CC BY
4УДК 37. 378. 1.03
ЦАЗ1РГ1 ЖАСТАРДЬЩ Ц¥НДЫЛЬЩ БАГДАРЛАРЫН ЦАЛЫПТАСТЫРУ -
ЦОГАМНЫЦ МАЦЫЗДЫ МЭСЕЛЕС1
ТАНТАКОВ ГАЛЫМЖАН МУРАТБЕКОВИЧ
«Педагогика жэне психология» бiлiм беру багдарламасыныц докторанты, ^орк;ыт Ата атындагы ^ызылорда университетi, ^ызылорда, ^азак;стан
Аннотация. Мацалада цогамда турацтандырушы мацсатты жузеге асыруга багытталган злеуметтт цундылыцтар жуйесгн дамытудыц мацыздылыгы ашылады, ойткенг олар адамдардыц цундылыц багдарларына айнала отырып, олардыц мгнез-цулцыныц мотивтер\ реттде жеке тулганыц цурылымына тгкелей енедг. Кундылыцтар цогамда злеуметтт цундылыцтар реттде, олардыц корту процедурасы бойынша - жеке цундылыцтар реттде кор1нед1, оларды жеке тулганыц цундылыц багдары деп атауга болады. Осы ережеге суйене отырып, мацалада ец танымал философтар, педагогтар мен психологтардыц злеуметтт тарихтагы зртурл1 отпел1 кезецдерге тзн злеуметтт цундылыцтар жуйесшц жойылуы озг осындай отпел1 цогам ушгн ец куштг турацсыздандырушы фактор болып табылады деген п1к1р1 дзлелденед1. К,аз1рг1 уацытта цогамды модернизациялау реттде сипаттайтын мундай отпел1 жагдайларда жастар зЫресе зардап шегед1, олардыц арасында нигилизм кушейт, м1нез-цулыцты тудыратын, мотивацияланбаган цатыгездгк цубылысы пайда болады, жасоспгргмдер цылмысы осуде, девиантты м1нез-цулыцтыц барлыц жаца турлер1 пайда болады. Жогарыда айтылгандардыц бзрт ескере отырып, мацала авторы цаз1рг1 жастардыц психологиялыц ерекшелттерт ашуга жзне олардыц мгнез-цулцыныц цундылыцмотивациясы бар, жеке жзне злеуметтт мацызды цундылыц багдарлары бар тулга реттде цалыптасуына цаншалыцты зсер ету1 мумкт екендтне назар аудару цажеттшт туындаганын айтады.
ТYйiндi свздер: цундылыцтар, цундылыц багдары, тулга, студент, мотивациясы, цалыптасуы, дамуы
Аннотация. В статье раскрывается важность и значимость развития системы социальных ценностей, направленных на выполнение в обществе стабилизирующего назначения, так как становясь ценностными ориентациями людей, они непосредственно входят в структуру личности в качестве мотивов их поведения. Ценности проявляются в обществе в качестве социальных ценностей, по самой процедуре своего проявления - как личностные ценности, которые иначе можно назвать как ценностные ориентации личности. Исходя из этого положения в статье доказывается мнение известнейших философов, педагогов и психологов о том, что разрушение системы общественных ценностей, характерное для разнообразных переходных периодов в социальной истории, само по себе выступает сильнейшим дестабилизирующим для такого переходного общества фактором. В таких переходных условиях, в настоящее время характеризующее как модернизация общества, особенно страдает молодежь, среди которой усиливаются нигилизм, вызывающее поведение, возникает феномен немотивированной жестокости, растет подростковая преступность, появляются все новые виды отклоняющегося поведения. Автор статьи, учитывая все вышесказанное, утверждает, что в настоящее время назрела необходимость обратить внимание на раскрытие психологических особенностей современной молодежи и то, в какой степени можно влиять на их формирование как личности с ценностной мотивацией поведения, с личностно и общественно значимыми ценностными ориентациями.
