CC BY
3ОЭЖ: 32.019.51
ИДЕОЛОГИЯ ФЕНОМЕН1НЩ САЯСИ-МЭДЕН ГЕНЕЗИС1Н ЖЭНЕ ОНЬЩ ФИЛОСОФИЯЛЬЩ НЕГ1ЗДЕМЕС1Н АШУ
Аннотация. Мацалада идеологияныг саяси-мэдени аспектш мен философиялыц мэнт талдауга нег1зделген. Идеология - б1р-б1р1н толыцтыратын, тYсiндiретiн жэне дэлелдейтт идеялар мен цундылыцтардыц тутас ЖYйесi. Ягни, цандай да бiр идея ацылга цонымды болып кертбесе де, идеология шецбертде ол солай болады. Кез-келген идеология белгш бiр элеуметтт топтар мен цауымдастыцтардыц мYдделерiн алга жылжытуга немесе саяси мацсаттарга жетуге багытталган. Идеологияныц негiзгi мiндетi-цогамдыц сананы цалыптастыру жэне цогамныц мiнез-ЦYлцын уйымдастыру. Ол белгл бiр саяси мацсаттарга жетуге багытталган сшараларга кептеген адамдарды жумылдыра алады. Осылайша, идеология - белгт бiр мiндеттердi шешуге адамдарды элеуметтт басцарудыц жэне жумылдырудыц тиiмдi цуралы болып табылады. Идеология кептеген гылымдарга зерттеу нысынаы бола алады. Идеология мэдениеттану мен саясаттану, философия мен элеметтану, дт, тарих Yшiнде мацызды зерттеулерге арцау бола алады. Ойткет, идеология цогамныц цалыптастыр мен Yйымдастыруда, дYниетанымдыц мэшн цалыптастыруда мацызды бола бермек. Сонымен, иедология саясат, дт, мэдениет, бiрегейлiк жэне т.б. туралы ойлау тэсшн аныцтайтын негiзгi идеялар ЖYйесi реттде тYсiнiледi. Идеология ол жеке тулганыц немесе цогамныц сипаттамасы.
Клт свздер: Идеология, саяси, мэдени, философия, бiрегейлiк, улт, мYдде, талдау.
"Идеология" терминшщ авторы-француз философы Антуан Дестут де Траси (1754-1836) [1, 22 б.]. Алайда ол бул терминге мYлдем баска магына берш, оларга адам идеяларыньщ табигатын зерттейтш бейтарап гылымды бiлдiрдi. Де Трасидщ тYсiндiруiнде идеология идеялар туралы жаhандык гылымга айналуы керек едг олардыц бшм^ езара эрекеттесу^ когам мен жеке элеуметпк топтардыц емiрiне эсерь Идеологияныц мшдеттерше табигат пен адамзат когамы туралы барлы; гылымдардыц негiзi болатын идеяларды ойлап табу юрдь Идеологияныц казiргi тYсiндiрмесiне ец жакын немю элеуметтанушысы Карл Мангейм келд^ ол шындыкты кабылдау адамныц белгш бiр элеуметпк топка жататындыгына жэне осы топтыц когам иерархиясындагы орнына байланысты деп тужырымдады. К.Мангейм «Идеология - адамныц когамдагы орнына байланысты жэне оныц мYДделерi мен емiрлiк кажеттiлiктерiне сэйкес келетiн идеялар, болмыс туралы идеялар, максаттар»,-деген едi [2, 60 б.].
Идеология танымга Yстемдiк етуi керек, ягни адамныц сурактарынан озып, оларга накты жауаптар бере отырып, бiлiмнен жогары болуы керек. Сондыктан, философиядан айырмашылыгы, идеология Yшiн жаца сездер мен угымдарды енпзу ете кажет емес, олар кепшшкке тYсiнiксiз болуы мYмкiн жэне сэйкесшше кец тYсiндiрудi кажет етедi. Идеологияда iс-эрекетке басшылык болуы керек. Тагы да, кYPделi сурактар коюды унататын философиядан айырмашылыгы, идеологияныц максаты карапайым жауаптарды керсетуде. Сездер мен кажетп эрекеттер негурлым карапайым болса, согурлым кеп адамдар идеяны колдай алады. Идеология кез-келген бурмаланган формаларга ие болуы мYмкiн, бiрак логикалык тургыдан дэйект болуы керек.
