CC BY
39ГТАХР 14.25.05
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОЦУШЫЛАРЫНЬЩ ЭЛЕУМЕТТ1К ДАГДЫСЫН ЦАЛЫПТАСТЫРУ МЭСЕЛЕЛЕР1
С.А. Нржанова 1, Г.И. Салгараева 2 1 п.г.к., ага окытушы, 2 6D010200 - Бастауышта окыту педагогикасы мен эдютемес мамандыгынын
1-курс PhD докторанты, 1 2 Абай атындагы Казак улттык педагогикалыц университетi, Алматы к;., Казакстан, email: salgaraeva78@mail.ru
Макалада жеке тулгада элеуметпк унамды касиеттердщ болуы, когамдык мэселелерд1 шеше алуы, белсенд1, шыгармашыл болуы каз1рп когам суранысы екендт айтылады. Бул - болашакта бэсекеге кабшетп тулганы тэрбиелеудщ басты м1ндеттеренщ б1р1. Сондыктан жастайынан баланьщ элеуметпк мшез-к¥лкын реттеуге назар аударган жен. Кргамнын мундай элеуметпк тапсырысы жеке тулганын езш керсете б1лудщ, ездтнен кемелденудщ, табысты элеуметтенудщ непз1 репнде бастауыш сынып окушыларынын элеуметпк дагдысын калыптастыру жэне оны дамыту мэселесше аса кещл белу керекпп карастырылады. Бастауыш сынып окушыларынын элеуметпк дагдылар мен шыгармашылык белсендшпн дамыту аркылы коршаган ортамен езара к-эрекетпк удер1с1не, элеуметке жэне когам суранысына сай тулганы тэрбиелейм1з. Элеуметпк дагдысы жогары дамыган шыгармашыл тулга дагдарыс кезещнде, кундылыктарды кайта багдарлау кезещнде тетеп беруге жэне езшщ мшез-кулкын жеке жэне когам игшпне багдарлауына мумк1нд1к беред1.
Туйт свздер: жеке тулга, элеуметтену, дагды, элеуметтгк дагды, бейгмделу, элеуметтгк бейгмделу, мтез-цулыц, царым-цатынас
Бугшп тандагы элемдш бiлiм беру жуйеш езiнiн жылдам езгеруiмен, жанашылдыгымен ерекшеленедi. Ал бiлiм беру жуйесшдеп жаналыктын негiзi - эрбiр бшм алушыны жеке тулга ретiнде кабылдай отырып, онын тулгалык ерекшелiктерiн ескерш, оларды болашак емiрдегi бэсекеге кабшетп тулга етiп тэрбиелеу. Эз жумысын жэне езiн-езi уйымдастыра алатын, бастамашылык таныта алатын жэне киындыктарды ез бетшше жене алатын белсендi ершт тулгалар жиi талап етiледi. Осыган байланысты сол кажет тулганы калыптастыру Yшiн ен алдымен баланын элеуметпк мшез-кулкын реттеуге назар аудару кажет.
Когамнын жэне езiнiн жеке мэселелерш шеше алатын, езiндiк кабiлеттерi айкын бейнеленген белсендi, дербес, кешбасшы, шыгармашыл тулга - бул бYгiнгi когам суранысы. Бундай элеуметтiк тапсырыс жеке тулганын езiн керсете бiлудiн, ездтнен кемелденудiн, табысты элеуметтенудiн негiзi репнде бастауыш сынып окушыларынын элеуметтiк дагдысын калыптастыру жэне оны дамыту мэселесше аса кещл белудi талап етедь
Баланын элеуметтiк дагдыларын дамыту мэселесше Елбасы «Тертiншi енеркэсiптiк революция жагдайындагы дамудын жана мYмкiндiктерi» атты Жолдауында ерекше назар аударды [1]. Сондыктан окушы тулгасын элеуметтендiру мэселесi тэрбие мен элеуметтендiру Yдерiстерiнiн аракатынасы кажеттшгшен туындайды. Бастауыш сынып окушысынын тулгасын элеуметтендiру негiзi ретiнде сыныптын тэрбие жYЙесiн курудын езектiлiгi «Жанартылган оку багдарламасынын» мазмундык ерекшелiктерiн ескере отырып эзiрленген «Бастауыш бiлiм берудiн мемлекетпк жалпыга мiндеттi стандартынын» компонентiнде айкын кершю табады, олардын бiрi «Элеумет» бiлiм беру саласы когамда езш устаудын адамгершiлiк нормаларын, сондай-ак жалпы адамзаттык кундылыктарды менгерудi, баланын ересектермен жэне курбыларымен карым-катынас жасай бшуш; дербес болуын, езiнiн кылыктарына жауап беруш, езiнiн кимылдарынын максаттылыгы мен реттеудц адамгершiлiк касиеттерiн: елгезектiктi, жанашырлыкты, езiнiн туыстары мен жакындарына курметпен карауды, езiнiн отбасын жаксы керуш дамытуды; салт-дэстYрлердi сактауды, тарихты, казак халкынын турмысын бiлудi жэне курметтеудц Казакстан бiздiн ортак YЙiмiз екеш туралы тYсiнiктерiн кенейтудi, сондай-ак баска халыктардын мэдениетiн, дэстYрлерiн курметтеудi; енбек пен шыгармашылыктын эртYрлi тYрлерiне кызыгушылыктарын калыптастыруды; турмыста, когамда жэне табигатта кауiпсiз мiнез-кулык негiздерiн тэрбиелеудi камтиды» - деп керсетiлген [2].
