CC BY
31
УДК 811.512.122 36
Казак Tmi сипаттамалы грамматикасынын методологиясы мэселесi
Жан Диижии
филология гылымдарыныц докторы, профессор, ^ытай Орталык ¥лттар университетшщ казак тiлi мен эдебиетi факультетшщ деканы. 100081 ^ытай Халык Республикасы, Пекин каласы, South Street. E-mail: zhdjing@263.net
Tywh. Методология бэрiнен бурын «не», «калай» деген тiлдiк таным мен грамматикалык танымга саятын ец негiзгi сурауларга жауап бередi. Тт - магына бейнелейтiн тацбалар жYиесi, шектi магыналы тацбалар аркылы сансыз магына бейнелейдi. Муныц сыры осы тацбалардыц бiрiгуi мен кайталай колданылуында. Тiлде магына бейнелейтiн лексикалык жэне грамматикалык сынды екi тYрлi курам болады, эрбiр сез-сейлем атаулыныц бэрi осы екеушщ бiрiкпесi болып, магынасы взiн курап турган курамдар магыналарыныц жыйынтыгына тец болады. Грамматика дегенiмiз -магына бейнелейтiн накты тулга, эрбiр грамматикалык кагида - белг^ форма мен магынаныц уштасуындагы грамматикалык курам, грамматикалык бiрлiк грамматикалык морфема жэне граммема деп ею тYрлi болады. Грамматика жYиесi бiр ттдеп барлык грамматикалык бiрлiктердщ топталуымен калыптасады, кемелдi грамматика жYиесiн куру Yшiн, барлык грамматикалык бiрлiктердi толык тауып, оларды белгiлi тэртiп бойынша ретке ™у керек. Абстрактылык, жалпыга Yйлесiмдiлiк, еркiн колданылым сипаттары - грамматикалык курамды аныктаудыц влшемi. К^азак ттЫде грамматикалык магына бейнелейтiн морфологиялык тэст, шылау тэсiлi, свздердщ орын тэртiбi тэсiлi, кайталау тэсiлi, интонация тэс^ сынды тэсiлдер бар. Граммемаларды форма байынша да магына бойынша да грамматика жYиесi етiп тiзуге болады. Форма непзЫде грамматикалык тэсiлдер жYиесi, магына негiзiнде грамматикалык категориялар жYиесi калыптасады да, жеке-жеке тYсiну жэне бейнелеу Yшiн кызмет етедi. Кемелдi грамматика = тYсiну грамматикасы + бейнелеу грамматикасы.
TYЙiн сездер: грамматика; тт; тацба; грамматика жYиесi; грамматикалык бiрлiк; магына бейнелеушi накты тулга.
«Не» мен «Калай». Белг1л1 б1р келел1 жумысты колга алуда бэрЫен бурын «не 1стеу», «калай ¡стеу» сынды нег1зг1 мэселен1 шешу м1ндет1 болатыны сиякты, казак т1л1 сипаттамалы грамматикасын зерттеуде алдымен «нен1 сипаттау», «калай сипаттау» мэселелер1н шешу кажет.
^азак т1л1 сипаттамалы грамматикасыныц зерттеу объекта - казак тт1нщ грамматикасы. Грамматика ттдщ б1р тармагы болгандыктан, грамматика т1лд1к зерттеудщ мацызды мазмуны болып саналады. Т1лд1к таным мен грамматикалык таным «нен1 сипаттау» мэселеане, демек, т1лд1, грамматиканы зерттеудщ объект1с1н турактандыруга, одан ары «калай зерттеу» мэселеане т1келей жауап беред1.
1 Ттдш таным.
1. 1 Ттдщ тупкт1кт1 касиет1
Т1л - дыбыс пен магына уштаскан шект1 тацбалардан куралган тацбалар жуйес1, оныц тупк1л1кт1 касиет1 - магына бейнелеу. Ал ттдщ ойлау куралы, мэдениет сактау куралы, туйс1к куралы сынды функциялары, вз1нщ магына бейнелеу функциясынан врб1ген туынды функция гана.
Ттдщ карым-катынас куралы болуындагы туй1н - оныц магынаны бейнелей алуында, оныц ой жэне танымныц куралы болуы да вз1нщ магына бейнелеу1мен байланысты, вйткен1 оныц бейнелеп турган магынасы, жетк1з1п отырган информациясыныц нег1з1нде гана ой жупрттед1 де ойлаудыц нэтижеа болган белг1л1 магына мен информация да тт аркылы жетк1з1лед1 жэне сакталады; ттдщ «мэдениет тасымалдаушы» болуы да вз1нщ магына бейнелеу функциясы мэдениетт1 сактай алуы жэне тарата алуында; «туйак куралы» функциясы да оныц магына бейнелей алуында жэне аталмыш ттдщ белг1л1 колданушыга уэктдк ете алуында.
XIX- гасырдан каз1рге дей1н т1л туралы бер1лген 120-дан астам аныктамасында курал, тацба, тума каб1лет, дуниетаным, когамдык кубылыс,
болмыс, эрекеттену тэсл бейнелеу, xYMe, кимыл, информация сынды тYрлi айтылымдар бар (Bolinger 1968; Chen Lanxiang 2009). Муныц iшiнде, тацбалар жYЙеci теориясы ттдщ тYпкiлiктi касиетЫ эйгiледi.
1.1 Ттдщ магына бейнелеуЫщ ерекшелИ
1.2Шектi тацба аркылы сансыз магына бейнелеу
Эдетте, ондаган фонема - мыцдаган буын - он мыцдаган морфема - жYЗ мыцдаган сез - сансыз сейлем деп каралады. Мундагы сансыз магынаны бейнелейтiн «сансыз сейлем» сейлеудщ бiрлiгi болса, оныц курамдас белiгi болып турган фонема, морфема, сез катарлылар тiлдiк бiрлiк саналады, алайда магынаны тура бейнелейтЫ бiрлiктер морфема мен сез гана (ic жYзiнде морфема, сез, грамматикалык морфема, граммема, туракты сез ^ркеа деген сиякты магына бейнелейтiн ец кiшi бiрлiктер бар), ттдщ сансыз магына бейнелеу функциясы дэл осылар аркылы icке асады.
