CC BY
0UOT 621.311.2.22
ISTILIK T9CHIZATI SISTEML9RI Ü£ÜN 9LAV9 SUYUN EMALINDA 9KS OSMOS ÜSULUNUN T9DQÍQÍ
R9§AD TELMAN OGLU ÍSMAYILOV
Azarbaycan Memarliq va ín§aat Universitetinin dosenti
9LIYUSIF §IRIN OGLU K9RIMOV
Azarbaycan Memarliq va ín§aat Universitetinin magistranti
Xülas3. Ölkamizda müqahida edilan iqtisadi vd sosial inki§af dövründa dhalinin, sdnayenin vd kdnd tasarrüfatinin etibarli va keyfiyyatli istilikla tamin edilmasi vacib masalalardan biridir. Tabiat sularinda olan qati^iqlar onlarin mai§atda, sanayeda va kand tasarrüfatinda istifada edilmasini mahdudla§dirir, aksar halda mümkünsüz edir. Ona göra suyun müxtalif üsullarla emali aparilir. Bu üsullarin an yenilari membran üsullaridir: mikrosüzülma, ultrasüzülma, nanosüzülma, aks-osmos, elektrodializ va ba§qalari. Bütün membran proseslarinda suyun masamali struktura malik olan yarimkegirici elementdan süzülma prinsipi istifada edilir. Hamin element - membran adlanir. Artiq isbat olunmu§dur ki, membran texnologiyalarini istifada etmakla ananavi su hazirlama texnologiyalarinin har bir marhalasini avaz etmak olar. ilk baxi§da membran prosesi ila adi süzülma arasinda (masalan pargadan) ox§arliq var. Bununla alaqadar qeyd etmak lazimdir ki, adi süzülma suda olan kobud va iri kolloid dispersli qati§iqlarin xaric edilmasi ügün istifada olunur. Membran texnologiyalarinda bu masala ila barabar suda olan kigik kolloid hissaciklar, makromolekullar va hall olunmu§ maddalar da xaric olunur. Aydindir ki, membrandan ancaq su molekullari kegmak ügün onun masamalarinin ölgülari gox kigik olmalidir. Membran süzülmanin adi hacmi süzülmadan asas farqi ondan ibaratdir ki, membranlar gox nazik olurlar va saxlanilan qati^iqlar onun hacminda deyil, ancaq üzarinda yigilaraq böyük müqavimata malik olan alava süzücü tabaqa yaradirlar. Bu tabaqa membran boyu daimi harakat edan su vasitasi ila yuyulub xaric olunur.
Membran texnologiyalarinin üstün cahatlari - praktiki olaraq reagentsizliyi, müvafiq qurgularin gox az yer tutmasi, istismarinin sadaliyi, asan avtomatla§dirilmasi, modul tipli olmasidir. Membran texnologiyalarinin ananavi su emali texnologiyalarinin müayyan marhalalari ila kombinala§dirilmasi mümkündür va bundan geni§ istifada olunur. Malum oldugu kimi, membran qurgulari (nanosüzülma, aks-osmos va s.) ekoloji baximdan tamiz hesab olunurlar, günki, suyun emali ügün gox az miqdarda reagent talab olunur (tur§u, antiskaylant, yuma mahlullari). Bu qurgular az yer tutur, asan istismar edilir va s. Membran modulu kimi nanosüzülma va ya aks-osmos modullari istifada oluna bilar. Onlarin har birinin üstün va gati§mayan cahatlari vardir. Belaki, aks-osmos modulunda suyun daha darin tamizlanmasina nail olunur. Müvafiq membranlarin selektivliyi 99-99,5%-a gatir. Amma bu qurgular yüksak tazyiqda i§layirlar: xam suyun duzlulugundan asili olaraq - 20-60 at. Onlar daha böyük xarc talab edir. Baslayici suyun temperaturunun aks-osmosprosesinin göstaricilarina tasiri mürakkab xarakter da§iyir. Bela ki, temperaturun artirilmasi suyun sixligini va özlülüyünü azaldir. Ona göra su molekullarinin gevikliyi artir. Eyni zamanda suyun osmotik tazyiqi artir. Sixligin va özlülüyün azalmasi membranin kegiciliyini artirdigi halda osmotik tazyiqin artmasi harakatetdirici qüvvani va kegiciliyi azaldir. Bu tasirin hansinin daha üstün olmasi iki faktordan