Осындай жеке адами сапалар сол адамнын болашакта араласатын катынастар ерюше, эр тYрлi элеуметтiк емiр аймагында кызмет ете алу кабiлетiне жол ашады. Сонымен катар езiнiн
пкелей rçоpшaFaн элеyмет шецбеpiнде ^лып rçоймaй, одaн дa ayrçымды rçоFaм aймaFынa ^мтылыс жaсaйды. М^цдай aдaмньщ бойындa e3Í жaсaFaн ^уьтны^ тшп бYкiл rçоFaмныц болaшarç epкениетi rapm^ тayып, ол e3 дэyipiнiц сaпaльщ децгешнен кeш iлгеpi жYpедi. Жеке aдaмньщ e3 деpбестiгiне ие 6олуы - оныц т^йьщ элеyметтiк TOnrça бaFынышты еместiгiн кepсетyмен бipге, сол aдaмньщ жоFapFы децгейде кемелденгеншщ дэлель Жеке т¥ЛFaныц дaмyы, яFни оныц элеуметпк ^тамды rçaсиеттеpiнiц rçaпыптaсyы белгш rçоFaмдьщ rçолдay мен элеyметтiк ^жетсшущ кеpек етедi.
В. Мapдaхaевтыц «Элеуметпк педaгогикa бойыншa тездЫнде» элеуметтенудщ мынaдaй ami^^a^rn беpедi: «Элеуметтену - б^л т¥ЛFaныц ^пыш^у yдеpiсi. М^цдай ^пыш^у пpоцесiнде индивидтщ тiлдi, элеyметтiк rç¥ндыльщтap мен тэжipибенi (ноpмaлapды, rçaFидaлapды, мшез-к^льщ yлгiлеpiн), осы rçоFaмFa тэн мэдениетп, элеyметтiк rçayымдaстьщты, топтapды мецгеpyi жэне олapдыц элеyметтiк бaйлaныстapы мен элеуметпк тэжipибесiн жaцFыpтyы оpын aлaды. Элеуметтену yдеpiс pетiнде жэне нэтиже pетiнде rçapaстыpылaцы» [3].
Элеyметтендipy дегенiмiз жеке т¥ЛFaныц элеyметтiк топ^, rçоFaм eмipiне apaлaсyы жэне бейiмделyi, жекеленyi болып тaбылaды.Адaмды элеyметтендipy эpбip rçоFaм мен элеуметтенушшщ жaсы yшiн еpекше к¥Paлдapдыц кец жиынтыFымен жyзеге aсыpылaды. Бiз кiшi мектеп оrçyшылapын элеyметтендipyде элеуметпк дaFдылap мен шыFapмaшыльщ белсендiлiктi дaмытy aprçылы rçоpшaFaн оpтaмен e3apa iс-эpекеттiк yдеpiсi еpекше оpын aлaды деп ойлaймыз. Бaстayыш сынып оrçyшылapыныц элеуметпк дaFдылap жyйесiн дaмытy yшiн бшм негiзiнде rç¥ндыльщ-мaFынaльщ бaFдapды rçaпыптaстыpyды, жеке i^nFa^i дaмытyдaFы pефлексивтi компоненттi, сонымен rçaтap педaгогпен жэне к¥PДaстapымен бipлескен нэтижелi ю-эpекеттi ¥йымдaстыpyды, оrçyшылapдыц iс-эpекетiн ¥йымдaстыpyдыц эpтypлi эдiстеpiн, тэсiлдеpi мен yлгiлеpiн rçолдaнyдыц кeптеген aспектiлi iс-эpекеттеpiне психологияльщ-педaгогикaльщ жaFдaйдыц rçолaйлы кезвде мэн беpемiз.