1.3 Шект аркылы шекciздi бейнелеудщ сыры
1) ^ркесу - сан кебейтудщ тэсл ^агидалы тYPде еркiн колданылатын магына бейнелейтiн тiлдiк бiрлiктер (сез бен граммема) шект болганымен тiркеcе келт сансыз курылым калыптастыруымен шекciз магына бейнелейдi. Мысалы:
Асанныц досы
Асанныц досыныц досы
Асанныц досыныц досыныц досы
Асанныц досыныц досыныц досыныц досы
Асанныц досыныц досыныц досыныц досыныц досы
Жогарыдагы 5 ^ркес 5 TYPлi магынаны бiлдiрiп тур, оныц Ycтiне теориялык жактан бундай ^ркесл шекciз кецейтт шекciз ^ркесл калыптастыруга болады, ал осылардыц бэрЫщ курамы Yшеу гана: (1) Асан; (2) дос; (3) {зат1-Мп+зат2-тэуелдк жалгау} («тэуелдк аныктауыш-аныкталушы катынас» граммемасы).
2) ^айталау - санды шешз кебейтудщ кепiлi. Тiлдiк бiрлiктер кайталанбалы касиетке ие болып, сансыз рет кайталап колданыла бередi. Мундай шект бiрлiктердiц кайталанып колданылуы шекciз курылымныц калыптасуына мYмкiндiк жасайды.
3) Жкттк - ретттктщ кепiлi. КYPделi курылым жктерге белiнедi де эр жкте эдетте екi-ак тура курамдас белтнен куралады. Муныц езi cинтакcиcтiк курылымныц дурыс тYciнiлуiне мYмкiндiк бередi.
2 Ттдеп магына бейнелейтiн eKi тYрлi курам.
Сейлеудыц курылымы тек лексикалык курамнан гана курылмайды. «Жаксы ютап» пен «ютап жаксы» деген ^ркестерУц магыналары бYтiндей уксап кетпейдi. Буныц езi екi тiркеcте бiрдей болган «жаксы», «ютап» деген лексикалык курамнан баска курамныц да болатындыгынан дерек береди эйтпесе, екi ^ркестщ магынасы бYтiндей уксас болар едi. Бундагы «баска» курамдар грамматикалык курамдар болуга тиicтi: (1) {сын+зат} (сындык аныктауыш-аныкталушы катынас граммемасы); (2) {зат-атау серти+сын.^к™ жалгау} (бастауыш-баяндауышты катынас граммемасы), ею ^ркестщ жеке-жеке аныктауыш-аныкталушы, бастауыш-баяндауышты ^ркес екендiгiн, cейтiп екi ^ркестщ бутЫ тулгалык магыналарыныц уксамайтындыгын белгiлеп турган дэл осы екi граммема.
«Жаксы.» мен «Жаксы?» ею сейлем. Оларды курап турган лексикалык курам «жаксы» дан баска грамматикалык курам да болатындыгы ап-айкын,
олар: (1) {......(бэсецдеу интонациясы)} (баяндау модальдыгы граммемасы); (2)
{......(ерлеу интонациясы)} (тацыркай сурау модальдыгы граммемасы) .
«Асан жаксы адам?» деген сейлемде 2 тYрге жататын 6 ттдк курам бар:
1) лексикалык курам :(1) Асан ;(2) жаксы ;(3) адам
2) грамматикалык курам:
3) {......(ерлеу интонациясы)} (тацыркай сурау модальдыгы
граммемасы)
4) {{зат-атау сер™+сын.Жк™ ЖалГау}(бастауыш-баяндауыш катынас граммемасы)
5) {сын+зат}(сындык аныктыуыш-аныкталушы катынас граммемасы)
Сейлем жогарыдагы 6 курамнан саты-саты бойынша куралган:
1-кадам: лексикалык курамдар (2) мен (3) , граммема (6) мен б1р1кт1р1л1п 1) т1ркес «жаксы адам» жасалады.
2-кадам: (1) Асан жэне 1) т1ркес (5) граммемамен б1р1пп «Асан жаксы адам» деген бастауыш-баяндауыш катынастагы 2) сез т1ркес1 жасалады.
3-кадам: 2) сез т1ркес1 мен (4) граммема б1р1кт1р1л1п тацыркай сурау модалындагы сейлем «Асан жайсы адам?» жасалады.
2.1 Сейлеу - лексикалык жэне грамматикалык б1рл1кт1ц б1р1кпес1
2.2.1 Эр тYрлi сейлеу б1рл1п лексикалык жэне грамматикалык б1рл1ктерд1ц б1р1гу1нен калыптаскан курылым
Сейлем - сейлеудщ дербес колданылатын ец кiшi бiрлiгi. Сез тiркесi -сейлем курау барысында калыптаскан жартылай дайын еым, екеуi де тiлдiк бiрлiктерден куралган саны шексiз сейлеудiц бiрлiгi.
Сез - заттыц уэкiлi, сезден сез ^ркеан кураудагы максат - заттар арасындагы катынасты бейнелеу, сондыктан, сез ^ркеанде заттык угым магынасы мен олардыц арасындагы езара катынастык магына сезсiз камтылады да эр тYрлi сез тiркесi заттык магынаны бейнелейтЫ лексикалык курам мен катынастык магынаны бейнелейтiн грамматикалык курамды камтып, осы ею тYрлi курамнан куралады.
Сейлемнщ тiкелей курамы эдетте сез ^ркеа, оныц Yстiне модальдык (грамматикалык) курам оныц кем болса болмайтын курамдас белiгi, осы себептi, эр тYрлi сейлем тек лексикадан курам таппай, лексикалык жэне грамматикалык курамдардыц бiрiкпесi екендiгi сезсiз.
2.4.2 Cейлемнiц жалпы магынасы = оны курап турган барлык тiлдiк бiрлiктер магынасыныц косындысы.
Сейлемнiц жалпы магынасы, мысалы, жогарыдагы «Асан жаксы адам?» сейлемiнiц тутас магынасы, ондагы лексикалык жэне грамматикалык курамныц магыналарыныц жиынтыгынан болады, сейлемде кандай курам камтылса соныц магынасы болады, эйпесе болмайды, дэлме-дэл, титтей де артык-кем кетпей, ете материалист болады.
2.5Тт жэне прагматика
¥ксас бiр сейлем тYрлiше тiлдiк ортада тYрлiше магына бередi. Мысалы, «Су!» сейлемк
1) Шелде кеп ^н кацгырыгы тутеген жолаушы Yшiн суды кергендеп куанышын бiлдiредi;
2) Шелдеп жаткан наукас Yшiн «маган су керек» деген буйрык магынасын б^ред^
3) ^асында бiреу су теплген орындыкка отыргалы жатканда оган ескерту Yшiн «су бар (отыруыца болмайды)» деген ескерту магынасын бiлдiредi.
Эуелп сейлемнiц «тiлдiк тYп магынасы» (ттдк бiрлiктер бiлдiрген магына), ягни ^шт сезiммен айтылган «су» магынасы абстрактылау болады, ал жогарыдагы 3 тYрлi тiлдiк ортада бейнелеген магыналары накты тiлдiк ортада калыптаскан «акыргы магына», демек, сейлемнiц «акыргы магынасы» «ттдк магына» га да, тiлдiк ортага да тыгыз байланысты. Былайша айтканда:
(1) «Су!» (тiлдiк туп магына) + «шелдегi кацгырыгы тутеген жолаушыныц су кергендегi куанышы» (тiлдiк орта магына) = суды кергенде катты куанган (сейлемнiц акырты
магынасы).