Д.Д.ОМИРЗАКОВА., 2Г.К.МУСАБЕКОВА
!М.Х.Дулати атындагы Тараз eцiрлiк университетi, Тараз, ^азакстан, 2М.Х.Дулати атындагы Тараз ещрлш университетi, Тараз, ^азакстан
Идеология к;аз1рп магынада гылым бола алмайды. Дегенмен, эркашан олардыц идеялар жYЙесiн мYмкiндiгiнше кеп адамдар зерттеуге мYдделi саяси куштер бар. Идеялардыц 63i Yйлесiмдi жэне дэйектi жуйеге жиналмайды. Сондыктан идеологияларды куру Yшiн эдетте идеологтардан, саясаткерлерден жэне галымдардан туратын бYкiл ужымдар жумыс iстейдi. Бул ретте курылатын жуйенiц элеуеттi жактаушылары болып табылатын халы; букарасыныц мYдделерi, мураттары мен усыныстары есепке алынады. Идеологияны куру кезшде саяси теориялар мен багдарламалар олардыц мацыздылыгын тYсiндiретiн идеалдар мен кундыльщтармен бiрiктiрiледi.
Идеологияныц курамына сешмд^ айкын жэне логикалык идеялармен катар, оны жасаушыларга пайдалы кYмэндi немесе эдей жалган идеялар да енгiзiлуi мYмкiн. Бул жагдайда жактаушылар барлык кундылыктарды ерекшелiксiз белiсуi керек. Эйтпесе, олар жолдан таюшы болу каут бар, ейткенi сiз идеялардыц бiр белiгiн гана устана алмайсыз жэне баскаларын жокка шыгара алмайсыз.
Кез-келген гылымныц мшдетьшындыкты табу, ал идеологияныц мшдетьмаксатты аудиторияга белгiлi бiр кезкарас жуйесiн енгiзу. Идеология шындыкты айтарлыктай жецiлдетедi. Ол элемнiц осындай бейнесш жасайды, оны сыни тургыдан ойламайтын адамдардыц кепшiлiгi оцай жэне жагымды болады. Идеология усынган идеялар мен тужырымдамаларды кебiнесе шындыкка айналдыру мYмкiн емес. Бiрак сонымен бiрге олар соншалыкты эдемi баяндалган жэне ете жаксы дэлелденген, олар миллиондаган адамдарды баурап алады. Кез-келген идеология элем туралы шынайы тYсiнiк бередi деп мэлiмдейдi. Мацызды тарихи окигаларды тYсiндiруге, еткен мен бYгiндi багалауга, сондай -ак болашакта элемнiц калай жумыс ютейтЫ туралы болжамдарга кеп кещл белiнедi. Сонымен катар, эрбiр идеология максималды танымал болуга умтылады жэне осы максатка жету куралы ретшде Yгiт-насихат колданады. ТYрлерi мен мысалдары идеологияныц не екенiн жаксырак тусiну Yшiн жiктеу эдiстерiмен айналысып, бiрнеше мысалдарды карастырган жен. Идеологияларды эр тYрлi белг1лер бойынша ж1ктеуге болады, бiрак кебiнесе келесi непздер колданылады: тасымалдаушылар - топтык, корпоративт^ улттык идеологиялар; талаптардыц аукымына карай -жергшкп, галамдык; шындыкка кезкарас - консервативт^ прогрессивтi; идеяларды жузеге асырудыц болжамды тэсiлi бойынша - революциялык, реформистiк; идеологияныц кызыгушылык саласы бойынша - элеуметтiк-саяси, экономикалык, улттык-этникалык. Баска белг1лер жiктеудiц негiзi бола алатыны анык, бiрак бул ец кеп колданылатын тiзiмдер. Атап айтканда, идеология колданылатын салалары бойынша ж1ктеу ец ыцгайлы болып табылады. Онда терт топ белшедг экономикалык капитализм, социализм, коммунизм. Элеуметпк-саяси-консерватизм, либерализм, анархизм. ¥лттык-этникалык - ултшылдык, нэсшшшдш, шовинизм. Сан-салалы - феминизм, меритократия, гуманизм. Барлык идеологияларды ею Yлкен топка белу ыцгайлы: дэстYрлi жэне дэстYрлi емес.