ТYЛFaныц элеyметтенyi топтьщ тэжipибенiц негiзiнде iске aсaды. ШaFын жэне ipi элеyметтiк топтapдaFы aдaмдapдыц элеyметтiк e3apa эpекетiнiц нэтижесiнде aдaм коFaмдa жинa^тaлFaн бiлiм мен тэжipибенi, ол rçaпыптaстыpFaн к¥ндыльщтap мен ноpмaлapды мецгеpедi. Адaм eмipiнiц эp тypлi кезецдеpiнде элеyметтендipyдiц eзiне тэн еpекшелiктеpi болaды. ОсыFaн бaйлaнысты элеyметтендipy y^pi^^ еpекшелiгi бipнеше сaтыдaн т¥paды: бaлaльщ, жaсeспipiм, есейген, rçapтaЙFaн Элеyметтендipy пpоцесi бaлaльщ жэне жaстьщ шaктa пэpмендi эpi
rçaprçынды жYpедi. Элеyметтендipyдiц бaстaпrçы сaтысындa бaлaлapды еpесектеp элемвдеп eмipге бейiмдеy iске aсыpылaды. ^ады^ин дa бaстayыш сынып оrçyшылapыныц элеуметтену ^оцес - зaмaнayи педaroгикaныц eзектi мэселелеpiнiц 6ipi. Б^л еpекшелiктеp жеке т¥ЛFaныц ^пыш^у ^овдсш^ мaцызды к¥Paмдaс бeлiгi болып тaбылaды. «Адaмныц тaбысты элеyметтенyi оныц eзiн-eзi тaнытyдaFы белсендшк жaFдaйынa бaйлaнысты. Белсендiлiктiц кepiнyi габшесе оныц оpтaдa ^цдай дэpежеде бешмделгенш немесе бейiмделмегендiгiн жэне eзiн rçолaйлы немесе rçолaйсыз сезiнyiмен aньщтaпaды. Адaм социyмдa eзiн неF¥pлым жaйлы (бешмделген) сезiнсе, соF¥pлым ол eзiн-eзi тaнытyFa, элеyметтiк дaмyFa бейiм келедЬ» [4].
Осы оpaйдa «a4am^M» деген тусшшп rçapaстыpып кетсек, adaptatio -"бешмделу", «^i^araa^» деген ^ымды бiлдipедi. А^х^^^ль^ эдебиеттеpде «бейiмделy - б^л eмip сypyдiц eзгеpмелi жaFдaйлapынa эволюцияльщ дaмy yдеpiсiнде тipi aFзaныц бешмделген
pеaкциялapыныц жиынтыFы...жэне жеке дaмy бapысындa тypлендipyге, жетiлдipyге ^бшеп. Бейiмделy - aFзaныц мarçсaтты жyйелi pеaкциясы, оныц rçaprçындылыFы тепе-тендiктi б^зуды тyдыpaтын фaктоpлapдыц эсеp етyi кезiнде eмip сypy мyмкiндiгiн жэне элеyметтiк ^ызметтщ бapльщ тypлеpiн rçaмтaмaсыз етедi. Бейiмделyсiз ^пыты eмip сypy жэне сьфт^ы оpтaныц тypлi фaктоpлapынa бейiмдеy мyмкiн емес едЬ> - деген тyсiнiк беpiлген [5].
Fылыми зеpттеyлеpде бейiмделy ^prn^ pетiнде, yдеpiс pетiнде жэне yдеpiстiц нэтижесi pетiнде rçapaстыpылaцы. Бейiмделy rapm^ pетiнде rçоpшaFaн оpтa жaFдaйынa бaйлaнысты ^aparamm aдaмныц бейiмделyiнiц кepiнiсi болып тaбылaды. «Адaмныц бейiмделy дэpежесi оныц м^з-к^л^ыц^ кepiнедi. Тэжipибе кepсеткендей, тэpбиешi бaлaныц оpтaдa (отбaсындa, бaлaбarçшaдa, мектепте, ^шеде, ^pдaстapымен ынтымaктaстьщтa) эдеттен тыс мшез-^л^ын кeбiне aньщтaй aлмaйды. М^ны yarçытындa arni^ay yшiн бaдaны жarçсы тaнып, оныц тypлi жaFдaйлapдa e3rn кaлaй ¥CтaйтындыFын кepе бiлy кеpек» [6].