Ключевые слова: ценности, ценностная ориентация, личность, студент, мотивация, формирование, развитие
Annotation. The article reveals the importance and significance of the development of a system of social values aimed at fulfilling a stabilizing purpose in society, since becoming people's value orientations, they directly enter the personality structure as motives for their behavior. Values manifest themselves in society as social values, according to the very procedure of their manifestation - as personal values, which can otherwise be called as value orientations of a personality. Based on this position, the article proves the opinion of the most famous philosophers, educators and psychologists that the destruction of the system of social values, characteristic of various transitional periods in social history, in itself acts as the strongest destabilizing factor for such a transitional society. In such transitional conditions, currently characterized as the modernization of society, young people suffer especially, among whom nihilism and defiant behavior are increasing, the phenomenon of unmotivated cruelty arises, juvenile delinquency is growing, and new types of deviant behavior appear. The author of the article, taking into account all the above, argues that at present there is a need to pay attention to the disclosure of the psychological characteristics of modern youth and the extent to which it is possible to influence their formation as individuals with value motivation of behavior, with personally and socially significant value orientations.
Keywords: values, value orientation, student's personality, motivation, formation, development
Еылыми макала такырыбыныц езектшп адамзат ХХ1 гасырдыц табалдырыгында жаhандык кайта куру, модернизация процестерш бастан етюзетшдшмен аныкталады. Бул процестердщ ортасында элемнщ барлык елдер^ соныц шшде ^азакстан да болады, сол себептен бYгiнгi тацда ец езекп мэселе - ол кундылыктар теориясы мен кундылык багдарларыныц дамуымен пкелей байланысты жас урпактыц кундылык багдарларын калыптастыру мэселеа.
Мэселеш шешуде мемлекетпк кужаттар мацызды рел аткарады, атап айтсак, олар: «^азакстан Республикасыныц 2050 жылга дешнп Даму стратегиясы», Мемлекет басшысы ^.Ж. Токаевтыц «Сындарлы когамдык диалог - ^азакстанныц турактылыгы мен еркендеушщ непзЬ> жэне «Жаца жагдайдагы ^азакстан: ю-кимыл кезещ» атты ^азакстан халкына арналган Жолдауылары (2019, 2020); ^азакстан Республикасында бiлiм берудi жэне гылымды дамытудыц 2020-2025 жылдарга арналган мемлекеттiк багдарламасы (2020); ^азакстан Республикасында жогары бiлiмдi жэне гылымды дамытудыц 2023 - 2029 жылдарга арналган тужырымдамасы (2023). Барлык мемлекеттiк кужаттар когамда турактандырушы максатты орындауга багытталган элеуметтiк кундылыктар жYЙесiн дамытудыц мацыздылыгын атап керсетед^ ейткенi адамдардыц кундылык багдарларына айнала отырып, олар жеке тулганыц курылымына, олардыц мшез-кулкыныц себептерi ретiнде пкелей енедi.
кундылыктар (кундылык санасы) когамда элеуметпк кундылыктар ретiнде керiнедi, оныц езiн жеке кундылыктар ретiнде керсету рэамше сэйкес, оны жеке тулганыц кундылык багдары деп атауга болады. Осы ережеге CYЙене отырып, бiздiц зерттеу жумысымыздыц мазмуны ец танымал философтардыц, муFалiмдер мен психологтардыц элеуметпк тарихтагы эртYрлi етпелi кезецдерге тэн элеуметпк кундылыктар жYЙесiнiц бузылуы осындай етпелi когам Yшiн тураксыздандыратын фактор болып табылады деген пiкiрiн дэлелдейпнш атап етемiз. Осыган орай, айту керек, «кундылык» категориясы эдiстемелiк магынасы жагынан педагогика Yшiн ерекше жогары болып табылатын жалпыгылымилык тYсiнiктер катарына жатады. ^азiрri когамдык ойдыц бiрден-бiр кiлт сезi ретiнде ол нысандар мен кубылыстарды, олардыц касиеттерiн белгшеу Yшiн философияда, элеуметтануда, психологияда колданды. «кундылык» угымыныц мэнiн кептеген галымдар (В.П.Тугаринов, С.Ф.Анисимов, Л.М.Архангельский, Л.П.Буева, А.Г.Здравомыслов, М.С.Каган, В.Момов, В.Н.Сагатовский, З.Н.Чавчавадзе, И.Т.Фролов, В.А.Ядов) когамдык сананыц барлык нысандарына тэн белгiлердi: мэндiлiктi, кажеттiлiктi, максаттылыкты сипаттауда колданады. ^ундылыктыц пайда болуы бiр жагынан, когамныц, адамныц кажеттшктерш канагаттандыруга кабiлеттi заттармен, кубылыстармен жэне олардыц касиеттерiмен байланысты екендiгi бектлген.
