi stimullarin meydana galmasi ila alaqadardir.
Su istehlakinin xarakterina tasir edan digar amillar isa mövsümlar, hava istiliyi, dövlat va dini bayramlar, televiziya proqramlari, futbol mat9lari va s.-dir.Yay mövsümünda paytaxtin orta gündalik su istehlaki qi§ mövsümüna nisbatan 20-30% azdir. Bu, Bakililarin hayat tarzindaki dayi§ikliklarla alaqadardir; maydan avqusta qadar ahamiyyatli bir hissasi §ahardan kanara gedir;
§akil1.Baki §aharinin su tachizatinin dayi§an dinamikasi (1970-2019 -cu illar)
istilik va isti su tachizatinin mövsümi dayandirilmasi va xarici havanin temperaturunun dayiçmasi ils alaqalidir. Saatliq su istehlakinin xarakteri üzarinda aparilan mü§ahidalar, §aharda su istehlakinin dayiçmasina tasir edan reytinqli televiziya proqramlarinin rolunu açiq çakilda göstarir. 2010-cu ilin iyul-avqust aylarinda qeyri-adi isti hava çaraiti olmuçdu. 15 iyun 2010-cu ildan etibaran su istehlakinda çoxillik azalma tendensiyasina qar§i intensiv artim ba§ verdi, iyulda su istehlaki keçan ilin göstaricisina çatdi, avqustun avvalinda isa §ahar keçan ilin eyni günü ila müqayisada 0,5 milyon m3 (18%) daha çox su istehlak etdi.
Bu sababdan Baki Su Kanalinda xarici havanin qeyri-adi temperaturunun §ahara su tachizatina tasirini araçdirmaq ûçûn tadqiqatlar aparilib. Naticada açkar edilmiçdir ki, qi§ mövsümünda temperaturun 1°C azalmasi su istehlakini günda 3000 m3 artirir, yayda isa havanin temperaturu 25°C-dan yuxari olduqda va bu vaziyyat 8 gündan çox davam etdikda, temperaturun har 1°C artmasi su istehlakini günda 60 min m3-dan çox artirir[1,s. 38-46; 2,s.199-202;3,s.26-33].
Su istehlakinin proqnozlaçdirilmasi, har bir su tamizlama stansiyasi va çahardaki tanzimlayici qurgular ^ün su tachizatinin planlaçdirilmasinin asasini taçkil edir. Proqnozlaçdirma prosesi iki marhalada hayata keçirilir. Birinci marhalada bütün mümkün amillar (mövsümi va gündalik xarakter, temperatur va s.) nazara alinir. ikinci marhalada har bir su tachizati qurgusu üçün ayri-ayriliqda su veriliçi plani hazirlanir. Detalli saatliq su veriliçi planinin hazirlanmasi naticada sistemin optimal hidravlik parametrlarini müayyan edir: ikinci va ^üncü yüksaltma nasos stansiyalarinin kollektorlarinda tazyiq, paylanma çabakasinda tazyiq va tanzimlayici qurgulardaki içmali su anbarlarinda su saviyyalari. Proqnozlaçdirma va su veriliçinin planlaçdirilmasi avtomatla§dirilmi§ sistem vasitasila hayata keçirilir. Hal-hazirda su istehlakinin proqnozunun daqiqliyi 1,5%-dir.
Markazi dispetçer idarasinda su veriliçi planinin yerina yetirilmasinin nazarati üçün informasiya sistemi istifada olunur, bu sistem real vaxt rejiminda har bir saat ^ün faktiki su veriliçini va onun planlaçdirilandan farqini göstarir. Ham gündalik, ham da saatliq su veriliçi rejimindaki farqlar 3%-a qadardir, bu isa yüksak proqnozlaçdirma va planlaçdirma keyfiyyatini göstarir. 2009-cu ilda elektrik enerjisi va güc talabati üzra topdan sati§ bazarina keçid naticasinda taxminan 179 milyon manat elektrik enerjisi va güc xarclarina qanaat edilib, bu da su tachizati sisteminin içinin proqnozlaçdirila bilmasinin artirilmasi ila alda olunub.ölda olunan naticalara baxmayaraq, qeyri-daimi günlar (bayramlar, maktab tatili va s.) ^ün proqnozlaçdirma daqiqliyi hala da kifayat qadar deyil va 3%-dan çoxdur.
§akil 2.Tadbirlar zamani §aharin paylayici sahalarinda suyun tazyiqinin dayi§ma diaqramlari Hazirda Baki Su Kanali mütaxassislari va avtomatla§dirilmi§ proqramin inki§af etdiricisi har bir su tachizati qurgusunun i§ rejiminin xüsusiyyatlarini nazara alaraq proqramin alqoritminin takmilla§dirilmasi masalasini hall edir. Su istehlakinin proqnozla§dirilmasi zamani xarici havanin temperaturu da nazara alinir[4,s.136-140; 8,95-98;9,s.285-288;10,s.52-60].