Педaгог педaгогикaпьщ rçолдay yдеpiсiнде ыждaFaттьщпен кeцiл бeлiп, бaлaныц эpекетiндегi эдеттен тыс кepiнiстеpiн еpте кезецiнен aньщтaFaндa Faнa, оныц жaйсыз эpекетiне yarçытындa жayaп беpе aдaды. ОrçyшыдaFы м^цдай жaFдaйдыц себептеpiн iздеy жэне оны зеpттеy
- аса мацызды мвдеттердщ 6ipi, сондыктан туындаган кайшылыктарды ецсеруде оган нэтижелi колдау керсету керек. Бул MiH^rrep нэтижелi шешiлсе окушыныц табысты бешмделуше ыкпал етедi, нэтижесiнде элеуметтiк даму удерюшщ барлык ic-эрекет тYрлерiндегi MyMKiH^Krepi мен кабшеп^ iске асырылады. Бешмделу процесс ретiнде «eMip CYPУ ортасыныц эртYрлi жагдайларына немесе белгiлi бiр жагдайларга (мысалы, балабакшада, сыныпта, топта, ецщрюте, демалыста жэне т.б.) адамныц бейiмделу мYмкiндiктерiнiц табиги тYPде дамуын» бiлдiредi. Ол адамга eзiнiц табиги тYрде eзiн-eзi жетiлдiруiн, элеуметтендiруiн камтамасыз етуге мYмкiндiк бередi» [7]. Табиги деп отырганымыз бала Yшiн ол отбасы, бала-бакша, мектеп, Yйiрме немесе косымша бiлiм беру мекемелерi болуы мYмкiн. Бейiмделу нэтиже ретiнде (балалар Yшiн оныц интерпретациясы) eмiр CYPУ ортасында бала eзiн каншалыкты жайлы сезiнетiнiн жэне оныц ю-эрекет осы ортада кабылданган нормалар мен ережелерге каншалыкты сэйкес келетшдшн айкындайды.
Бала бешмделушщ мундай тYрi - «оныц элеуметпк дамуы мен тэрбиесшщ курдастарыныц негiзгi массасымен салыстырганда даму дэрежесшщ сэйкес келуiн немесе келмеушщ кeрсеткiшi. Баскаша айтканда, бул баланыц элеуметтiк дамуыныц жасына сэйкестiгiн (сэйкесшздтн) багалауды бiлдiредi. Ец алдымен оныц мшез-кулкы, балалармен жэне ересектермен карым-катынасы, баскалардан айырмашылыгыныц жоктыгы, ойын ойнаудагы табигилыгы мен окуыныц нэтижелшш. Бул кeрсеткiштер оныц элеуметтенуi мен тэрбиесшщ нэтижес болып табылады»
[5].
Элеуметпк бейiмделу - адамныц элеуметпк орта жагдайына (eмiр CYPУ ортасына) белсендi бейiмделу Yдерiсi, осы ортамен барынша нэтижелi жэне кауiпсiз карым-катынас дагдыларын калыптастыру, бул тулганыц e3№e3i танытуы Yшiн негурлым колайлы жагдай жасауы. М.А.Галагузова «баланыц элеуметтiк бейiмделуi - бул оны элеуметтiк орта жагдайына белсецщ бейiмдеу Yдерiсi; баланыц элеуметпк ортамен eзара iс-эрекет жасау турЬ> - дейдi [8], ягни бейiмделу Yдерiсiнiц белсендiлiгi кeп жагдайда элеуметтiк ортамен карым-катынас дагдысын каншалыкты мецгергендшмен аныкталады.
«Дагды» угымы жалпы «кайталау жолымен калыптаскандыгымен, игерудiц жогары дэрежешмен жэне санадан тыс реттеу мен бакылаумен сипатталатын эрекет» ретшде аныкталады [5]. Немесе, карапайым тYрде айтканда, дагды - бул алынган бiлiмдi тэжiрибеде колдана бiлу. «Дагдыны iс-эрекеттiц жетiлу децгейi мен оныц сапасы деп те айтуга болады. Сондыктан да дагдыны калыптастыру педагогикалык гылымныц ец мацызды мэселелерiнiц бiрi болып табылады» [9]. Дагдыны калыптастыру Yдерiсi автоматтандыруга кол жетюзуге жэне олардыц ю-эрекет дайындыгыныц жогары децгейде болуына мYмкiндiк беретш компоненттер мен оларды мецгерудiц операцияларын аныктауды камтиды.
Элеуметтiк бейiмделу дагдысы - бул адамныц элеуметпк орта жагдайларына (eмiр CYPУ ортасына) бешмделудщ автоматтандырылган кабiлетi, «соныц аркасында e3№e3i тануы мен табиги мецгеруi, максат куруы, кундылыктары, когамда кабылданган мшез-кулык нормалары мен стилi Yшiн ец колайлы жагдайлар жасалады». Элеуметтiк бешмделу дагдыларыныц калыптасуы адамныц коршаган ортасына жэне eзiне зиян келтiрмей, социумда eзiн-eзi табысты баскаруына мYмкiндiк береди
Элеуметтiк дагды — адам когамда eмiр CYPУ Yшiн колданылданатын eмiр жолында мецгеретiн eзара iс-кимыл мен элеуметпк тэсшдердщ жиынтыгы деп айтуга болады. Элеуметпк дагдылар - адамдарга деген дурыс карым-катынас. Элеуметтiк дагдыларын калыптастыру мен оны бiртiндеп дамыту Yшiн кiшi мектеп жасы ец колайлы жас болып табылады.