Екiншi жагынан - кундылык бар затты, кубылысты адамныц, когамныц багалаумен байланысты пiкiрi ретiнде кeрiнедi. кундылык - субъект пен объект арасындагы карым-катынастыц белгiлi бiр тYрiн керсету нысаны деп тYсiндiрiледi. «йз адамныц когамдык болмысын объект-субъектiлiк карым-катынас аспектiсiнде карастырганда гана, бiз кундылык кубылысын тиркей аламыз» [1,87-89 б.].
В.Виндельбанд пен Г.Риккерт ездершщ кундылыктар туралы шмшде оларды субъект пен объектшщ жагына жататын кундылыктардыц дербес патшалыгы ретшде карастырды. Канттыц элем бул танылмайтын «ез iшiндегi нэрсе» деген тезисш жокка шыгара отырып, Виндельбанд бэрiбiр оларды багалауга жэне «мэн туралы» эмпирикалык тYсiнiкке негiзделген нормативтiк шм ретiндегi философияга карама-карсы кояды. Виндельбандтыц кундылыктары бастапкы, мэндi [2]. Ол логикалык, эстетикалык, этикалык жэне дши кундылыктарды жогары сатылар ретiнде тYсiндi. «Этикалык идеалга» сэйкес адамзаттыц eзiн-eзi тануы тарихи прогрестщ тYпкi максаты екенiн мойындай отырып, ол элеуметпк мэселелердi этикалык мэселелермен байланыстырды. Ол этикалык кундылыктардан, ерiк-жiгерiнен еркiн жэне мYДделi эстетикалык кундылыкты жогары койды.
^ундылыкты багдарлау мэселелерiн зерттейтiн заманауи элеуметтанушылар мен этнографтардыц ^пш^тн^ «акылга конымды» магынасына кeбiрек сэйкес келепш, негурлым сенiмдiсi - натуралистiк ^зкарас.
Натуралистiк кeзкарас тургысынан карасак, кундылык «адам табигатыныц» тиiмдi кызмет етуше сэйкес келетiн барлык нэрсе, баскаша айтканда, ол - жеке адамныц биопсихологиялык кабiлетiнiц дамуы, оныц мYДделерiнiц канагаттануы, элеуеттi кепiлдiктерiнiц дамуы. Осы багытта американдык философ Р.Б.Перридiц марксиста емес теория аясындагы эзiрлеген кeзкарастарын аксиологтар арнайы атап жэне сипаттап кeрсетедi. ХХ гасырдыц ортасына дешн Р.Б.Перридiц кундылыктардыц жалпы теориясы пэш толык эмпирикалык зерттеу болды деп санап, оныц кeзкарастарын Беккер, Р.Линтон, К.Клакхон, Т.Парсонс, С.Пеппер сиякты iрi галымдар да бeлiседi.