asilidir: suda hall olunmu§ maddalarin tabiatindan va mahlulun konsentrasiyasindan. aks-osmos proseslarinin nazari masalalarina goxsayli tadqiqatlar hasr olunsa da halalik vahid nazariyya yoxdur. Proseslarin bu va digar aspektlarini izah edan hipotezalar vardir. Amma ümumi bir fikir vardir ki, bu proseslarin asasinda suda hall olunan maddalarin su ila, elacada har birinin membranin materiali ila qar§iliqli tasiri durur. Membranin selektivliyinin izahinda bu va digar qar§iliqli tasirin payi va rolu bir nega faktordan asilidir: masamalarin ölgü va formasindan, hall olunmu§ maddanin tabiatindan, membranin materialinin kimyavi tabiatindan va s. dgar masamalarin ölgülari hidratla§mi§ ionlarin ölgülarina yaxindirsa, onda ionlarin masamalara kegma marhalasinda ba§ veran qar§iliqli tasir asas
rol oynayir. dgar masamalar böyükdürsa, onda daginma mexanizminda asasan molekullarinm vd ionlarin membranin materiali ila qar§iliqli tasiri ön plana gixir.
Nanosüzülma prosesinda suyun tamizlanmasi ügün, aksosmosdan farqli olaraq, sixligi daha kigik va masamalari daha böyük olan membranlar istifada edilir. Ona göra bu membranlarin selektivliyi nisbatan kigik, kegiciliyi - böyük olur va eyni mahsuldarliqli qurguda daha kigik tazyiq va enerji sarfi talab olunur. dks-osmosprosesinda i§gi tazyiq 20-80 bar olursa, nanosüzülmada 3-20 bar ta§kil edir. Bu xüsusiyyatlarina göra nanosüzülma membranlarinin selektivliyi iki valentli ionlara göra yüksak, birvalentli ionlara göra kigik olur. Nanosüzülma membranlari suyun rangliliyini 7095%, oksidla§masini 50-80%, codluq duzlarini 50-80% haddinadak azaltmaga, elacada suyu pestisidlardan va mikrobioloji 68 qati§iqlardan tamizlamaya imkan verir. Ona göra bu texnologiya ilk növbada igmali suyun alinmasi baximindan ideal texnologiya sayilir. Nanosüzülma membranlarinin selektivliyi ancaq iki valentli ionlara göra yüksak olur, birvalentli ionlar ügün bu göstarici 50- 60% ta§kil edir. Ona göra bu modullarda suyun ancaq qisman duzsuzla§dirilmasi tamin olunur. dksar hallarda nanosüzülma modullari ananavi termiki va aks-osmos §irinla§dirma qurgularindan önca qo^ulur va membranlar üzarinda arpin yaranmasinin qar§isini alir. Digar tarafdan bu qurgular yüksak tazyiq talab etmir va 5-15 at. tazyiqda i§layir. Nanomembranlarin xüsusi mahsuldarligi daha böyük olur. Onlar daha asan yuyulurlar. Taklif edilan sxema göra yeralti §oran su ilkin emal marhalasinda mexaniki qati§iqlardan va lazim galdikda damir bila§malarindan tamizlandikdan sonra iki hissaya ayrilir. Suyun bir hissasi tur§ula§dirilir va NF modulunda qisman duzsuzla§dirilir. Alinan su baypas xatti ila ilkin emaldan kegmi§ su ila qari§dirildiqdan sonra tur§ula§dirmaprosesinda amala galan CO2 qazlarini xaric etmak va suyun pH göstaricisini norma haddina gatdirmaq ügün vakuumlu deaeratora verilir. Sonuncular markazi istilik mantaqalarinda geni§ istifada edilir. §irin su qitligini nazara alaraq texniki maqsadlar ügün gali§ib alternativ manbalardan istifada etmak lazimdir - daniz, yeralti §oran sulardan. Duzlulugu 2-3 q/l olan §oran sularinin istilik tachizati sistemlarinda istifadasi ügün kalsium sulfat arplarinin qar§isini almaqla barabar onlarin duzlulugunun <1 q/l-dak azaltmaq maqsadi ila tur§ula§dirma va nanosüzülma üsullarina asaslanan ekoloji baximdan tamiz emal texnologiyasi istifada edila bilar.