Идеологияныц курылымы кез-келген идеологияны Yш децгейлi модель тYрiнде усынуга болады: дYниетаным децгейi. Бул децгейде идеология дереказ теориялар мен тезистер турiнде болады. Мунда элемдш тэртiп принциптерi мен адамгершiлiк постулаттары тужырымдалган. Элеуметтiк-саяси философия децгейi. Бул децгейде билштщ, мемлекеттiц, кукыктыц, меншштщ, эдiлеттiлiктiц мэнi зерттеледi. Сондай-ак, мунда кажетп элеуметтiк, саяси жэне экономикалык принциптер тужырымдалады. Практикалык эрекеттер децгеш. Бул децгейде мэлiмделген идеялар мен кундылыктарды юке асыруга багытталган накты iс-эрекеттердiц жоспарлары мен багдарламалары жасалады(немесе керiсiнше, бар шындыкты сактау.
Идеология тек идеялар жуйесi емес, белгш бiр функцияларды орындайтын курал. Идеологияныц ец мацызды функциясы жумылдыру. Мунда белгш бiр мiндеттердi шешуге халыктык букараны жумылдыру кезделедi. Идеология элеуметтендiру функциясы аркылы адамдарды бiрiктiре отырып, жалпы мэдениет пен элеуметтiк-саяси сананы калыптастырады.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Идеологияныц непзп мшдеттершщ б1рьмшез-к¥лык; ережелерш, адамгершiлiк пен адамгершшк нормаларын белгiлеу болып табылады. Егер когамда белгiлi 6ip идеология басым болса, онда бул когам екшдершщ eздерi барлыгыныц колданыстагы ережелердi сактауын кадагалайды. Кeбiнесе идеология мемлекетке белгш бiр саяси эрекеттерге санкция беруге, халыкты; колдауга кол жеткiзуге мYмкiндiк беретш курал ретiнде кызмет етедг Идеология белгiлi бiр дэрежеде орындайтын баска да мацызды функциялар бар: тэрбиелш, ягни жастардыц дурыс кезкарастарын калыптастыру, танымдык - элемдiк, отандык тэртiптi тYсiндiру, багалау -саяси, мэдени Yдерiстердiц мэнiн тYсiну, шогырландыру - когамды бiрiктiру жэне баска функциялар.
Эр тYрлi кезкарастарды бiрiктiре отырып, идеология кубылысына негiзгi аньщтама беруге болады. Идеология - белгш бiр адамдар тобыныц идеялары, кезкарастары мен кундылыктары жYЙесi, олардыц когамда eмiр сYPуiне мэн бередi.
Идеология элеуметпк топ коршаган шындыкты жэне ондагы ез орнын калай кабылдауды, eзiнiц мYДделерi мен кажеттiлiктерiн тYсiнудi, максаттарга жетудiц жолдары мен куралдарын негiздеуге ыкпал етедi.
Идеология дYниетанымныц жалпы тужырымдамасынан ерекшеленедi, ол тек адам eмiрiнiц элеуметтiк саласына эсер етедь Идеология эркашан саясатка байланысты: ол казiргi саяси багытты багалайды жэне актайды немесе сынайды, билштщ алга койган максаттарына калай жету керектшн тYсiндiредi.
Американдык тарихшы Арендт Ханна "Кез-келген дамыган идеология теориялык доктрина емес, саяси кару ретшде курылады, сакталады жэне жетiлдiрiледi», - деп тужырым жасайды [3, 104 б.].
Саяси мемлекет, улт, улттык идея, идеология - угымдардыц барлыгы бiр-бiрiмен тыгыз байланысты. Идеологияныц калыптасуыныда улттык идеологияныц мацызы зор. ¥лттык идеологияныц калыптасуына улттык идеаныц ыкпалы зор. Шын мэнiнде, улттык идея - бул улттыц мэдени коды: бiрегейлiк, менталитеттiц бiрегейлiгi, кундылыктар жYЙесi. ¥лттык идеяныц жоктыгы немесе оныц eзгеруi - бул улттыц азгындауыныц немесе баска ултпен бiрiгуiнiц белись Сонымен катар, улттык идеология мен мемлекетпк идеология езара тыгыз байланысты.