Р.Б.Перридiц алгашкы кeлемдi жумысы 1912 жылы жарык кeрдi, онда к^рп замангы философиялык YPДiстерге назар аудара отырып, ол аксиология - этика, саясат, зацтану, экономика, эстетика, философия жэне дш eзара бiрiктiрiлiп, eз орнын табатынын атап eттi. кундылыктар теориясыныц ^мепмен адам eзiн-eзi таниды, eзiнiц ец тYпкiлiктi максаттары мен умтылыстарын айкындап бiледi жэне табиги зацдарга караганда бул бiлiм ол Yшiн куткарушыдан кем болмайды.
Р.Б.Перри кешннен eзiнiц «кундылыктардыц жалпы теориясы» жэне «кундылыктар саласы» атты ютаптарында рухани кундылыктардыц магынасына кайта-кайта мэн берш, «мэдениет пен eркениеттiц мэнш калыптастыратын идеялар машина не зат аркылы емес, элеуметтенген, эмоцияланган толыктырулармен туракты болады» деп санайды [3, 27б.].
Осымен байланысты Р.Б.Перридiц кундылыктардыц жалпы теориясында гуманитарлык багыттыц болганын мойындау кажет. Ол шектеулiк талаптанудан бас тартатын, бiртутас жалпыадамзаттык, мэдениетте eзiнiц лайыкты орнын табатын, эрбiр халык, эрбiр улт, эрбiр адамныц барлык мYДделерi Yйлесiмдiлiкке жететiн eркениет куруга шакырады. Р.Б.Перри гылым мен жеке адамныц еркшдшмен бiрлескен барлык шыгармашылык салада YДемелi (прогрессивтi) болашак eркениеттi кeргiсi келедi. Бул eркениетте эдiлеттi тYPде бeлiнген игiлiктер, eнiм беретiн экономика, барлыгына колжетiмдi бшм, акикатка умтылу мен эдемiлiктi тамашалау болады. Ол бiр кездерi адам еркшдш, оныц бiлiмiнiц eсетiнi соншалык, кундылыкка кYллi элем сыйып кететш болады, эзiрше оныц жартысы гана енш тур деген Yмiт бiлдiредi. МYДделiлiк сипатына багытталган бiлiм сапасына байланысты кундылыктардыц топтастыруларын да Р.Б.Перри жасады. Ол кундылыктарды акикат жэне жалган, дамыган жэне дамымаган, кYPделi жэне жай, оц жэне терю, жабык жэне ашык деп ажыратады. Егер мYДде уайымга катысты болса, онда ол экзистенциалды кундылыкка сэйкес келед^ егер мiнсiз максат болса, онда кундылык да мшаз деп саналады. Будан эрi мYДделер мен кундылыктар «кайтарымды» немесе кайталанатын (мысалы, тагамга кажеттiлiк) болып жэне мYДделер
прогрессивтшгше карай езгеретш жэне дамитын (мысалы, байлыкка, дацкка, шыгармашылыкка кызыгушылык) болып белшедь кундылыктар мен мYДделер сондай-ак каркындылыгы, кYшi, узактыгы, саны, танымдылыгы жагынан да ерекшеленедi.
Р.Б.Перри кундылык градациясыныц басты терт кагидатын ашып керсетедг дурыстыц, царцындылыц, артыцшылыц жзне цосып алушылыц.
Алгашкы Yш кагидат баска кандай да бiр кундылыка, олардыц жиынтыктарына байланыстырылмай олардыц iшкi белriлерi бойынша топтастырылады. Тек соцгы кагидат сол кундылыкпен жэне баскалармен езара формалды байланыс орнатады.
Бiрiншi критерий - дурыстык - онда кундылыкты мYДдеге багытталган бiлiм сапасы бойынша ажыратады. Егер мYДде дурыс багытталган болса, кундылык та дурыс болады. Егер объект туралы бiлiм, ягни «бешмдшк» багдары объект пен бешмдшк арасындагы накты карым-катынаска сэйкес келмесе, онда кундылык дурыс емес.
¥сынылган дурыстык белгiсi «Yмiттi актау» сиякты прагматизм рухында болады. Перри кундылыктыц кате екенiн субьект ажыратпаса, онда ол «кундылык емес» деп санайды. Баскаша айтканда, нысанга деген мYДденiц алдамшылыгынан, керiнбеушiлiгiнен кундылык жогалмайды.