Markazi dispet9er idarasinda su verili§i planinin yerina yetirilmasini izlamak ü9ün informasiya sistemi istifada olunur, bu sistem real vaxt rejiminda har saat ü9ün faktiki su verili§ini va onun planla§dirilandan farqini gostarir. Su verili§i rejimindan olan farqlar ham gündalik, ham da saatliq baximdan 3%-a qadardir, bu isa yüksak proqnozla§dirma va planla§dirma keyfiyyatini nümayi§ etdirir. Lakin alda edilan naticalara baxmayaraq, qeyri-daimi günlar (bayramlar, maktab tatili va s.) ü9ün proqnozla§dirma daqiqliyi hala da kifayat deyil va 3%-dan 9oxdur. Hal-hazirda Baki Su Kanali (BSK) mütaxassislari va avtomatla§dirilmi§ proqramin inki§af etdiricisi har bir su tachizati qurgusunun i§ rejiminin xüsusiyyatlarini nazara alaraq proqramin alqoritmini takmilla§dirmak masalasini hall edirlar. Su istehlakinin proqnozla§dirilmasi zamani xarici havanin temperaturu da nazara alinir.
Ba§qa vacib aspekt isa su verili§i va paylanma sisteminin operativ idara edilmasinin ta§kili olacaqdir. Bütün su tachizati qurgularinin i§ parametrlari haqqinda malumatlar, Markazi Dispet9er idarasinin avtomatla§dirilmi§ nazarat sistemina daxil olur. Online rejimda bütün lazimi malumatlar daxil olur: §aharin paylanma §abakasinda tazyiq, nasos stansiyalarinin mnemogramlari, i§layan qurgularin sayi, su xatlarinda su istehlaki va istifada9iya verilan ba§langic suyun keyfiyyati. Bu malumatlar asasinda dispet9er heyati zarurat yaranarsa, düzali§lar va amaliyyatlar hayata ke9irir.
Su borularinda tazyiqin idara edilmasinin effektivliyi, §aharda qura§dirilmi§ sensorlarin sayindan 9ox asilidir. Hazirda MGP "dokanal" müasir tazyiq monitorinq sistemi ila tachiz olunub.Bu §aharin nasos stansiyalarindan, tanzimlayici qurgulardan va paylanma §abakasindan tazyiq barada malumat veran 20 nazarat noqtasidir. Bütün qurgularin detalli analizi gostardi ki, bu sistemin geni§landirilmasi zaruridir. 2010-cu ilin sonuna qadar yüz yeni noqta qura§dirildi va 2013-cü ila qadar bu say 50-a 9atmi§dir.
Tazyiqin idara edilmasinin avtomatla§dirilmasi ü9ün tezlik 9evirma cihazlari istifada olunur (bunlar nasos qurgularinda qura§dirilib), hansi ki, avtomatik rejimda §aharin §abakasinda tazyiqi qoruyur, dikta edan noqtalara asaslanir, borularda artiq tazyiqi istisna edir va qaza vaziyyatlarinin yaranma riskini minimuma endirir.idaraetmanin vacib elementlarindan biri isa uzaqdan idara olunan baglama va tanzimlama cihazlarinin tatbiqidir. Onlarin istifadasinin asas meyarlari - tazyiq va su verili§inin idara edilmasi, tanzimlayici qurgulardaki i9mali su anbarlarinin saviyyalari, boru kamarlarinin mürakkab naqliyyat yollari, damiryol xatlari va rejim obyektlari ila kasi§ma noqtalarinda operativ sondürülmasinin mümkünlüyüdür.
§akil 3.Su tachizatinin paylanmasinin proqna§dirilmasi diaqramlari
Ham9inin, böyük diametrli asas su xatlarinda axin va tazyiq tanzimlayicilarinin tatbiqina dair tacrüba mövcuddur[l,s.38-46;2,s.199-202;12,s.28-31].
§abaka tanzimlayicilari hidravlik prinsipa asaslanir va ayri-ayri mahallalarda tazyiqi qoruyur, borulardan statik va dinamik yüklari azaldir.
Effektiv idaraetmanin ü9üncü vacib aspekti isa texnoloji proseslarin avtomatla§dirilmasi va insan amilinin ümumilikda sistemin i§lamasina tasirini azaltmaqdir.