Элеуметпк дагдылар кYPделi угым ретiнде келес компоненттердi камтиды:
-когнитивтi (мiнез-кулык нормалары мен ережелерi туралы бiлiм);
- эмоциялык (мiнез-кулык нормалары мен ережелерш кабылдау, eзiне жэне баскаларга жагымды карым-катынас);
- мiнез-кулык (баскалардыц мYДделерi мен сезiмдерiн ескере отырып, сэтсiздiктерiне Yцiле бiлу жэне баскалардыц табыстарына куану бiлуiнен кeрiнетiн мiнез-кулык нормалары мен ережелерш мецгеру).
Окушылардыц элеуметпк дагдыларын зерттеу кажеттiлiгi окушылармен жумыс iстеу тэжiрибесiнiц мэселелерiнен, ягни ересектердщ талаптарына багынбауынан, курдастарымен тiл табыса алмауынан, eзiмшiлдiктен, казiргi замангы балалардыц жогары агрессивтiлiгiнен, окшауланудан, жанжалдарды шеше алмауынан туындаган.
А.Д. Сыздыкбаева eз зерттеулерiнде «Элеуметтiк дагдылар мен шеберлiктердi калыптастыруды ерте жэне мектепке дешнп жастагы кезецнен бастау кажет. Бул, ец алдымен,
генетикалык белгш 6ip жас ерекшелiктерi непзшде одан api кез келген функционалдык бiлiм, дагды алу жэне эpтYpлi ic-эрекет тYpлеpi мен карым-катынас нормаларын мецгеру Yшiн ipreTac болып табылатын жалпы дамуды камтамасыз етедi. Ягни б^л Yдеpiс баланы когам eмipiне ерте ^осу гана емес, ересектермен езара эpекеттестiк пен eзiндiк ^ВДылыщты багдарларыныц кeмегiмен де калыптасуга ыщпалын типзедЬ> - деген [10]. Казахстан Республикасыныц Пpезидентi Н. Назарбаевтыц 2018 жылгы 10 кацтардагы Казахстан халкына Жолдауында да «2019 жылдыц 1 к;ыркуйегше карай мектепке дейiнгi бшм беру юнде балалардыц ерте дамуы Yшiн ез бетiнше оку машыгы мен элеуметтiк дагдысын дамытуды ерекше атап eiri», себебi мектеп табалдырыгын аттаганга дейiн балада элеуметтiк дагдыныц ipгетaсы калануы кажет. Мектепке дешнп жастан бастап баланыц алгашкы карапайым элеуметтiк дагдылары калыптаса бастайды. Мектепке келген баланыц сол алгашкы калыптаскан карапайым элеуметтiк дагдыларын одан эpi дамытып когамдагы мацызды iс-эpекетiне бастау алады.
Мектепке келу бала Yшiн eмipiндегi ец жауапты сэт болып табылады, себебi ол айналасындагылармен, ягни e3 к^рдастарымен, сондай-ак ересектермен жаца карым-катынаска кeшедi. Мектеп окушысыныц мэртебеш, ец алдымен, оныц бiлiм алуы когамдагы мацызды ю-эрекет болып табылатындыгымен еpекшеленедi. Ол сол Yшiн eзiн жауапты сезiнiп, окушыларга мшдетп жалпы ережелер жYЙесiне багынады. «Ец бастысы, баланыц eзapa карым-катынасыныц eзгеpуi - ол e3i жэне отбасы Yшiн гана емес, когам Yшiн де мацызды жаца мiндеттеpге байланысты оган койылатын талаптардыц жаца жYЙесi. Оны азаматтык жетiлуге апаратын баспалдактыц бipiншi сатысына келген адам реннде карастыра бастайды» [11].
Мектепке келу барысында, бала жаца мiндеттеpмен бipге жаца к^ыщтарды да алады. Олар мыналардан тирады: бала «шзшщ оку ецбегiне ересек pетiнде мацызды карым-катынаска тYсе алады; ол сабактары Yшiн кажетп уакыттыц, тыныштыктыц болуына, eзiнiц ж^мыс орныныц болуына ^¥^ыгы бар; оныц демалуга жэне бос уакыттарыныц болуына к^ыгы бар. вз ецбеп Yшiн жаксы бага ала отырып, ол айналасындагылардыц ма^^лдауына к¥^ылы, олардан eзiне жэне eз сабактарына к^рмет кepсетудi талап ете алады» [11].