Agar sözlar: istilik tachizati sistemi, aks osmos, nanosüzülma, su emali, girkab sular, daniz suyu, istilik §abakalari, karbonat indeksi, membran texnologiyalar
önanavi su emali proseslari asasinda aztullantili va tullantisiz texnologiyalarin yaradilmasi ionit süzgaclarinin yeni regenerasiya üsullannin va konstruksiyalarinin istifadasina, emal marhalalarinin yeni ardicilliqda aparilmasina, 9irkab suyun tarkibindaki reagentlarin rekuperasiyasina asaslanir.
Membran proseslari yarimke9irici membranlar vasitasila 9oxkomponentli qari§igin ayri-ayri komponentlara ayrilmasi prinsipina asaslanir. Bu texnologiyanin istifadasi sahasinda ilk addimlar ke9an asrin 70-80-ci illarinda atilmi§dir. Müayyan olunmu§dur ki, müxtalif masamali membranlarin istifadasi ila suyu ayri-ayri qati§iqlardan tamizlamak olur: mikrosüzülma membranlari ila - kobuq dispersli qati§iqlardan va iri kolloid hissaciklardan, ultrasüzülma membranlari ila - kolloid qati§iqlardan va makromolekullardan, nanosüzülma membranlari ila - ikivalentli ionlardan, aks-osmos membranlari ila - birvalentli ionlardan va. s.
Artiq isbat olunmu§dur ki, membran texnologiyalarini istifada etmakla ananavi su hazirlama texnologiyalarinin har bir marhalasini avaz etmak olar. Membran texnologiyalarinin üstün cahatlari - praktiki olaraq reagentsizliyi, müvafiq qurgularin 9ox az yer tutmasi, istismarinin sadaliyi, asan avtomatla§dirilmasi, modul tipli olmasi va s.
Membran texnologiyalarindan istilik energetikasinda an geni§ istilfada edilan texnologiya aks-osmosdur. Osmos hadisasini ilk dafa 1748-ci ilda fransiz fiziki abbat J.Holle tasadüfan müayyan va mü§ahida etmi§dir. Osmos - yunan sözüdür - "italama", "tazyiq" demakdir. Müasir adabiyyatda osmos prosesinin bela tarifi verilir [1, s.40]. Yarimke9irici membrandan halledicinin molekullarinin bir tarafli diffuziya naticasinda qati§iqlarin ki9ik konsentrasiyali hacmindan böyük konsentrasiyali hacma ke9ma prosesina osmos prosesi deyilir. Osmos hadisasinin mahiyyatindan aydin olur ki, duzlu
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
suyun tamizlanmasi avazina bu prosesda tamiz su itirilir. Bununla barabar son illar osmotik maçinlarin vasitasi ila elektrik enerjisinin alinmasina maraq böyüyür. Osmos enerjisi ekoloji tamiz alternativ enerjinin bir növü hesab edilir.
Nanosüzülma va aks-osmos texnologiyasinda asasan polimer materiallardan hazirlanmi§ membranlardan istifada edilir. Membranin xüsusi mahsuldarligi ila qalinligi arasinda asililiq taxminan tars mütanasib oldugu ^ün daha nazik membranlardan istifada olunur. öksar halda üz tabaqasi six va qalinligi < 1 mkm, alt masamali tabaqasinin qalinligi 50-150 mkm olur. Bu halda axina müqavimat asasan üst tabaqa tarafindan göstarilir. Yuxarida qeyd edildiyi kimi, bela membranlar asimmetrik va ya anizotrop adlanirlar. Üst va alt tabaqalari müxtalif materialdan hazirlanan anizotrop membranlar kompozit membranlar adlanir. Onlardan aksosmos texnologiyasinda geni§ istifada edilir.