(2) «Су!» (ттдк тYп магына) + «наукастыц киналыспен айткан жай сейлем ез1не ец
кажетп нэрсен! мецзейд!» (тiлдiк орта магына) _ НауКаСКа су кажет(сейлемнщ акыргы магынасы).
(3) «Су!» (тiлдiк тYп магына) + шугыл ескертпек максатында айткан жай сейлем карсы жактыц ерекше ескеруге ти1ст1 нэрсен1 мецзейд^тдк орта магына) = судан
абайлаЦЬ13(сейлемнщ акыргы магынасы).
Сейт1п, сейлемнщ акыргы магынасы = сейлемнщ т1лд1к туп магынасы + т1лд1к орта магынасы. Ал, т1лд1к орта магынасы туб1не келгенде прогматикалык магына болганнан кей1н, сейлемнщ акыргы магынасы = сейлемнщ т1лд1к туп магынасы + прогматикалык магына.
Прогматикалык б1рл1к те форма мен магынага тец ие болган магына бейнелейт1н накты тулга болуга ти1с. Мысалы, мугал1м окушыларга: «Сабактастар, ертец емтиханнан кеш1г1п журмейк.» деп айтканда, максаты окушыларга (ез1н камтымаган тыцдаушы жакка) кеш1кпеуд1 ескерту. Сейлемнщ т1лд1к туп магынасы (1-жак кепше магынасы) мен акыргы магынасы (2-жак кепше сыпайы магынасы) парыкты, бул парык дэл прогматикалык магынаныц езк Бул прогматикалык б1рл1ктщ формасы: «буйрык райдыц 2-жак кепшеанщ орнына 1-жактыц кепше тур1нщ колданылуы», магынасы: буйрык райдыц 2-жак + ез адамы деп санаган шынайы леб1зд1к магына.
Сейлемн1ц акыргы магынасынан карама карсы буйрык райдыц 1 -жак кепше косымшасы «-айык» ек1нш1 жак магынасын б1лд1ре алатын кер1нген1мен, бул тек прогматикалык б1рл1п косылганнан кей1нп нэтиже. Т1лд1к тургыдан алганда, «-айык» тек буйрык райдыц б1р1нш1 жак кепше магынасын гана бейнелейд1 де бул магынасы туракты болып езгермейд1, прогматикалык б1рл1кт1ц колданылуы мен тус1нд1рмес1 де осы т1лд1к туп магынаныц нег1з1нде гана болады.
Т1лд1к туп курам мен прогматикалык курам тыгыз байланысты болса да, олар калайда ек1 турл1 курам болгандыктан, зерттеуде олардыц ж1г1н айкын айыру керек. Т1л зерттеу непздк кадам, ал прогматика зерттеу тт зерттеуд1 тугыр еткен анагурлым жогары ж1ктег1 зерттеу болмак. Прогматиканыц ез1 де шект1 прогматикалык б1рл1ктерден курылган жуйе, эр б1рл1г1н1ц де форма мен функция (магына) сынды ею жагы болуга ти1с.
2.6 Сипаттамалы т1л б1л1м1н1ц жалпы м1ндет1
Сипаттамалы т1л б1л1м1н1ц жалпы м1ндет1 - тт жуйес1н1ц магына бейнелеу механизм^ аныктау, ягни, т1л жуйес1 кандай-кандай шект1 курам аркылы шекс1з магына бейнелейтУн аныктап, кемелд1 т1лд1к тацбалар жуйеан куру.
Т1л жуйес1нде магына бейнелейт1н лексикалык жэне грамматикалык ею турл1 тацба болгандыктан, сипаттамалы тт б1л1м1 лексика жуйес1 мен грамматика жуйес1 сынды ек1 тармак жуйе куруга тура келед1, ягни, барлык лексикалык жэне грамматикалык курамды тауып, белг1л1 тэрт1ппен жуйелеу. ^аз1рг1 жагдайга караганда, лексика тармак жуйес1н1ц зерттелу1 б1ршама жаксы, мушелер1 б1ршама толык топталып, сипатталган (улкен1рек сезд1кте едэу1р келемд1 лексикалык курам жинакталып тус1нд1р1лген); оган караганда, грамматика жуйес1н1ц зерттелу1 тым кенже калган, б1р ттде грамматикалык магына бейнелейт1н грамматикалык курамныц саныныц ез1 аныкталмады, олардыц кандай ж1ктерге бел1нет1нд1г1, жуйес1н1ц курылымыныц кандай болатындыгы, бэр1 де анык емес. Сондыктан, грамматикалык зерттеу т1пт1 де кеп кулшынысты кажет етед1. Мейл1 лексика не грамматика болсын, зерттеудщ нег1зг1 м1ндет1 - алдымен курамын толыгымен тауып, эркайсысыныц формасы мен магынасыныц сэйкестену жагдайын сипаттап аныктау.
3 Грамматикалык таным.
3.1 Грамматиканыц тупк1л1кт1 касиет1
Грамматика тутас адамзатка ортак жэне улттык, турактылык жэне езгерпшт, абстрактылы, кайталамалы сынды сипаттарга ие (01Ь1ап уиуап wenzi ]епое 1978). Алайда бул сипаттар грамматикага гана тэуелд1 емас,
50
фонетикалык жэне лексикалык бiрлiктерде де бар касиет. Магына бейнелеушi бiрлiк тургыдан, лексикалык бiрлiкке Караганда, грамматикалык бiрлiктiц абстрактылыгы мен турактылыгы кeрiнедi. Ал турактылык касиетi абыстрактылыктан келгендiктен, ец eзектiсi абстрактылык есептеледк
Лексикалык бiрлiк те абстрактылы болады. Барлык сез табы iшiнде зат еамнщ магынасы ец накты болганымен, ол эдетте бiр топ нэрсенщ аты, абстрактыланудыц нэтижесi, мысалы, «адам» сeзi мэлiм бiр накты адам емес, кайта талай заманныц талкысында «тiлi мен ойлау кабiлетi бар, куралды жасай да колдана да бтетЫ жогары дэрежелi хайуанат» тан абстрактыланып шыккан атау. «Асан» сиякты жалкы есiм болса да, езгерютеп уксамаган «Асандар» га уэкiлдiк ететЫдктен, абстрактылыкка ие. Етiстiк - сын еам/сан есiм - Yстеу -елктеуш/одагай - есiмдiк ретi бойынша абстрактылыгы кYшейiп отырады. Бiрак, абстрактылыгы ец кYштi еамдктщ e3i непзп сез табы децгейЫде гана болады, ал эр тYрлi грамматикалык бiрлiктiц абстрактылыгы лексикалык магынаныц негiзiнде туратын, децгейi лексикадан элдекайда жогары болады.