Bugünkü günda avtomatla§dirilmi§ idaraetma proqramlarinin inki§afina böyük diqqat yetirilir. Bunlardan biri "tahlüka vaziyyatlarinin xabardarligi" adli avtomatla§dirilmi§ informasiya sistemidir. §aharin su xatlarinda ba§ veran har hansi bir zadalanma, darhal ahali arasinda rezonans yaradir va Bakililara narahatliq verir. Bu nazarat vasitasi sayasinda, i§9i heyat zadalanmanin ba§ verdiyi bölgaya, malumat birla§mi§ qabuluna daxil olmasindan avval yönlandirilir. §aharda hansisa bir sensorla tazyiq dayi§dikda va müayyan haddi ke9dikda, dispet9er markazinda sasli siqnal 9alir. Real vaxtda tazyiqi normaldan kanara 9ixan bütün nöqtalar cadvalda göstarilir. 9lda edilan malumatlar avtomatik olaraq boru kamarlarinin xaritasina yerla§dirilir va dispet9er ehtimal olunan qaza bölgasini müayyan edir.
Bu proqramin takmilla§dirilmasi üzra i§lar davam edir. Cari alqoritmin ekspert qiymatlandirilmasi hayata ke9irilir. Baki su tachizati sistemi bir-biri ila alaqali bir sira qurgulardan ibaratdir: be§ su hazirlama stansiyasi, on iki tanzimlayici qurgu, alti nasos stansiyasi. §abaka boru kamarlari radially-dairavi prinsipla qurulub, buna göra da nazarat olunan nöqtalarda tazyiqa bir ne9a su tachizati qurgusunun eyni vaxtda tasiri ola bilar. Buna göra da, 2004-cü ildan ba§layaraq boru kamarlarindaki böyük qazalara dair analizlar aparilib, modella§dirilmi§ vaziyyat üzra sistemin i§lakliyinin yoxlanilmasi eksperimentlari ke9irilib.
Bu naticalar asasinda, mövcud sistemin alqoritmindaki lazim olan takmilla§dirmalar müayyan edilib. Yeni alqoritm su tachizatinin rejimini müayyan edan a§agidaki faktorlari nazara almi§dir:
• Telemetriya nöqtalarinda va ikinci va ü9üncü nasos stansiyalarinin kollektorlarinda tazyiqin dayi§masi;
• Ham ümumilikda nasos stansiyalarinda, ham da ayri-ayri su xatlarinda su sarfinin dayi§masi;
• Nasos qurgularinin i§a salinmasi va dayandirilmasi;
• Nasos qurgularinin i§layan takarlarinin firlanma tezliyinin dayi§masi;
• Telemetriya nöqtalarinin konkret manbalara (nasos stansiyasi, tanzimlayici qurgu, su xatlari, magistrallar) baglanmasi.
Sistemin effektivliyinin vacib göstaricilarindan biri isa istehlak9ilara verilan suyun keyfiyyatidir. Hal-hazirda paylanma §abakasinda avtomatla§dirilmi§ ümumi qaliq xlor va suyun
bulaniqligini analiz edan cihaz quraçdirilib va bunlar malumati dispetçer xidmatina göndarir. Bu baza asasinda, suyun keyfiyyatini real vaxtda izlayacak avtomatla§dirilmi§ bir sistemin yaradilmasi planlaçdirilir. Bu sistem, suyun tamizliyi va bulaniqliq kimi göstaricilarini izlayacak va suyun tamizlanma stansiyasindan istehlakçilara qadar neca dayiçdiyini göstaran malumatlari taqdim edacak.
Proqramlarin kömayi ila hidravlik hesablamalarin verilanlara uygunlugunu yoxlamaq mümkündür. Masalan, Ceyranbatan su tamizlama stansiyasindan çixan qaliq xlorun miqdari kimi baçlangic maddanin parametrlarini tayin edarak, hidravlik hesablamalarin naticalarina asaslanaraq onun konsentrasiyasinin §ahar çabakasinda neca dayiçdiyini yüksak daqiqlikla izlamak olar.
Sistemin har bir elementinin i§ qiymatlandirilib; qeyri-standart vaziyyatlar (enerji tachizatinin dayandirilmasi, su veran va ya tazyiqli boru kamarlarinin nasazligi) va müvafiq tadbirlar tahlil edilib. Bu material "Dispetçer Maslahatçisi" adli informasiya sisteminin yaradilmasinin tamalini qoyur ki, bu da nôvbatçi heyata su tachizati sisteminin har hansi bir elementinin (nazarat qurgusu, su kamari, nasos stansiyasi va s.) i§ rejiminin idara olunmasinda qarar qabul etmaya kömak edacak [1,s.38-46; 8,s.95-98;11,s.163-165].
"Dispetçer Maslahatçisi" sistemi açagidaki vazifalarin hallini nazarda tutur: • Standart va qeyri-standart vaziyyatlar yarandiqda tatbiq olunan texnoloji hallar barada malumatlarin toplanmasi;Qeyri-standart vaziyyatlardan çixi§ ^ün tövsiya edilan üsullarin va bu maqsadla istifada oluna bilacak rezervla§dirilmi§ resurslar barada malumatlarin operativ axtari§i;Texnoloji va inzibati proseslarin vaziyyati barada malumatlarin daxil edilmasi.Bundan alava, bu sistemin personalin talimi funksiyasi da olacaq.