Anizotrop membranlarin hazirlanmasi ^ün istifada olunan materiallar arasinda sellülozanin efirlarini göstarmak olar - sellülozanin diasetati, üçasetatl. Onlardan hazirlanan membranlarin suya göra keçiciliyi yüksak, duzlara göra - çox kiçikdir. Çatiçmayan cahatlari isa kimyavi reagentlara, temperatura va bakterialara qarçi davamliliginin kiçik olmasidir. Bela membranlar pH-in 5-7 va temperaturun 300Cdan kiçik qiymatlarinda istifada olunurlar. 9ks halda hidroliz prosesi güclanir va membranin dagilmasi ba§ verir[1, s.110].
Digar material - aromatik poliamidlardir. Onlar da yüksak selektivlikla xarakteriza olunurlar, amma xüsusi mahsuldarliqlari sellüloz asasli membranlardan daha kiçikdir. Onlar pH-in daha geni§ diapazonunda istifada olunurlar (5-9). Çatiçmayan cahatlari tarkibinda olan amid qruplarinin sarbast xlor (Cl2) tarafindan dagilmasidir. Bu materialdan hazirlanmi§ boru tipli lifli membranlar geni§ istifada edilir.
0n geni§ istifada edilan membranlar - kompozit membranlardir. Onlarin six üst va alt tabaqalarinin müxtalif polimer materiallardan hazirlanmasi har birinin optimallaçdirilmasi ^ün §arait yaradir. Bazan alt tabaqa kimi ultrasüzülma membranlari istifada edilir. Onun üzarina nazik va six tabaqanin yaradilmasi ^ün bir neça üsuldan istifada olunur: -müvafiq polimer mahluluna salinmasi; -membran üzarinda polimerlaçma reaksiyalari; -fazalararasi polikondensasiya; -plazmali polimerlaçma.
Bir çox halda kompozit membranlar ^ tabaqali hazirlanir. istismar zamani alt tabaqanin qüsurlari naticasinda maddalarin ayrilmasinda asas rol oynayan nazik üst tabaqanin dagilmasinin qarçisini almaq ^ün onlarin arasinda daha bir tabaqa yaradilir - araliq tabaqasi. Bu tabaqa bütövlükda membrani möhkamladir. O, drenaj rolunu oynayir va üst tabaqanin alt tabaqa ila alaqasini güclandirir. Bu gatirilan üsullardan biri ila - fazalararasi polimerlaçma üsulu ila - tani§ olaq. Üsulun mahiyyati ondan ibaratdir ki, avvalcadan polimer materialdan alinmi§ masamali alt tabaqa üzarina iki va daha çox funksional qrupu olan monomer mahlulu tökülür. Sonra onun üzarina monomerin molekullari arasinda, elacada monomer molekullari ila asasin molekullari arasinda alaqa yaratmaga ("tikmaya") sabab olan digar reagent verilir.
Bela fazalararasi polikondensasiya prosesi naticasinda membranin üz tabaqasi yaranir. Monomer qisminda aksar halda aminlardan istifada edilir (etilendiamin, diaminosiklogeksan, fenilendiamin, hidrazin). Polikondensasiya prosesina takan veran reagent qisminda aminqruplu üzvi maddalar istifada olunur: anhidridlar, xloranhidridlar, karbon turçulari va s.i.
Belalikla, nanosüzülma va aks-osmos proseslarinda asasan ^ növ membran istifada edilir: sellüloz asetati asasinda anizotrop, poliamid asasinda anizotrop va kompozit. Onlarin har birinin üstün va çatiçmayan cahatlarini bir daha qeyd edak. ilk aks-osmos membranlari 1963-cü ilda sellüloz asetatdan alinmiçdir. Onlarin üstün cahatlari: yüksak möhkamlik, hazirlanma texnologiyasinin sadalayi, oksidlaçmaya qar§i davamliliq (sarbast CI2-in 5 mq/dm3 -dan)[2, s.218].