3.2 Грамматика магына бейнелейтiн накты тулга
3.2.1 Грамматика - кагида
Эдетте грамматиканы «сез, сез ^ркеа, сeйлемдiк катарды тiлдiк бiрлiктердi кураудыц кагидасы» (Cui Yingxian 1995), сез жасап, сейлем кураудыц кагидасы, «ттдщ ережесi, тiлдiк курылымныц кагидасы» дейдi (Gao Gengsheng 1990). Ал «кагида деген не» дегенге келгенде, кебЫше «кагидага сэйкес келсе сез -сейлемЫ дурыс, эйтпесе кате» дей салады. Бунысы кагида зады нендей нэрсе екендИне жауап бере алмай тек оныц eмiр CYрiп жатканын гана растайды. Осыган орай, грамматикалык кагида кашан да тYсiнiксiз, ^цпрт сезiледi.
3.2.2 ^агиданыц eзi - белг^ форманыц белгiлi магынаны бейнелеук
Эдетте «грамматикалык кагида» ете накты болмыс:
1) ¥ксас «кeптiк» магынаны «-лар» аркылы бейнелеу казак ттЫщ кагидасы болса, «-(e)s» аркылы бейнелеу агылшын тiлiнiц кагидасы.
2) ¥ксас «еткен шак» магынасын «-ды» жэне «-ed» аркылы бейнелеу айырым-айырым казак ттЫщ жэне агылшын тiлiнiц кагидасы.
3) ¥ксас «меншiктi аныктауыш-аныкталушы катынас» магынасын {(зат1)-iлiк септiгi + (зат2)-тэуелдк жалгау} формасы аркылы бейнелеу казак ттЫщ кагидасы; {(зат1)-'s +(зат2)}формасы аркылы бейнелеу агылшын ттЫщ кагидасы; ал {(за-г1)ЭД(зат2)} формасы аркылы бейнелеу кытай тiлiнiц кагидасы.
4) Етiстiк пен оныц тура объект арасындагы «толыктауыш-толыкталушы катынас» магынасын бейнелеу формасы, кытай ттЫде «етiстiк + зат еам» болса, казак тiлiнде «зат-табыс септИ + сабакты ет1ст1к».
3.2.3 Грамматика - белг^ форма мен белг^ магынаныц уштасуынан калыптаскан магына.
бейнелеушi накты тулга
Жогарыда керсеткендей, «грамматикалык кагида»-ныц eзi - белгiлi ттде белгiлi грамматикалык форманыц белгiлi грамматикалык магынаны бейнелеу^ ягни, белгiлi грамматикалык форманыц белг^ грамматикалык магынамен сэйкесу^ уштасуы. Ал белгiлi грамматикалык форма мен белгл грамматикалык магынаныц сэйкеап уштаскан тулга - грамматикалык курам, сейтт сайып келгенде, грамматикалык кагида - белг^ грамматикалык форма мен белг^ грамматикалык магынаныц уштасуынан калыптаскан грамматикалык курам, эрбiр грамматикалык кагида - бiр грамматикалык курам, керiсiнше, эрбiр грамматикалык курамныц eзi - бiр грамматикалык кагида ретiнде есептеледк Демек, грамматика эсте тYсiнiксiз, ^цпрт нэрсе емас, кайта магына бейнелеушi накты курам, грамматикалык форма мен грамматикалык магынаныц бiрiгуiнiц нэтижесiндегi магына бейнелейтЫ накты болмыс (Goldberg 1995).
3.2.4 Грамматикалык форма мен магынаныц жекпе-жек сэйкестИ
3.2.4.1 Грамматикалык форма мен грамматикалык магыныныц сэйкесуi
Грамматикалык курам грамматикалык форма мен магынаныц 6ipiKneci,
белгiлi грамматикалык форма белгл грамматикалык магынаны бейнелейдi, белгiлi грамматикалык магына белгiлi грамматикалык форма аркылы бейнеленедi, екеуi бiр-бiрiне сэйкесiп б^е кайнасып, бiрiнен-бiрi айырылмайды. Грамматикалык зерттеуде бэрiнен бурын грамматикалык курамды тауып топтау керек, буныц e3i грамматикалык форма мен грамматикалык магынаныц сэйкесуЫ турактандыруга тура байланысты.
Алайда грамматикалык форма мен магына калай сэйкесед^ бiрге бiр тYрiнде ме элде бiрге кеп тYрiнде ме? Бул жакта бiрiздiлiк жок. Бiрак, бул мэселе грамматикалык курамды, олардыц санын турактандыруга саятын мацызды мэселе. Форма мен магынаныц сэйкестiк катынасын аныктаудыц шешушi тYЙiндердщ бiрi — «таралым».
3.2.4.2 Таралым мен грамматикалык форма
Ттдеп таралым - белгiлi б1рлктщ барлык пайда болу орталарыныц жиынтыгы. Ал тiлiмiзге тиек болып отырган грамматикадагы таралымга келсек, тeмендегi Yш тYрлi жагдайды мецзейдк
1) Жалац орын тэртiбi (сез табыныц немасе сейлем мYшелерiнщ тYзiлу тэртiбi), ез алдына грамматикалык форма калыптастырып, грамматикалык курам болып, грамматикалык магына бейнелейдк Мысалы, (1) {сын + зат} (сын
аныктауыш-аныкталушы катынас граммемасы), (2) {баядауыш бастауыш} (баяндауышты дэрiптеу модальдыгы граммемасы).
2) Белгiлi грамматикалык курамныц тiзiлу катарындагы туракты орны. Мысалы, (1) еткен шак косымшысы «-ды»ныц орны: {етiстiк тYбiрi-етiс-турпат-болымды/болымсыз-ДЫ-жктк}; (2) кимыл-эрекеттщ дэнекерлiк катынас магынасын бiлдiретiн функциялык кeмекшi сездщ орын-тэртiбi, кытай тiлiнде затеамнщ алдына келсе{®й+зат+е-пс™}, казак тлнде артына келедi
{зат+арKЫЛЫ+етiстiк}.