Naticalar:
Baki su tachizati sisteminin idara edilmasi effektivliyinin artirilmasi yalniz innovativ hallarin tapilmasi va tatbiqi, informasiya texnologiyalarinin, o cümladan cografi informasiya sistemlarinin kompleks istifadasi, su kamarlarinda axin paylanmasinin modellaçdirilmasi va suyun verilmasi va paylanmasi rejimlarinin avtomatlaçdirilmasi asasinda mümkündür.
Su tachizati sisteminin normal va ekstremal çaraitda faaliyyatinin tahlili, lazim olan tadbirlari müayyan etmaya va yaxin dövr üçün vazifalari tayin etmaya kömak edan qiymatli malumatlar verir:
• Tayin edilmiç tazyiqda avadanligin iqtisadi i§ rejimlarinin tamin edilmasi;
• Su tachizati va paylanma sisteminin i§ rejimlarinin idara edilmasi prosesinin avtomatlaçdirilmasinin artirilmasi;
• Qarar qabul edarkan insan faktorunun istisna edilmasi.
Bu vazifalarin halli, su tachizati va paylanmasi sisteminin idara edilmasinin effektivliyini artirmaga va naticada paytaxt sakinlarina taqdim olunan xidmatlarin keyfiyyatini yüksaltmaya imkan veracak.
iSTIFADa OLUNAN 9D9BIYYAT
1. Гулиева Г.А., Яковлева О.В., Бабаева Э.М. Санитарно-бактериологическая характеристика хозяйственно-питьевой и сточной воды Абшеронского района Сулу-Тепе и Птичий массив / «Wyksztalcenie i nauka bez granic. Materiali XI Miedzynarodowi naukowipraktycznej Medycyna. 2015, Volune 12, с.38-46
2. Гулиева Г.А., Гурбанлы Н.А., Гасанов А.В. Оценка экологических рисков воды из различных источников // Современные достижения Азербайджанской медецыны, 2015, № 3 с 199-202.
3. Моисеев Б.В. Водоподготовка и водный режим котельных установок: Учебное пособие для студентов очной и заочной формы обучения, Промышленная теплоэнергетика ккурсовой и дипломной работе по Котельным установкам и парогенераторам.Тюмень:ГОУ ВПО ТюмГАСУ,2010.- 79 с.
4. Водоподготовка : Процессы и аппараты : Учеб. пособие для вузов / Под ред. О.И. Мартыновой. -М. : Атомиздат, 1977.- 352 с.
5. Л.О. Штриплинг, Ф.П. Туренко Основы очистки сточных вод и переработки твердых отходов Учебное пособие — Омск: Изд-во ОмГТУ, 2005.- 192 с.
6. Беспалов А.В., Харитонов Н.И. Системы управления химико-технологическими процессами: Учебное пособие для вузов.-М.:ИКЦ «Академика», 2005. -690 с.
7. В.Д. Дмитриев Эксплуатация систем водоснабжения, канализации и газоснабжения. М.: Книга по требованию, 2005, с.379.
8. Аль Сабунчи А.А., Музахидул Ислам, Байдар Хазим Али, Аль Сабунчи Аз.А. Качество питьевой воды и эндемические заболевания в развивающихся странах Азии. Вестн. ОГУ. 2011, N 6, с. 95-98. Рус
9. Бахмацкая А. И., Плуготаренко Н. К. Качество питьевой воды: проблемы и последствия. Миссия молодежи в науке: Материалы Научно-практической конференции, проводившейся в рамках 5 Фестиваля науки Юга России, Ростов-на-Дону, 20-21 нояб., 2014. Т. 2. Ростов н/Д. 2015, с. 285-288. Библ. 3. Рус
10. Кофман В. Я. Бутилированная питьевая вода: экология, химический состав, токсикология. СанЭпидем контроль. 2014, N 5, с. 52-60. Рус.
11. Мухамеджанова Ю.Х., Конюхов В.А. Экологическая оценка риска фторзависимых микроэлементозов и качество питьевой воды. Современные проблемы водохранилищ и их водосборов: Труды Международной научно-практической конференции, Пермь, 17-20 мая, 2011. Т. 2. Химический состав и качество воды. Пермь. 2011, с. 163-165.
12. Hunter N. Питьевая вода. Обеспечение бездефицитного водоснабжения в будущем. Drinking water: ensuring the future of US drinking water supplies. Filtr. and Separ.. 2011. 48, N 2, с. 28-31. Англ.