Б^л жаста мшез-к^лыктыц еpiктi формаларыныц дамуы Yлкен мэнге ие, б^л жерде балада теракты мiндеттеpдiц пайда болуы мацызды болып табылады. "Ерштшкн дамыту екi багыт бойынша жYpгiзiлуде:
1) ересектер койып берген максаттарга баланыц басшылык ете алу кабшен калыптасады.
2) eзiнiц максат коя бiлуi мен соган сэйкес ю-эрекенн eз бетiнше бакылай бiлу кабшен калыптасады» [11].
Жеке даму т^ргысынан алганда 7-8 жас сензитивтi кезец болып табылады - (лат. sensus-сезiм, сезiм) - «онтогенетикалык даму кезещ, оныц iшiнде организм сырткы ортаныц белгiлi бip тYpiне жогары сезiмтaлдыккa ие жэне физиологиялык жэне психологиялык жагынан да, мшез-к^лык пен бiлiмнiц жаца тYpлеpiн мецгеруге дайын» [5].
Немiс галымы Адольф Дистерверг eз зеpттеулеpiнде бастауыш сыныпта дагдыларды YЙpетуге баса назар аудару керектшн айтты. Баланыц акыл-ой кYшi мен кабшеттерш дамытуга, eз бетiнше ж^мыс iстей бiлу мен оку материалын мецгеруге YЙpетуде осы кезец мацызды peлге ие [12].
М.В. Осорина [13] мен В.В. Абраменкова [14] психологиялык зерттеулершде элеуметпк дагдыны калыптастыруды балалар субкультурасы т^ргысынан карастырады. ДэстYpлi ойындар, санауыштар, коркынышты кepiнiстеp, коллекцияларды жинау жэне к¥растырушылык, лакап ат ойлап табу балалар субкультурасында элеуметтiк дагдыларды калыптастырудыц непзп К¥ралдары болып табылады. Эpбip жаца буында балалар кауымдастыгы дэстYpлеpiнiц жацгыруы Yлкен элем кецiстiктеpiн бipлесiп зерттеу Yшiн балаларды бipiктipудiц аркасында жYзеге асады.
Отбасында бала элеуметтiк-бaFдapлы мшез-к¥лык пен карым-катынастыц алгашкы, карапайым дагдыларын алады; одан кешн бipте-бipте eзiнiц, элеуметтiк-коммуникaтивтiк «дербестецщршген» коры жинакталады. Ол eз жолында кездесетiн eмipлiк проблемаларды эмоционалды тYpде кабылдайды, оларды шешудщ eзiндiк тэжipибесiне ие болады; оныц алгашкы элеуметтiк артыкшылыгы eмipдiц магыналык багдарларыныц кейбip жYЙесiнде калыптасады. Жалпы, бала бipте-бipте, эр кадам жасаган сайын элеуметтiк-бaFдapлы мшез-к^лыктыц жеке басына колайлы стратегиясы мен тактикасын мецгеpедi
Баланыц каркынды eсуi мен оныц белсецщ элеуметтенуi кезецiнде, б^рын алынган элеуметтiк мацызды дагдылары мен iскеpлiктеpi не дамып жетiлдipiледi, не болмаса шшара жойылады. Кaзipгi гылыми-эдютемелш эдебиетте бар кeптеген деректерге сэйкес, элеуметпк
мацызы бар дагдылардыщшшен аса мацызды емес кейбiр белтшц 63Í, есейiп келе жаткан окушыларды жогары сапалы децгейге апарады [15].
Ресей педагогикасында баланыц элеуметтенуi барысында калыптасатын мшез-кулык дагдыларына ерекше кецш белiнедi [11]. 6мiрлiк мацызы бар элеуметтiк дагдылар - бул баланыц элеуметтiк адекватты мшез-кулкын дамытуды камтамасыз ететiн, оган коршаган адамдармен нэтижелi карым-катынас жасауга жэне кYнделiктi емiрде туындаган мэселелердi табысты шешуге мYмкiндiк беретiн сыртка багытталган дагдыларды айтамыз.
Баланыц элеуметтiк-баFдарлы дагдыларын калыптастыру ерекшелiгi мэдениеттiц элеуметтiк тYрлерiнiц алуан тYрлiлiгiмен алдын ала аныкталган. К^рп когамда бар мэдениеттiц тYрлi типтерi езара тыгыз байланысып жанасу Yстiнде; осындай жанасудыц аягы тYрлi мэдени стереотиптердi тасымалдаушылардыц тулгааралык езара ю-эрекетше алып келдi, бул ретте бYгiнгi кYнi осындайакпараттык агынныц (леп) карама-кайшылыгы кYшейе тYсуде. Дэл осы жалпы мэдени элеуметтiк-баFдарлы стереотиптер баланыц жеке емiрлiк траекториясын куру Yшiн аса мацызды басым мiндеттер контекстшде карастыру кажет элеуметтiк-педагогикалык феномендердiц ерекше тYрi болып табылады.