3) 0зект грамматикалык курам мен косалкы грамматикалык курамныц сэйкесу жагдайы. Мысалы, (1) {е™™ тYбiр-А ал-} (мумюндк модальдыгы
граммемасы) I (2) { етютк тYбiр- (Ы)п §л-} (максат турпаты граммемасы-
Бiрiншi жагдайдагы таралымныц (орын тэр^бЫщ) eзi грамматикалык форма, ол граммеманы дербес курап грамматикалык магына бейнелейдi. Екiншi жагдайда таралым тек езект грамматикалык курамныц орны гана, орны дурыс, таралымы тура болса, граммема курылады да грамматикалык магына бейнеленедi, эйпесе граммема курылмай грамматикалык магына да бейнелейбейдi. Yшiншi жагдайда, таралым eзектi граммтикалык курамныц кeмекшi формасы, тYрлiше кeмекшi форманыц eзектi кураммен сэйкесуi тYрлiше граммема калыптастырып, уксамаган грамматикалык магына бейнелейдк
Осы 3 тYрлi таралымныц бiрi грамматикалык курамныц тiзбектегi орэн тэртiбi болса, бiрi грамматикалык форманыц бiр бeлегi, немесе тутас бeлегi, мейлi кандай жагдайда болсын, таралым кашанда грамматикалык формасыныц органикалык карамдас белей.
3.2.4.3 Грамматикалык форма мен магынаныц бiр мэндi сэйкесуi
Кейбiр грамматикалык курам, мысалы, септеулк шылау <^шЫ», кеп магыналы курам деп аталады. Шындыгында бунысы таралым жагдайы ескермегендИнен болып отыр. Таралым жагдайы ойластырылган жагдайда эр тYрлi грамматикалык курамныц кеп магынасы болмай, бiр-ак формасы мен бiр-ак магынасы болады да формасы мен магынасы бiр мэндi сэйкестi келедi. Мысалы:
1) {.. ■ етютк т^р- (Ы)у уш1н......}, максат себеп-салдарлы катынас магынасын
бейнелейдк М., ^ыз окуын онан ары жалгастыру vшiн калага кетт1.
2) {...етю™ тYбiр-FАндЫK- (тэуелдiкжалгау) ушш......}, жай себеп-салдарлы катынас
магынасын бейнелейд1. М., Оларга жоспарды асыра орындагандыгы vшiн сыйлык бертдк
3) {затесiм +Yшiн......}, ипл1ктенуш1 себеп-салдарлы катынасты бейнелейд1.
М., Халык vшiн iстейiк.
4) {(тужырым свйлемiнде) зат есiм+Yшiн...... (баяндауыш)}, тeркiн себеп-салдарлы
катынас маганасын бейнелейдi. Мысалы, Бул б1з vшiн вте мацызды.
взек етiлген 4 тYрлi таралымда 4 тYрлi грамматикалык форма мен граммема калыптасып, эркайсысы уксамаган взiндiк грамматикалык магына бейнелеп тур, демек, форма мен магына бiр мэндi сэйкестткте келген.
3.3 Грамматикалык курамныц жИн айыру
Тiл жYиесiнде магына бейнелейтЫ курам лексика мен грамматика сынды екi-ак тYрлi болганнан кейiн, грамматикалык курамныц жiгiн айыру дегенiмiз бастысы оны лексикалык курамнан айыруды мецзейдк
3.3.1 Жiгiн айырудыц влшемi
1) Абстрактылык. Грамматиканыц лексикадан мэндi паркы - абстрактылык дэрежеанщ уксамастыгында, грамматикалык курам анагурлым жогары сатыдагы абстрактылыкка ие. Мысалы, квптiк жалгау «-ЛАр» бала-лар, адам-дар, кiсi-лер, окушы бала-лар, кызыл алма-лар...сынды сансыз еам свздерден абстрактыланып алынган ортак сипатка ие бвлек. Бiр тiлдiк курамныц грамматика децгейЫдеп абстрактылыкка ие екендИнщ бейнесi — лексикалык магына бейнелемеу, дербес свйлем мYшесi бола алмау.
2) Жалпыга Yйлесiмдiлiк. Жалпыга Yйлесiмдiлiк дегенiмiз - бiр курамныц бiр топтагы барлык мYшеге бiрдей сэйкес келук Мысалы, «-ЛАр» жалгауы магынасы взгермеу шартында барлык зате ам свздерге жалгана бередi. ^осымшаныц Yлесiмдiлiкке иелерi абстрактылыкка ие болып, грамматикалык курамга жатады. Жалпыга Yйлесiмдiлiк - абстрактылыктыц сырткы бейнесi, екеуi - уксас бiр нэрсенщ абстрактыланып алыну жэне кайта барып Yйлесу сынды ею барысы, бiр курам канша накты свз-свйлемлерден абстрактыланып алынса, сонша свз-свйлемдерге кайта барып Yйлесе алады, демек, абстрактылыгы кандай дэрежеде болса, Yйлесiмдiлiгi де сондай дэрежеде болмак.
3) Ерюн колданымдылык. Бул тек «жеке-дара айтылу», ягни «дербес свйлем курау, дербес свйлем мYшесi болу» гана емас, мэндiк жактан свйлемнщ туралей курамдас бвлИ ретiнде кагидалы колданылып, взi Yйлесiп турган уксамаган жагдайда взгермейтiн туракты форма аркылы туракты магына бейнелеу болып табылады. Буныц нэтижесi мынадай: еркiн колданылатын лексикалык жэне грамматикалык курамдардыц уакытша бiрiгуiнен калыптаскан свз-свйлем курылымыныц жалпы магынасы ондагы барлык тiлдiк бiрлiктер магыналарыныц косындысына тец. Еркiн колданымдылык жалпыга Yйлесiмдiлiкпен байлынысты болып, свз-свйлемдер курылымын курау барысындагы тiлдiк бiрлiктердщ жалпыга Yйлесiмдiлiгi кагидалылыгыныц сырткы бейнесi. ^агидалылык колдану квлемiн туспалдауга болатын ерюн колданылым болса, жалпыга Yйлесiмдiлiктщ eзi кагидалылыктыц бiр тYрлiсi.
4) Абстрактылык, жалпыга Yйлесiмдiлiк, еркiн колданылымдылык влшемдерЫщ жумыс бвлiгi. Абстрактылык влшемi непзп свздi баска курамдардан айыруга колданылады, демек, тYрлi тiлдiк курамдардан лексикалык магыны бейнелеу, дербес свйлем мYшесi болу сынды абстрактылыгы жок бейнеане негiзделе отырып негiзгi свздердi турактандырып айырып шыгады. Жалпыга Yйлесiмдiлiк eлшемi морфология (косымшалар),
орын тэртт, кайталау катарлы тэстдер аркылы калыптаскан курамдардыц зады лексикалык элде грамматикалык курам екендИн аныктауга колданылады. Ал еркiн колданылым eлшемi бYтiн сез-сейлем курылымыныц магынасы эркайсысы курамдас бeлiктерi магыналарыныц косындысына тец болу-болмауына карайды да туракты курылым мен еркiн курылымды парыктауга колданылады. Мундагы туракты курылым - туракты сез ^ркеа, бiрiккен сез немесе бiрiккен граммема ^р тiлдiк бiрлiк: лексикалык немесе грамматикалык); ерюн курылым — еркiн сез ^ркеа немесе бiрнеше еркiн граммеманыц тiзбегi (сейлеудщ бiрлiгi: бiрнеше ттдк бiрлiктiц уакытша бiрiгуiнiц нэтижесi).