Çatiçmayan cahatlari - hidroliza meyillilik, pH-in i§çi diapazonunun kiçik olmasi (4-7). Asetatsellülozlu membranlardan sonra i§lanmi§ poliamid membranlar asas göstaricilara göra birincilari üstaliyirlar. Onlarin yegana çatiçmayan cahati, qeyd edildiyi kimi, oksidlaçdiricilara göra
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
davamsiz olmasidir. 9ks-osmos texnologiyasinin inki§afina ahamiyyatli takan veran nazik üst tabaqali kompozit membranlarin i§lanilmasi olmu§dur. Tacrüba göstardi ki, poliamid asasinda nazik üst tabaqali kompozit membranlarin istifadasi i§9i tazyiqi 1,7-1,9 dafa azaltmaga, selektivliyi 2% va xüsusi mahsuldarligi 15- 20% artirmaga imkan verir.
Membran texnologiyalarinin ananavi su emali texnologiyalarinin müayyan marhalalari ila kombinala§dirilmasi mümkündür va bundan geni§ istifada olunur. Masalan, ananavi kimyavi duzsuzla§dirma qurgularinin birinci va ikinci pillalari aks osmos modullari ila avaz olunur. Naticada tullantilarin miqdari va xarclar kaskin azalir.
Son 10-15 ilda MDB ölkalarinin energetika sistemlari tadrican membran va ya kombinala§dirilmi§ su hazirlama texnologiyalarina ke9ir. AZöRENERJi ASC sisteminda da bu tendensiya mü§ahida edilir: "§imal" va "Canub" ES-da alava suyun hazirlanmasi ü9ün aks-osmos qurgularindan istifada olunur[1, s.11].
Yarimke9irici membranlar vasitasila osmos prosesi ilk dafa 1748-ci ilda Jan-Antuan Nollet tarafindan mü§ahida edilmi§dir. Sonraki 200 il arzinda osmos yalniz laboratoriya hadisasi idi.
Osmosda halledici a§agi mahlul konsentrasiyasi (yüksak su potensiali) sahasindan membran vasitasila yüksak mahlul konsentrasiyasi (a§agi su potensiali) sahasina ke9ir. Halledicinin harakati ü9ün harakatverici qüvva, membranin taraflari arasinda halledici konsentrasiyasinda farqin azaldigi sistemin Gibbs sarbast enerjisinin azalmasidir. Buna osmotik tazyiq deyilir. Halledici daha konsentratli mahlula ke9dikca azalir. Tamiz halledicinin tabii axinini tarsina 9evirmak ü9ün xarici tazyiq tatbiq etmak tars osmosdur. Proses digar membran texnologiyasi tatbiqlarina banzayir.
RO filtrasiyadan onunla farqlanir ki, maye axini mexanizmi tarsina 9evrilir, 9ünki halledici membrani ke9arak hall olunan maddani gerida qoyur. Membran filtrasiyasinda üstünlük ta§kil edan aradan qaldirma mexanizmi masamalarin 0,01 mikrometr va ya daha böyük oldugu masamalarin süzülmasi va ya öl9üsünün istisna edilmasidir, buna göra da proses nazari olaraq mahlulun tazyiqi va konsentrasiyasi kimi parametrlardan asili olmayaraq mükammal effektivliya nail ola bilar. övazinda RO masamali olmayan va ya öl9üsü 0,001 mikrometr olan masamalari olan nanofiltrasiyadan istifada edan membran üzarinda halledici diffuziyani ahata edir. 9sas xaricetma mexanizmi hallolma va ya diffuzivlik farqlarindandir va proses tazyiq, mahlulun konsentrasiyasi va digar §artlardan asilidir.
Daniz suyunun duzsuzla§dirilmasi yolu ila i9mali su istehsali layihalari dünyanin bir sira ölkalarinda icra edilir. Qlobal istila§ma, su ehtiyatlarinin samarasiz istifadasi va dünyada artan quraqliq i9mali suyun istehsali ü9ün duzsuzla§dirma zavodlarinin faal istifadasina takan verib.
Son illarda dünyada daniz suyunun duzsuzla§dirilmasi layihalarinda "9ks Osmos" (Reverse Osmosis) texnologiyasi tatbiq edilir. Bir sira ölkalarda bu layihalar dövlat-özal tarafda§ligi modeli ila hayata ke9irilir. Saudiyya örabistani, B99, israil kimi Yaxin §arq ölkalarinda bu layihalar geni§ yayilib. Ham9inin, AB§, Avstraliya va bir sira ba§qa ölkalarda da duzsuzla§dirma zavodlari faaliyyat göstarir[3, s.247].