Бiз балалардыц дагдыларын калыптастыруды дамудыц эрекеттiк моделi ретiнде тYсiнемiз, онда белгiлi бiр жагдайда саналы жэне шебер кырын керсете алатын балалардыц бiлiмi мен тэж1рибесше баса назар аударылады, ал ол баланыц коршаган ортамен карым-катынасына калай эсер ететiнiн аныктай алады.
Элеуметтiк дагдыларын дамытуда адам ез тэжiрибесi, баска адамдар менкогамдык-тарихи тэж1рибе негiзiнде, езi мен баскаларжайлыбiркатар психологиялык бiлiмiнiц негiзiнде кандай да бiр психологиялык мiндеттi тиiмдi шеше алады деп болжайды. Жогары децгейлi элеуметпк дагдылардыц болуы бул баска адамныц тэжiрибесiн тiкелей кешiру, белгiлi бiр нускау, стереотиптер мен ережелердi устануды гана бiлдiрмеудi, ол эртYрлi жагдайда бшм мен бiлiктiлiктi дурыс пайдалануды бiлдiредi. Сондыктан, емiр ете кYPделi жэне эр тYрлi екенiн тYсiне отырып, бiз баланы коршаган ортасына, элеуметке жэне когам суранысына Yйретумiз тиiс, ейткенi ол Yйренген мшез-кулык Yлгiлерiн жай гана кешiрiп алмай, оны белгiлi бiр болган жагдайларда Yлгi ретiнде алып, Yнемi ез мшез-кулкын кайта тYзетiп отыруы керек. Дэл осындай элеуметпк шыгармашылык адамга «дагдарыс кезецiнде, кундылыктарды кайта багдарлау кезецiнде тетеп беруге жэне езшщ мiнез-кулкын жеке жэне когам игшгше багдарлауына мYмкiндiк бередi. МYндай мiндеттердi тYрлi моральдык угымдар аркылы шеше алмаймыз. Окушыларды эртYрлi ецбек турлерше тартканда гана олар карым-катынастыц белгш бiр моральдык эрекеттiк тэжiрибесiне ие бола алады.
Бастауыш сынып окушылардыц когамдык карым-катынас тэжiрибесi мен элеуметпк дагдыларын дамытудагыец мацызды кезец болып табылады. 1с-эрекетп бастауда жецiлдететiн, керюшше киындататын немесе ол туралы мыкты шарттар мен тэсiлдер туралы бшмнщ жоктыгы, - бул езiндiк кундылыктары мен емiрлiк устанымдарын iске асыру жолындагы мыкты кедергi.Мыкты тэсiлдi бшу - бул эдет немесе жаксы мецгерiлген iс-эрекет, ез кезегiнде оны дагды деп атауга болады. Зердес жогары адам болмаса элеуметтiк дагды кенеттен немесе карапайым елiктеуден калыптаспайды. Олай болса окушылардыц элеуметтiк дагдысы оныц коршаган ортамен белсецщ карым-катынасыныц нэтижесi болып табылады. Элеуметпк дагдыны мецгеру деп - б^м мен белгiлi бiр Yлгiнi мецгеруш гана емес, сонымен катар оныц басты нэтижесi болып езiнiц жеке-дара тэж1рибесш, езiндiк жеке мэнi бар кундылыкты-багдарлы мазмунмен байытылган iс-эрекет пен карым-катынас тэсшдерш Yйренуiн айтамыз.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Тертiншi енеркэсiптiк революция жагдайындагы дамудыц жаца мумкiндiктерi. Казакстан Республикасы Президентiнiц 2018 жылгы 10 кацтардагы Жолдауы.
2. КР Уюметшщ 2017 жылгы 15 тамыздагы № 484 каулысымен бекiтiлген Бастауыш бшм берудiц мемлекеттiк жалпыга мiндеттi стандарты
3. Мардахаев, Л. Словарь по социальной педагогике: учеб. - М.: Academia, 2002.
4. Шилова Т.А. Диагностика психолого-социальной дезадаптации детей и подростков. -М.: Айрис-пресс, 2006. - 112 с. 29. Энциклопедический социологический словарь /Под ред. Г.В. Осипова. -М.:РАН, 1995. - 939 с.