Мемлекетпк идеология когамныц алдына улт мYДдесiне багытталган максаттар коюга, осы максаттарга жету жолдарын аныктауга, адамдарды ынталандыруга, багдарлар коюга арналган. Мемлекет Yшiн идеология - ец жогары кондырма, компас, узак мерзiмдi даму стратегиясы. Осы туста, мемлекеттiк идеология улттык идеология мен саяси идеологияныц калыптасуына ыкпал етедь
Элеуметпк гылымдарда саяси идеология - этикалык идеалдардыц, принциптердщ, iлiмдердiц, мифтердiц немесе когамдык козгалыстыц, институттыц, таптыц немесе Yлкен топтыц рэмiздерiнiц белгiлi бiр жиынтыгы, ол когамныц калай жумыс iстеуi керектшн тYсiндiредi жэне белгiлi бiр элеуметпк тэртiп Yшiн кейбiр саяси жэне мэдени жоспар усынады. Сонымен, идеология - саяси немесе экономикалык теорияныц неизшде жаткан сенiм жYЙесi. Идеологиялар когамды баскарудыц принциптерiн калыптастырады.
Идеологияныц непзп максаты-когамдагы eзгерiстердi немесе нормативпк ойлау процесi аркылы бiрегейлiктi усыну. Идеологиялар - когамдык мэселелерге колданылатын дереказ ойлау жYЙелерi жэне осылайша бул тужырымдаманы саясатта орталык етедь
Белгiлi бiр когамда идеологияныц болганы мацызды. Эйткенi, идеология саяси -мэдени ю-эрекеттiц белгiлi бiр турш негiздеу Yшiн эдетте насихатталатын когам туралы ужымдык идеялардыц жиынтыгы. Идеологиялар тYсiндiрме функциясын орындайды: олар жеке адамдар мен топтарга когамда жYPуге мYмкiндiк беретiн элеуметтiк eмiрдiц фактiлерi мен мэселелерiне тYсiнiктеме бередi.
Идеология таза идеяга непзделмеген. Ол адамныц канагаттанарлык шешiмдер iздеу процесiнде туады. Мэдениет, мораль жэне онер сиякты идеологияныц эртYрлi аспектшерш зерттейтiн 6Ï3 идеологияны тYсiндiретiн жалпы сипаттаманы табамыз: проблемаларды шешудiц прагматикалык аспектiсi. Осы iргелi тезистен 6i3 екiншi тезиске кошемiз, атап айтканда: идея тиiмдi, ягни кунды немесе колдануга жарамды болганша дурыс болады. Макс Ве6ердiц пiкiрiнше, 6iр нэрсенщ дурыстыгы максатка жету дэрежесiмен олшенедi [4, 237 б.].
Идеология - когам мен адамныц даму максаттары туралы идеялар, козкарастар, сезiмдер мен сешмдер жYЙесi, сондай-ак осы максаттарга жетудiц куралдары мен жолдары, кундылык багдарларында, сенiмдерде, ерiк-жiгер эрекеттерiнде адамдарды оз ю-эрекеттершде максатка умтылуга итермелейдь Идеологияныц мэнi идеялар, козкарастар, кундылык козкарастар мен нанымдар жYЙесi гана емес, сонымен катар дYниетаным мен адамдардыц мiнез-кулык нормалары арасында байланыс орнату, когамда болып жаткан процестердщ жэне озгерiстердiц магынасын аныктау. Бул сондай-ак когамда пайда болатын жаца кубылыстарды, курылымдарды, катынастарды осы кауымдастык - партия, халык, когам кабылдаган жэне макулдаган кундылыктар мен идеалдар жYЙесi аркылы тYсiндiру жэне актау.
Идеология - адамга оз орнын табуга, омiр стратегиясын жэне ец колайлы жолды аныктауга мYмкiндiк беретш элем мен омiрдi утымды жэне эмоционалды кабылдау жэне багалау куралы болып табылады [5, 88 б.]. Сонымен катар, идеология - ерекше рухани идеалдарды, максаттар мен кундылыктарды дамытатын "реактор" болуга умтылуы керек жэне оны накты шындыкта жYзеге асырган жон.