Екiншi критерий - каркындылык - бул кундылыктармен байланысты болатын энергия ^шше, мYДделiк кажеттiктерге тэуелдi болады. МYДделер кYшi олардыц жаттыгу нэтижесi болуы мYмкiн, бiрак туабiттi болып табылмайды.
Yшiншi критерий - артыкшылык - ол кундылыктарды бiр-бiрiнен ажыратады жэне артыкшылык дэрежесi бойынша оларды бiр катарга орналастырады. Перри бул белпш дербес деп санайды, баскаша айтканда, ол бiз Yшiн кандай да бiр жагдайда болатын тiкелей кызыгушылык каркындыгымен де, iс-эрекеттiц салдарын жете тYсiнумен де, ешкандай тацдау мYмкiндiктерiмен де аныкталмайды. Бул белгi сол мYДдеге сай келетiн бiрнеше нысандарды салыстыру мYмкiндiгiн тудырады. Танымдык мYДде, мысалы, эртYрлi нысандарга ие болуы мYмкiн, бул ретте олардыц бiреуi ол Yшiн артыгырак болса, езгелерi одан кемiрек болуы мYмкiн. Егер олар бiрдей артыкшылыкта болса, ею кундылык тец деп саналады. Перри артыкшылык белпсш каркындылык белгiсiне караганда жогары деп санайды. кундылыктарды ез магынасында топтау, ягни бiр-бiрiн белгш бiр тэртiптегi аракатынасынан тек олардыц айырмашылыктарын аныктап керсету тек тертiншi белгiнi енгiзуде гана мYмкiн болады.
Тертiншi критерий - косып алушылык - когамдагы немесе жеке тулганыц шшдеп кандай да бiр ете жогары жYЙеге косып алу кабiлеттiлiгi олардыц баска мYДделермен жэне кундылыктармен келiсiлiмдiгiмен сипатталады.
Кез келген объектiнiц кундылыгы оган багытталган келiсiлген мYДделер саныныц артуымен еседi. МYДделердiц келiсiмдiгi олардыц бiр-бiрiне тiкелей катысу жолымен, олардыц баска мYДделерiмен жанама катысу жолымен жэне «рефлексия» жолымен жYзеге асады.
Адамныц жаца объектiнiц «кундылыгын» тYсiнуi мен оны багалауы оныц карым-катынастыгы - «кундылык» кецесiнiц арнайы турш белгiлейдi. Еылымда «кундылык» угымныц мазмунына байланысты бiрнеше ой-пiкiрлер бар: «... кундылык дегенiмiз-бул элеуметтiк топтыц мYшелерiне кол жетiмдi эмпирикалык мазмуны мен магынасы бар кез-келген факт, оныц непзшде ол кызмет объекта болып тYP немесе бола алады» [4]. Орыс галымдардыц ецбектерiнде кундылыктарга катысты позитивистiк ноталар В.П.Тугариновтан естшед^ ол «кундылыктар - адамдар кажеттiлiктерi мен мYДделерiн канагаттандыру Yшiн кажет заттар, кубылыстар» - деп санайды [5]. Осылайша, В.С.Бакиров «Элеуметтiк адам болмысында кундылыктар когамдык прогрестiц объективт кажеттiлiктерiне сэйкес келедi» -деп мэлiмдейдi [6]. Л.И.Иванко, экзистенциалистiк кезкарасты дамытуда, мунда кундылыктардыц нормалардан мYлдем мацызды айырмашылыгына назар аударады: «кундылыктар адам ю-эрекетшщ максатты жактарымен кебiрек байланысты, ал нормалар негiзiнен оны жYзеге асырудыц куралдары мен тэсшдерше тартылады. Нормативтiк жYЙе