3.3.2 Непзп сез бен шылау
Сез алдымен функциясына карай, негiзгi сез жэне шылау (кемекшО сез деп белЫедк Эдетте барлык сез лексиканыц мYшесi деп танылады. Алайда лексикалык жэне грамматикалык курамдарды катац елшем бойынша айырганда шылау грамматикалык курамныц катарына жаткызылады, себебi ол не лексикалык магына бейнелемейдi, не дербес айтылып сейлем мYшесi бола алмайды.
3.3.3 ^осымша: сез жасаушы жэне сез тYрлендiрушi
^осымша атаулыныц бэрi грамматикалык курам бола бермейдк ^азак ттЫдеп косымшалар сез жасаушы жэне сез тYрлендiрушi деп екiге бeлiнедi. ДэстYрлi грамматикада косымшаныц бэрi грамматиканыц зерттеу объекта етiлiп, бэрi де грамматикалык курам деген эсер калыптаскан. Бiрак грамматикалык курам таза грамматикалык магына бейнелейтЫ курам болуга тиiстi ед^ ал сез жасаушы косымшаныц кызмет жаца сез жасау болганнан кейЫ, оныц магынасы жасалган сездщ лексикалык магынасыныц бiр бeлегi болып, eзi лексикалык магына бейнелейтiн лексикалык курамга енуге тиiс (магынасы белгiлi дэрежеде абстракт болса да).
Ажырату eлшемi турасында. Грамматикада косымшаларды зерттегенде, бэрЫен бурын оныц iшiндегi сез тYрлендiрушi косымшаны айырып шыгып зерттеу объекта ету керек. Кеп санды косымшаныц жартысы анык болганымен, кейбiреуi элi де саралауды кажет етедi, мунда айкын тужырымдау eлшемi болу керек. ДэстYрлi елшем тeмендегiдей 3 тYрлi:
1) Функциялык елшем: сез табын езгерте сез тудырушы косымша. Мысалы, шеге+-ле ^ шегеле-
2) Магыналык елшем: сез магынасын езгерте сез тудырушы косамша. Мысалы, бала+-лык ^ балалык (сез тудырушы), бала+-лар ^ балалар (сeздi тYPлендiрушi).
3) жалгану ретi eлшемi: сез тYрлендiрушiнiц алдыннан келген сез жасаушы косымша. Мысалы: темiр+-шi+-лер ^ темiршiлер (-шi сез жасаушы, -лер сез тYPлендiрушi).
Бiрак, бул Yш елшемнщ Yшеуi де дэйект емес. «Функциялык елшем» жеынен алганда, кей косымшалар сез табын езгерткенмен сез жасаган жок, мысалы, бар-+-ган ^ барган (етютк^ сын еам сипатты), мектеп+-ке ^ мектепке (зате еам ^ Yстеу сипатты); сол сиякты, сез жасаушы косымша кейде сез табын езгерте алмайды, мысалы, шай+-хана ^ шайхана (зат еам ^ зат есiм). Ал магына eлшемiне келсек, жогарыда 2)деп А+В=АВдагы B (-лык) сез магынасын eзгерттi деуде, тутас нэтижесi «AB» эуелп «А»мен салыстырылган, ал B (-лар) сез магынасын eзгертпедi деуде, тутас тэтижесi «АВ»ныц iшiндегi «А»сы гана эуелгi «А» мен салыстырылган, бiрiнде езгерген «AB» мен эуелп «A» салыстырылса, ендi бiрiнде, езгерюаз «A» мен эуелгi «A» салыстырылган, демек, салыстыру тэсiлiнде объект шатастырыла туылган. Егер бiрыцfай eзгерiске тYCкен «AB» мен эуелгi «A» салыстырылса, бэрЫде магыналык eзгерiс туылады, ал б1рыцгай «АВ»дагы «A» мен эуелп «A» салыстырылатын болса, бэрiнде магыналык eзгерiс туылмайды. ТYбiн куганда, магына езгерте
54
алу-алмау косымшаныц сез жасаушы элде сез тYрлендiрушi eKeHiH белгтейтЫ шешушi фактор емес, айталык, «сарылау» мен «сар(ы)гыш» тагы «-лау» мен «-гыш», екеуЫщ де магынасы сындык дэреженi бэсецдету, б1рак эдетте алдыцгысы сез тYрлендiрушi косымша, кейiнгiсi сез жасаушы косымша деп каралады. Ал, орын тэртiбi елшемЫе келсек, сез тудырушы косымша Yнемi сез тYрлендiрушi косымшаныц алдына келетУ рас, алайда будан «тек сез тYрлендiрушiнщ алдында турса болганы, сезаз сез жасаушы болады» деген тужырым жасауга келмейдi, ейткенi, казак ттЫде сездщ артына сез тYрлендiрушi косымшалар iркес-тiркес жалганады, сез тYрлендiрушiнщ алдында сез тYрлендiрушiнщ келуi эбден мYмкiн, мысалы, «темiр-шi-лер-iмiз-дщ»-дегi «-дщ»-нщ алдына жалганган екi косымшаны сез жасаушы деуге келмейдк Демек, осы 3 тYрлi дэстYрлi елшем мэселенi шеше алмайды.
Жалпыга Yйлесiмдiлiк елшемi карапаим да енiмдi келедi. Бул елшем бойынша, бiр косымша жалпыга Yйлесiмдiлiк касиетке ие болса сез тYрлендiрушi эйпесе сез жасаушы косымша болады. Мысалы, казак ттЫдеп таласты болып келген «-ДАй», «-Нiкi» косымшалары, дэстYрлi кезкарас бойынша, сез тудырушы журнак катарына енгiзiлген:
Asan + -DAy ^Asanday
Asan +-Niki ^Asandiki
Егер жалпыга Yйлесiмдiлiк елшемiне салсак, бул ею косымша жалпыга Yйлесiмдiлiк касиет ете кYштi, сансыздаган зат еам сипатты сездерге жалгана беретiн болгандыгы Yшiн, ете кYштi абстрактылык пен зацдылыкка ие болу касиетiмен грамматикалык курамга (сез тYрлендiрушiге) жататындыгы сезаз (сез табын «-ДАй» езгертсе де, «-Нш» езгертпесе де, екеуi де сездщ магысын барынша езгертсе де). Егер дэстYрлi кезкарас бойынша булар сез жасаушы деп каралатын болса, онда жасалган «жага сез»-дщ саны мен узындыгы жагында мYлде шешiм таппайтын эуреге тап болады.