ölava suyun hazirlanmasi müxtalif fiziki-kimyavi proseslara asaslanir. Ke9an asrin 80-90-ci illarinadak asas emal proseslari suyun koaqulyasiyasi, ion-mübadila üsulu ila yum§aldilmasi va duzsuzla§dirilmasi, termiki üsulla duzsuzla§dirmasi texnologiyalarina asaslanirdi. Bu texnologiyalar asasinda yüksak keyfiyyatli alava suyun alinmasi tamin edilsa da onlar artiq iqtisadi va ilk növbada ekoloji baximdan müasir dövrün talablarina cavab vermirdilar. Bela ki, ion-mübadila üsulu ila suyun yum§aldilmasi va kimyavi duzsuzla§dirmasitexnologiyalari ionitlarin regenerasiyasi ü9ün stexiometrik miqdardan iki-ü9 dafa artiq reagentlarin (NaCl, H2SO4, NaOH) istifadasina asaslanir. Naticada su hazirlama qurgularinin istismari zamani böyük miqdarda 9irkab sulari yaranir va su hövzalarina ciddi ekoloji zarar vurulur. £irkab sularin utilizasiyasina talab olunan xarclar asas emal marhalasina 9akilan xarclardan daha artiq alinir.
Bu problem aktual oldugundan va dünyavi xarakter da§idigindan bir 9ox ölkada göstarilan dövürda su hazirlama texnologiyalarinin takmilla§dirilmasi, aztullantili va tullantisiz su emali texnologiyalarinin yaradilmasi istiqamatinda intensiv elmi-tadqiqat i§lari ba§lanmi§dir. Bu i§lari iki asas qrupa bölmak olar:
-ananavi texnologiyalarin takmilla§dirilmasi ila yeni, aztullantili va tullantisiz su emali üsullarinin i§lanilmasi;
-göstarilan dövr ü9ün qeyri-ananavi olan membran proseslari asasinda ekoloji baximdan tamiz va samarali su hazirlama texnologiyalarinin i§lanilmasi.
Suhazirlama va istilik tachizati sisteminin qidalandirilmasi ü9ün müvafiq avadanliqlarin mahsuldarliginin müayyan edilmasi ü9ün suyun hesabi saatliq sarfi a§agidaki kimi qabul edilmalidir:
Göstarilan texnologiyalar §irin sularin istifadasini nazarda tutur. §oran sularinin istifadasina galdikda arp probleminin halli ila barabar bu sularin duzlulugunu §irin su haddina 9atdirmaq ü9ün yeni masala meydana 9ixir. Ara§dirmalar göstarir ki, bu maqsadla membran texnologiyalarinin (nanosüzülma, aks-osmos) istifadasi samarali ola bilar.
9ks Osmos qurgusunun qura§dirilmasi su ehtiyatlari 9ox az olan ölkalarda (Saudiyya örabistani, israil, Yeni Zelandiya, Avstralitya va sair) tatbiq olunur va bahali layihalardan sayilir. Dövlat ba§9isinin sarancamina asasan batanan bu pilot layihanin samarali olmasi ü9ün emal olunan suyun hacmi, keyfiyyati va i9mali su kimi istifada edildiyi halda DST-nin standartlarina cavab vermasi tal ab olunur. Yeni Zelandiyali mütaxassislar suyun 1 litrinin ananavi suda baha ba§a galdiyini nazara alaraq daha 9ox tabii su manbalarinin daha samarali istifadasini tövsiya edirlar. Nazara alinsa ki, Xazar danizinin duzlulugu okean sularindan azdir(okean 4-4,5 %, Xazarda 1,1,2%)daha effektiv ola bilar. Eyni zamanda Xazar danizinin 9irklanma faizi yüksak oldugundan burada bir 9ox kimyavi reagentlardan istifada zamani suyun keyfiyyati a§agi dü§a bilar. Layihanin ugurlu olmasi ü9ün texnoloji prosesa düzgün riayat olunmasi tamin olunsa layiha samarali ola bilar[4, s.75].