кундылыкка Караганда ю-эрекетп катац тYPде аныктайды, eйткенi, бiрiншiден, норма градацияга ие емес: ол орындалады немесе орындалмайды» [7]. Д.Б. Зибберманньщ пiкiрiнше, белгiлi 6ip тарихи кезецде (адамзат мэдениетiн ауызша мэдениеттен жазбаша тiлге айналдыру) кундылыкты куруды "босататын" элеуметтiк-тарихи тэж1рибе гана жогары «e3rn-e3i сешмдшкке» ие (бул тарихи) жэне, демек, кундылык (тарихи) сана пайда болган кезде уакыт болды (адамзаттыц косымша дэуiрi). адамдар, катац айтканда, кундылыктармен жумыс жасамаган, ягни окиганыц мэнiн окиганыц eзiнен «трансценталиспк» тYPде ажырата алмаган кезде, кез-келген жагдайда, акыл-ой, мэдени мацызы бар тYрi болган жок [8]. Будан бiз тужырымдаймыз, карастырылып отырган такырып eзектi, жас урпактыц - елдщ болашагын жалгастырушылардыц кундылык багдарларыныц психологиялык ерекшелiктерiн аныктау тургысынан одан эрi зерттеудi кажет етедi, оныц бойында кундылык багдарларын калыптастыру, акпараттыц тез eзгеретiн агымында кажеттi туракты кундылык багдарлары аркылы жалпы eмiр CYPу.
Казiрri уакытта когамныц модернизациясын сипаттайтын осындай eтпелi жагдайларда жастар эаресе зардап шегедi, олардыц арасында мшез-кулыкты тудыратын нигилизм кYшейедi, козгалмайтын катыгездш кубылысы пайда болады, жасeспiрiмдер кылмысы eседi, девиантты мiнез-кулыктыц жаца тYрлерi пайда болады. Бiздiц ойымызша, жогарыда айтылгандардыц бэрiн ескере отырып, казiргi уакытта жастардыц психологиялык ерекшелiктерiн жэне олардыц мшез-кулык мотивациясы бар, жеке жэне элеуметпк мацызды кундылык багдарлары бар тулга ретiнде калыптасуына каншалыкты эсер етуi мYмкiн екенiн аныктау кажетплш туындады. Осы устанымдарга сэйкес бiздiц зерттеуiмiз жYргiзiлетiн болады, оны iске асырудыц негiзгi нэтижесi ретшде эр тYрлi жеке багдарлы казiргi жастардыц психологиялык портретiн жэне авторлар эзiрлеген, олардыц кундылык багдарларын калыптастыру бойынша диагностикалык багдарламаны психологиялык кызметтщ жэне девиантты жасeспiрiмдермен жумыс ютейпн эртYрлi профильдегi баска мамандардыц кызмепмен ажырамас бiрлiкте бiлiм беру мшдеттерш тиiмдi шешуге багытталган деп санаймыз.
Бiрiншiден, зерттеу такырыбыныц мацыздылыгы казiргi уакытта адамзаттыц жаhандык кайта куру, жалпы когамды гана емес, сонымен бiрге адамдардыц багдарларын модернизациялау процестерiн бастан eткеруiмен байланысты. Элемде адами кундылыктар мэселелершдеп терiс YPДiстер кeбiнесе максатты тYPде кYшейе тYсуде. Осы непзде деструктивтi кYштер моральдык-адамгершiлiк негiздерге кол сугады, ал трансулттык «нэзiк жандарды устаушылар» жастарга терiс эсер етедь Осыган байланысты жастар арасында, эаресе жасeспiрiмдер арасында мiнез-кулыкты тудыратын нигилизм ^шейед^ козгалмайтын катыгездiк кубылысы пайда болады, жасeспiрiмдер кылмысы eседi, баска жас топтарындагы кукык бузушылыктардыц eсу каркынынан едэуiр асып тYседi, девиантты мшез-кулыктыц жаца тYрлерi пайда болады, жасeспiрiмдер ортасында суицид элi де жойылмайды.