3.3.4 ^айталау: сез жасаушы жэне сез тYрлендiрушi
Морфологиялык косымшада сез жасаушы жэне сез тYрлендiрушi болатыны сиякты, баска тэсiлдерде де осы жагдай бар. ^айталау да магына бейнелейтЫ тэсiл, оныц формаларыныц сез жасаушы немесе сез тYрлендiрушi екендiгiн де аныктау кажет болады. Бунда да жалпыга Yйлесiмдiлiк ец енiмдi елшем саналады. Мысалы:
1) {зат еым: AB-ma-AB} кайталау формасы (ютщ лездiк кYЙi)
кол + {зат еым: AB-ma-AB} ^ колма-кол
ауыз + {зат еым: AB-ma-AB} ^ ауызба-ауыз
2) {зат еым:: AB-p(A)B} кайталау формасы (катысты заттыц мэн бертмеген жалпы TYпкi магынасы)
шай + {зат еым:: AB-p(A)B} ^ шай-пай
ет + AB-p(A)B} ^ет-пет
алдыцгы{зат еым: AB-ma-AB} кайталау формасы тек «кол, ауыз, бет» катарлы санаулы сезге гана YЙлесетiндiктен, жалпыга YЙлесiмдiлiгi мен абстрактылыгы темен, колданылу келемiн аналагиялауга келмей, кагидалы колданылмайтындыктан, сез жасаушы формага жатады. Ал соцгы {затесiм:AB-p(A)B} кайталау формасы магына кайшы келмеген жагдайда, барлык зат есiмге YЙлесетiндiктен, жалпыга YЙлесiмдiлiгi жэне кагидалылыгы жогары болгандыгы себепД сез тYрлендiрушi формага жатуга тию.
3.3.5 Орын тэртiбi: лексикалык курам немесе грамматикалык курам.
Бiрiккен сез бен сез ^ркеанщ шекарасын ажырату бiр мэселе болып келедi.
Мысалы: (1) кырыкаяк, (2)бесбармак, (3) бес бала, Yшеуi де «бiр сан еам, бiр
зат есiм жэне {сан еам + зат еам}(сандык аныктауыш-аныкталушы катынас граммемасы)» сынды
Yш курамдас белiктен куралган курылым болганымен, алдьщгы екеуi бiрiккен
55
сез, соцгысы ерюн сез ^ркеск Булай болатыны (тужырымдау елшем^: бYтiн курылымныц магынасы eзiн курап турган эркайсы курамдас бeлiктерi магыналарыныц косындысына тец болса, сондай-ак эркайсы белек ерюн колданылатын болса, бул ерюн сез тiркесi; ал керiсiнше, курамныц тутас магынасы эркайсы курамдас белктер магыналарыныц косындысына тец болмаса, эр белек ерюн колданылмай курылым туракты тулга болса, ол бiрiккен сезге жатады.
Жогарыдагы Yш мысалда, алдыцгы екеуiнде курылымныц тутас магынасы eзiн курап турган барлык белшектер магыналарыныц косындысына тец емес, ал кешнпанщ тутас магынасы бeлiктер магыналарыныц косындысына тец. ¥ксас сандык шама аныктауыш-аныкталушы катынасты бiлдiретiн {сан еам + зат есiм} курамы алдыцгы екi мысалда «еркiн колданылмай» тек туракты курылымныц курамы (сезжасам / лексикалык курамы) болады, ал соцгы мысалда, «еркiн колданылатын» жалпыга Yйлесiмдiлiгi кYштi грамматикалык курам болады.
Тутас курылым магынасы барлык курамдас бeлiктерi магыналарыныц косындысына тец болу-болмау сырткы кeрiнiс кана, нак шешушi роль аткаратыны - бiрiгу барысында ерюн тiркесу-тiркеспеу мэселесi, ал еркiн ^ркесу-^ркеспеу^ сайып келгенде тiлдiк курамныц кашдалы колданылу-колданылмау мэселесi, сондай-ак жалпыга Yйлесiмдiлiкке катысты мэселе.
3.4 Грамматикалык бiрлiк
3.4.1 Айтылмыс «терт дэрежелi бiрлiк»
Грамматика саласында «терт дэрежелi бiрлiк» танымы бар, ягни, морфема, сез, сез ^ркеа, сейлем (K¡azaк tiling grammatikasy, 2002). Тiл жYЙесiндегi магына бейнелейтiн тацбалар тек шект лексикалык жэне грамматикалык курамдар гана деген танымга негiзделгенде, бунда темендегщей мэселе туады:
1) Тiл бiрлiгi мен сейлеу бiрлiгiн шатастыру. Алдыцгы екеуi тiлдiк бiрлiкке, соцгы екеуi сейлеу бiрлiгiне жатады (сез ^ркес - сейлеу бiрлiгiн курау барысында пайда болган шала eнiм).
2) Сан мэселеск Сез тiркесi мен сейлем, саны шешз болган соц, тiлдiк бiрлiк болу мYмкiн емес, ейткен тiл жYЙесiнде сакталган курылым болып бiрiгуге эзiрленген «белшектер»-дщ саны шект болуы шарт.
3) Лексикалык грамматикалык бiрлiктердiц шатастырылуы. «терт дэрежелi бiрлiк»тiц ешкайсысы да таза грамматикалык бiрлiк емес: (1) морфеманыц кеп сандысы сез жасаушы лексикалык курам, грамматикага жататыны (грамматикалык морфема) ете аз белей гана; (2) сез де солай, саны ете аз шылау гана грамматикага жатады; (3) эр тYрлi сез тiркесi мен сейлемнщ лексикалык жэне грамматикалык бiрлiктердiц бiрiгуiнен калыптаскан курылым екендiгiне еш ^мэн жYрмейдi.
3.4.2 Нагыз грамматикалык бiрлiк
Тiл жYЙесiндегi грамматикалык бiрлiктi аныктауда арнайы грамматикалык магынаны бейнелеу, саны шект болу сынды ею негiзгi принципке берiк туру керек. Жалпы алганда грамматикалык бiрлiк болу Yшiн тeмендегi шарттарды эзiрлеу керек: (1) жалац грамматикалык магынаны бейнелеу^ (2) форма мен магынаныц тогысуы, (3) ец кiшi бiрлiк болуы (ерюн тiркескен курылым емес), (4) саны шект болуы.
3.4.3 Грамматикалык кагида, грамматикалык курам, грамматикалык бiрлiк.