Malum oldugu kimi, membran qurgulari (nanosüzülma, aks-osmos va s.) ekoloji baximdan tamiz hesab olunurlar, 9ünki, suyun emali ü9ün 9ox az miqdarda reagent talab olunur (tur§u, antiskaylant, yuma mahlullari). Bu qurgular az yer tutur, asan istismar edilir va s. Membran modulu kimi nanosüzülma (NF) va ya aks-osmos modullari istifada oluna bilar. Onlarin har birinin üstün va 9ati§mayan cahatlari vardir. Belaki, aks-osmos modulunda suyun daha darin tamizlanmasina nail olunur. Müvafiq membranlarin selektivliyi 99-99,5%-a 9atir. Amma bu qurgular yüksak tazyiqda i§layirlar:
-xam suyun duzlulugundan asili olaraq - 20-60 at. Onlar daha böyük xarc talab edir.
-Nanosüzülma membranlarinin selektivliyi ancaq iki valentli ionlara göra yüksak olur, birvalentli ionlar ü9ün bu göstarici 50-60% ta§kil edir. Ona göra bu modullarda suyun ancaq qisman duzsuzla§dirilmasi tamin olunur. öksar hallarda nanosüzülma modullari ananavi termiki va aks-osmos §irinla§dirma qurgularindan önca qo§ulur va membranlar üzarinda arpin yaranmasinin qar§isini alir. Digar tarafdan bu qurgular yüksak tazyiq talab etmir va 5-15 at. tazyiqda i§layir.
-Nanomembranlarin xüsusi mahsuldarligi daha böyük olur. Onlar daha asan yuyulurlar
Malumdur ki, tur§ula§dirmanin mahiyyati emal olunan suya sulfat tur§usunu vermakla CaCO3 arpinin yaranmasina sabab olan ionlarinin par9alanmasindan ibaratdir. istilik §abakasina verilan alava suyun keyfiyyat göstaricilarindan asasan karbonat indeksi normala§dirilir - KI.
KI=S Ca • S hco3 , (mq-ekv/l)2
Burada S Ca va S hco3 - müvafiq ionlarin konsentrasiyalaridir.
Tur§ula§dirma üsulunun 9ati§mayan cahati ondan ibaratdir ki, tur§unun tarkibinda SO4 olan ionlarinin hesabina istilik §abakasinda CaSO4 arpinin yaranma ehtimali artir. Bela olan halda tur§ula§dirma ila barabar qisman yum§aldilma da (kalsiumsuzla§dirma) talab oluna bilar.
Natica
istilik §abakasi va qazan konturu ü9ün sularin emali prosesi ekoloji tamiz va iqtisadi samarali üsulla hayata ke9irilir. istilik §abakasina verilan suyun duzlulugu xam suyun duzluluguna barabar va ya ondan az alinir. Texnoloji proseslari aparmaq ü9ün qeyristandart avadanliqlardan istifada edilmir. Nanosüzülma va aks-osmos proseslarinda suyun membrandan ke9masi molekulyar saviyyada ba§ verir va fiziki kinetika (molekulyar da§inma) qanunlari ila izah olunur. Bu proseslarda membranin har iki tarafinda (duzlu va tamiz) olan su molekullarinin kimyavi potensiallar farqi asas rol oynayir, tazyiqlar isa kimyavi potensiallarin arqumenti kimi 9ixi§ edir.
9D9BIYYAT
1. Agamaliyev M.M., Mammadbayova R.H., C.A. öhmadova. Suyun membran üsullari ila emali texnologiyalari. Baki, 2018, 289 s.
2. Feyziyev H.Q., Hüseynova G.H. istilik tachizati sistemlari ûçûn su hazirligi. Baki, "Tahsil" NPM, 2012, 360 s.
3. Feyziyev H.Q., M.F. Calilov. istilik tachizati. Baki, "Yurd" NPB, 2017, 582 s.
4. Yusubov A.S., Calilov M.F., Quliyev Э.М. istilik §abakasi ûçûn alava suyun tur§ula§dirma üsulu ila hazirlanmasinin hesablama alqoritminin i§lanilmasi ila texniki-iqtisadi tahlili //Ekologiya va su tasarrüfati elmi-texniki va istehsalat jurnali, Baki, 2007, № 5, s.73-78.