Сондыктан бYгiнгi гылымды дамыту орталыгында кундылыктар мен кундылык багдарлары проблемасы, эсiресе жас урпак Yшiн eзектi мэселе болуы керек. «Тэуелаздш бэрiнен кымбат» макаласында елiмiздiц даму перспективасын айкындай отырып, КР Президент Касым-Жомарт Токаев: «тeртiншi онжылдыктыц басты максаттары - куатты мемлекет жэне бэсекеге кабшетп улт» - деп айткан [9]. Ол Yшiн бiзге саяси-экономикалык реформалар мен когамдык сананы жацгырту процесiн жалгастыру, уакыт сын-тегеуршдерше бейiмделген сапалы жаца улттык бiрегейлiктi калыптастыру кажет» - деп тужырымдады. Бул жерде ол бiздiц улттык бiрегейлiгiмiздiц негiзгi курамдас бeлiгi болып табылатын eзiндiк мэдениетi мен бiрегей дэстYрлерiнен кол Yзуге болмайтынын атап en^ «тек оны коргау жэне ныгайту аркылы гана бiз eзiмiздi eркениеттiк хаоста сактай аламыз» - деген корытынды жасайды
Мундай жагдайда улттык кундылыктарды танымал ету жэне казакстандыктардыц улттык багдарларын дамыту мацызды болады. Эрине, осы тургыдан алганда, жас адамныц дурыс кундылык багдарларын оныц карым-катынас жYЙесiмен eзара байланысты тулганыц
мазмундык багытын керсететш динамикалык кеп децгейл жYЙе ретiнде дамытуга назар
аудару керек. Ce6e6i адамныц кундылык багдарларында жYзеге асырылатын кундылык санасы
жеке мшез-кулыкты ынталандыратын фактор болып табылады.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Микешина Л.А. Эпистемология ценностей. М.: РОССПЭН, 2007. - С. 87-89.
2. Виндельбанд В. Прелюдии. М.: Гиперборея, Кучково поле, 2007. - 400 с. (Серия «Канон философии»)
3. Perry R.B. General Theory of Value/ Perry R. - N.Y: Brooks/Cole. Publishing Company, 1926. - 467 p.
4. Баева Л.В. Ценности изменяющегося мира: экзистенциальная аксиология истории: Монография. Астрахань: Издательство Астраханского государ ственного университета, 2004.
5. Тугаринов В.П. Тацдамалы философиялык ецбектер - Л.: Ленинград университетшш баспасы. 1988.—344 б.
6. Бакиров В.С. кундылык санасы социологиялык талдау объекта ретшде: теориялык жэне эдютемелш мэселелер: дисс. ... Доктор социол. Гылымдар: 22.00.01. - Харьков, 1991. - 343 б.
7. Иванко Л.И. Реттеудщ кундылык-нормативтш механизмдерi \\ Мэдени кызмет: социологиялык зерттеу тэжiрибесi. - М., 1981. - С.50-51.
8. 8..Зибберман Д.Б. Махаббат мYмкiндiгi туралы. Эмiрлiк куаныш пен кайгы: философ Дэвид Зилберманныц тарихы. Санкт-Петербург: Алетейя, 2015.- 280 б.
9. Токаев К.-Ж. «Тэушаздш бэршенде кымбат» макаласы //https://24.kz/ru/news/top-news/item/446936-polnyj-tekst-stati-k-tokaeva-nezavisimost-prevyshe-vsego.
10. Жаца жэне ец жаца педагогикалык технология [Мэтш] : оку куралы / В.К. Дьяченко, Г.М. Кусаинов, Б.Т. Абыканова, Д.К. Садирбекова, Г. Мырзагерейкызы. - Алматы "Отан" ЖК, 2020. - 186 б.
11. Молдасан куаныш Шорманкызы Педагогикалык коучинг [Мэтш] : оку куралы / ^.Ш. Молдасан, ¥.Б. Телешова. - Алматы: ^азак университетi, 2020. - 111 б.