5. Психофизиология. Словарь. - Электронный ресурс: wiki.myword.ru. Дата доступа 31.01.2019
6. Мудрик А.В. Социальная педагогика/ Под ред. В.А. Сластенина. - М.: Издательский центр «Академия», 2000. - 200 с. Лекция №1. - Электронный ресурс: lib100.com/pedagogics/sotcialnaya pedagogika/html/ Дата доступа 31.01.2019
7. Теоретические основы социальной адаптации в младшем подростковом возрасте. -Электронный ресурс: studwood.ru/1749224/pedagogika/teoreticheskie osnovy adaptatsii mladshem
podrostkovom vozraste Дата доступа 13.02.2019
8. Галагузова М.А. Социальная педагогика. - М.: Владос, 2006. - 416 с.
9. Гончарова Н.Л. Функционирование триады «Знания-Умения-Навыки» в современной дидактике. - Электронный ресурс: avkrasn.ru/article-212.html
10. Сыздыкбаева А.Д. Некоторые вопросы значимости воспитания и обучения детей раннего и дошкольного возраста. Казак мемлекетпк кыздар педагогикалык университетшщ Хабаршысы № 4 (76), 2018. Сс.159-162
11. Младший школьный возраст (7-10 лет) - Электронный ресурс revolution.allbest.ru/pedagogics/00679091_0.html. Дата доступа 13.02.2019
12. Дистервег А. Избранные педагогические сочинения. — М.: Учпедгиз, 1956. padaread.com/?book=119795 Дата доступа 13.02.2019
13. Осорина М.В. Секретный мир детей в пространстве мира взрослых. СПб.: Питер, 2017.304с.
14. Абраменкова В. В. Социальная психология детства: учебное пособие. М.: ПЕР СЭ, 2008. - 431 с.
15. Социализация личности воспитанника в системе дополнительного образования детей: научно-методический сборник / под ред. Т. Н. Егоровой, В. П. Ушачева. Магнитогорск: Изд-во МаГУ, 2012. 91 с.
ПРОБЛЕМЫ ФОРМИРОВАНИЯ СОЦИАЛЬНЫХ НАВЫКОВ УЧАЩИХСЯ
НАЧАЛЬНЫХ КЛАССОВ
С.А. Нуржанова 1, Г.И. Салгараева 2 1 к.п.н., ст. преподаватель, 2 докторант 1 курса специальности «6D010200 - Педагогика и методика начального
обучения»,
1 2 Казахский национальный педагогический университет имени Абая, Алматы, Казахстан, email: salgaraeva78@mail.ru
Наличие у личности социально положительных характеристик, активность, творческое мышление, способности к решения общественных задач диктуется запросами современного общества Это одно из основных задач воспитания будущей конкурентоспособной личности. Поэтому следует обратить внимание на становление характера ребенка в социальных условиях. Такой социальный запрос общества ведет к уделению особого внимания к самореализации личности, самостоятельному взрослению, формированию и развитию социальных навыков учащихся начальных классов как основы результативной социализации. Через развитие социальных навыков и творческой активности учащихся начальных классов воспитываем личность, соответствующуюзапросам общества и процессу взаимодействия с окружающей средой. Творческая личность с высокоразвитыми социальными навыками может дать отпор в период кризиса и в период переосмысления ценностей и направить свое поведение для блага собственных и общественных ценностей.
Ключевые слова: личность, социализация, навык, социальный навык, адаптация, социальная адаптация, поведение, общение
PROBLEMS OF FORMATION OF SOCIAL SKILLS OF PRIMARY SCHOOL STUDENTS
S.A. Nurzhanova1, G.I. Salgaraeva 2 1 Cand. Sci. (Pedagogy), Senior Lecturer, 2 PhD student of the specialty 6D010200 - Pedagogy and methods of primary education, 1 2 Kazakh National Pedagogical University named after Abay, Almaty, Kazakhstan, email: salgaraeva78@mail.ru
The presence of a person's socially positive characteristics, activity, creative thinking, ability to solve social problems are dictated by the demands of modern society. This is one of the main tasks of educating a future competitive personality. Therefore, you should pay attention to the formation of the nature of the child in social conditions. Such a social demand of society leads to giving special attention to the self-realization of the individual, independent maturing, the formation and development of the social skills of primary school students as the basis for effective socialization. Through the development of social skills and creative activity of primary school students, we bring up an individual who meets the needs of society and the process of interaction with the environment. A creative person with highly developed social skills can fight back in times of crisis and in the period of rethinking values and direct their behavior for the benefit of their own and social values.
Key words: personality, socialization, skill, social skill, adaptation, social adaptation, behaviors, communication
PegaKUHara 06.02.2019 Ka6biggaHgbi.