Демек, идеология - тулгалар мен элеуметтiк топтарга коршаган элеуметпк-саяси жэне элеуметтiк-мэдени кецiстiкте шешiм кабылдауга, оздерi Yшiн 6елгiлi бiр позицияны дамытуга жэне элеуметпк шындыкты оз жобасына сэйкес озгертуге умтылуга мYмкiндiк 6еретiн норма мен символдык жYЙе.
Егер 6iз идеологияныц жогарыда аталган сапалык сипаттамаларын 6iр-6iрiнен алшак емес, озара байланыс пен озара тэуелдшкте карастыратын болсак, онда бiз осындай коп буынды жэне коп сапалы элеуметтiк кубылыстыц мэнi неде екенш азды-копт елестете аламыз. Идеологияныц айрыкша ерекшелiктерiнiц 6iрi-оныц калыптасу процесшде ол элеуметтiк сананыц, элеуметпк кощл-^йдщ мацызды компоненттерiн бойына сiцiрiп, оларды интегралды рухани 6iлiмге айналдырады. Оган тэн рухани курылымдар 6елгiлi бiр идеялар, козкарастар, мифтер тYрiнде гана емес, сонымен катар эртYрлi сешмдер, эдет-гурыптар, стереотиптер, рэсiмдер тYрiнде де жумыс iстейдi. Осындай кец сарынды мазмуны, формасы мен магынасы жагынан эр тYрлi элементтердi кабылдаудыц, бiрiктiрудiц жэне озгертудiц кец аукымы, оларды бiртутас жYЙеге косу идеологияга шогырланган тYPде 6iлдiруге мYмкiндiк 6ередi. Бул идеологияга букарага рухани-психологиялык эсердiц жогары децгейiн, когамдагы 6елсендi эрекетп алуга мYмкiндiк 6ередi. Идеологияныц екiншi ерекшелш - философиямен, адамгершiлiкпен, онермен, гылыммен, дiнмен, кукыкпен, саясатпен катар баска рухани кубылыстар жYЙесiнде бар когамдык сананыц озiндiк формасы.
Идеология, алайда, олармен араласпайды, 6iрак тек озше тэн ерекше 6iрiктiрушi рол аткарады. Ол сондай-ак осындай идеяларды, Yндеулердi, урандарды шыгарады, олар адамдарды бiрiктiруге ка6iлеттi, тiптi олардыц озiндiк ерекшелшне карамастан - мYлiктiк, дiни жэне т.б. осыган байланысты ол жеке адамдарга жэне эртYрлi элеуметтiк топтар мен кауымдастьщтарга -улттык, элеуметпк, аумактык, мэдени, дiни - бiртутастыкка топтастырады. Бул эр тYрлi топтарга когамныц курылымын, максаттары мен даму жолдарын аныктауга багытталган жалпыулттык диалог отепн символдардыц, магыналардыц, кундылыктардыц ортак тiлiн беретш идеология.
Идеологияныц Yшiншi ерекшелш - ол белгш бiр элеуметпк таптардыц, кабаттардыц жэне баска да элеуметпк кауымдастыктардыц мYДделерiмен тыгыз байланысты, осы мYДделердi белсендi тYPде насихаттайды жэне колдайды.
Идеологияныц тeртiншi ерекшелiгi - шындыкты тYсiну жэне багалау тэсш ретiнде белгiлi бiр элеуметпк топтардыц немесе тутастай когамныц даму кажеттшктерш бiлдiредi.
Идеологияныц бесiншi ерекшелiгi - эркашан элеуметтiк кауымдастыктардыц улттык, таптык, дiни жэне т.б. сезiмдерiнiц, кeцiл-кYЙлерiнiц, импульстарыныц казiргi жэне тYсiндiрме тiлiнде азды-кeптi айкын тужырымдалган кeрiнiсi.
Идеологияныц алтыншi ерекшелiгi - ол идеялар, кундылыктар, сезiмдер мен нанымдар жYЙесi ретiнде, eзi туып-ескен жэне калыптаскан когамдастыкка (ултка, ултка, тапка, партияга жэне т.б.) катысты уйымдастырушылык жэне шогырландырушы рел аткарады. Бул идеологияныц eзiн-eзi танудыц, eзiн-eзi кeрсетудiц жэне осы элеуметтiк кауымдастыктыц езш-eзi растауыныц, оны тутастыкка бiрiктiрудiц негiзгi факторы болуына мYмкiндiк бередi. Идеологияныц ерекшелiгi саяси партияга, дши уйымга жэне мемлекетке немесе жалпы когамга тэн.
Идеологияныц жетiншi ерекшелш - оныц саяси багдарлануы, саясаттыц эртYрлi субъектiлерiнiц - улттардыц, таптардыц, саяси партиялардыц, когамдык козгалыстардыц байыргы мYДделерiн, дYниетанымы мен мураттарын бiлдiру кабiлетi. Бул оны когамда бар Yстемдiк пен багыну жYЙесiн, белгш бiр билiк режимiн немесе, керiсiнше, олардыц радикалды алдын-ала бiлiм беру жYЙесiн санкциялаудыц накты тYрiне айналдырады.
Саясаттыц максаттары мен оларга кол жетюзу куралдарын аныктай отырып, идеология саяси ю-эрекеттщ багдарларын дамытады, оны жYзеге асырудыц ец колайлы жолдарын аныктайды, саяси эрекеттерге катысу Yшiн кец элеуметтiк кабаттарды жумылдырады. Бiрак идеология мен саясаттыц езара эрекеттесушде белгiлi бiр шара болуы керек. Егер идеологияныц шамадан тыс саясаттануы орын алса, онда ол саяси сезге немесе доктринага айналады.
Идеологияныц сегiзiншi ерекшелiгi - ол элеуметтенудщ накты тэсiлi ретшде жогары ^цпрт, ягни ескелец урпактыц когамдык-саяси жэне элеуметпк-мэдени кызметше косылу. Бул балалар мен жасeспiрiмдердiц калыптасып келе жаткан элемiне белгiлi бiр идеалдарды, кундылык багдарларын, сенiмдерiн, умтылыстарын, кезкарастарын енпзу аркылы жYзеге асырылады, онда мектепке дешнп балалар мекемелерi мектептер, балалар уйымдары, жастар когамдык козгалыстары мен бiрлестiктерi (мысалы, ак* орыс республикалык жастар одагы жэне т.б.) мацызды рел аткарады.
Сонымен, идеологияныц тогызыншы ерекшелш - халыктыц немесе елдщ eркениеттi, элеуметтiк-саяси жэне элеуметтiк-мэдени уакыттыц жалпы элемдiк контекстiне енуiне кызмет етуге арналган. Бiз елдiц улттар мен мемлекеттердiц элемдiк кауымдастыгына енуi туралы айтып отырмыз, мунда непзп басымдыктар экономикалык эл-аукат, eмiрдiц жогары сапасы, бiлiм мен мэдениеттiц жогары стандарттары, азаматтыц бостандыгы мен кукыктарын камтамасыз ету факторлары болып табылады.
Идеологияныц барлык осы ерекшелiктерi бiр-бiрiнен серпiлiсте емес, бiртутас езара эрекеттесуде жэне езара кYшейтуде кeрiнедi. Идеология когамда коршаган ортаны рухани-практикалык тYрлендiрудiц куатты куралы ретiнде жумыс ютейдь Тек идеяны тYсiнген кезде идеология eзiн-eзi устайтын фактор ретшде эрекет етпейдi, бiрак олардыц эркайсысыныц мацызды сэтi бола отырып, адам эрекетшщ барлык тYрлерi мен салаларына экономикалык, саяси, элеуметпк, рухани енедь
ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Волков Ю.Г Идеология гуманизма // Социально-гуманитарные знания. 2000.№1.С. 19-35.
2. Манхейм К. Идеология и утопия // пер. М. И. Левиной. - Москва : [б. и.], 1992. 245 с.
3. Arendt Hannah. Eichmann en Jerusalen. Barcelona: Mondadori, 2004. 440 p.
4. Вебер М. Избранные произведения. М.: Прогресс, 1990. 808 с.
5. Обострение идеологической борьбы на мировой арене и политическое воспитание трудящихся. М.: Политиздат, 1985. 128 с