Жогарыда дэлелденгендей, «грамматикалык кагида» деген белгл
грамматикалык форма мен магынаныц уштасуы, демек грамматикалык курам, осы тургыдан алганда, «грамматикалык кашда» мен «грамматикалык курам» арасына тецдк белп коюга да болады, екеуi уксас бiр кубылыстыц уксамаган айтылымы гана. Сeйтiп, эр тYрлi грамматикалык курамныц eзi бiр грамматикалык кагида.
Грамматикалык бiрлiк пен грамматикалык курам екеуi де грамматикалык магына бейнелейтiн тiлдiк курам, паркы: грамматикалык курам дэрежеге бeлiнбейдi де, грамматикалык б1рлктщ уксамаган дэрежесi бар.
3.4.4 Грамматикалык б1рлктщ дэрежесi
«Еркiн колданылу» мацызды угым. Мейлi лексикалык элде грамматикалык курам болсын, еркiн колданылатыны жэне еркiн колданылмайтыны болады. Алдыцгысы «свз» дэрежесiнде (лексема, граммема) болады да, соцгысы «морфема» дэрежесiнде (свзжасам морфемасы, грамматикалык морфема) турады. «Асан темiршi» деген свйлеу бiрлiгi курылымындагы «Асан», «темiршi»
жэне «{зат еЫм-атау септiгi +есiмдер-жiктiк жалгау} (бастауыш-баяндауышты катынас граммемасы) »
сынды Yш ттдк курам еркiн колданылатын «свз» дэрежелi (лексема, граммема) курам, ал «темiршi»дегi «темiр» мен «-шi» еркiн емес, «-шЫ» журнагыныц жалпыга Yйлесiмдiлiгi твмен, «темiр+-шi» бiрiкпесi бiршама туракты болып, катац тYPдегi кагидага бойсынбайды.
«Балалар»дагы квптiк жалгау «-ЛАр»дыц жалпыга Yйлесiмдiлiгi жогары, еркiн колданылып, кагидалы тYPде квптiк магына бейнелейтiн, бiр морфемадан туратын жалац граммема. «iстеп болдым»дагы орындалу турпаты курамы {(етiстiк туад-(Ы)п бол-} да бiр граммема. Оны курап турган «-(Ы)п»(квсемше косымша) пен «бол-»(квме^ етiстiк) сынды екi курамныц бiрiгуi еркiн емес, туракты курылым болып, демек, {(етiстiк тYбiрi)-(Ы)п бол-}дыц тутас магынасы ол екеуЫщ магыналарыцыц карапаим тYPдегi косындысына тец емес, сондыктан, {(етiстiк тYбiрi)-(Ы)п бол-} тутасымен бiр бiрiккен граммема болады да, оныц iшiндегi «-(Ы)п» пен «бол-» бiр-бiр грамматикалык морфема гана.
Грамматикалык бiрлiктiц бэрi грамматикалык курам, ол граммема жэне грамматикалык морфема сынды ею дэрежеге бвлЫедк Граммема свйлеу курылымыныц тура курамдас бвлИ болып еркiн колданылса, ал грамматикалык морфема тек граммеманыц iшкi курамдас бвлИ болып, туракты курылымда келт, еркiн колданылмайды.
1-кесте
еркiн колданылмайды еркш колданылады
шектi туракты курылымныц курамы Сансыз еркiн курылымныц курамы
лексикалы^ бiрлiк: накты магына бейнелейдi свзжасам морфема Лексема (свз)
грамматикалык бiрлiк: абстрактылык магына бейнелейдi грамматикалык морфема граммема
Тiл жYЙесiнiц туралей мYшесi - «свз» дэрежелi бiрлiктер (лексема, граммема), олар свйлеу бiрлiгiн туралей курайтын тiлдiк «запаст». Бейне лексика жYЙесiнiц тура мYшесi свз жасаушы морфема емес, кайта лексема (свз) болатыны сиякты, грамматика жYЙесiнiц тура мYшесi грамматикалык морфема емес, кайта граммема. Морфема дэрежелi бiрлiк свйлеу бiрлiгiнiц тура курамдас бвлеп емес, кайта «свз» дэрежелi бiрлiктiц iшкi курамы гана.
3.4.5 ^осымша мен грамматикалык бiрлiк
Грек грамматикасынан кейiнгi 2000 жылдан бер^ «морфология бэрiнен Yстем» угымы грамматикага эбден сщп терецнен тамыр тартып турактанып калгандыктан, грамматика деген морфология, морфология деген грамматика деп танылып келедк Муныц казак тiлiне тудырган мэселелерi:
1) ^осымшаныц бэрi грамматикалык курам деп танылгандыктан, сарала-мастан косымша атаулыны грамматикалык курам тургысынан зерттеп келген.
2) Баска тэстден калыптаскан грамматикалык курам байкалганда оларды морфологиялык тэсiлге жаткызды, муныц типт мысалы септiк жалгауымен
функциясы шамалас септеулк шылауды морфологияга жаткызып, оны сырткы (аналитикалык) морфология деп атаган.
1с жYзiнде, казак тiлiнде косымшаныц «грамматикалык курам» мен байланысы тыгыз болганымен, екеуi бiр угым емес, арасына тецдк белгiсiн коюга болмайды. Бiрiншiден, косымшаныц сез жасаушысы бар да, сез тYрлендiрушiсi болады, тек соцгысы гана грамматикалык курамга жатады; екiншiден, грамматикалык курамныц калыптасуы морфологиялык тэсiлмен шектелмейд^ баска тэсiлдер (орын тэртiбi, шылау, кайталау, интонация) аркылы да грамматикалык курам жасалады, оныц Yстiне олардыц саны косымшадан калыптаскан грамматикалык курамнан асып кетуi де мYмкiн.
Ендi бiр жагынан, эдетте косымшаныц Ынде сез жасаушы косымшаныц орны жаца сез жасай алмайтын тYрлендiрушiден жогары туратын секiлденедi. Бiрак еркiн колданылым кезкарасына негiзделгенде корытынды буныц керiсiнше болады, ягни, сез жасаушы косымша жалпыга Yйлесiмдiлiгi болмай, тек шект тYбiрге жалганып жаца сез жасайтындыктан, еркiн колданылмайтын «морфема» децгейндеп сез жасаушы морфема гана. Ал жалпыга Yйлесiмдiлiкке ие сез тYрлендiрушi косымша ерюн колданылатындыктан, грамматикалык магынаны дербес ерюн бейнелейтiн «граммема»га жатады. ЕкеуЫщ катынасы кестеде керсетiлгендей:
2-кесте
———...................... ерюн колданылуга дэрежеа
сез жасаушы косымша (лексикалык курам) болмайды «морфема» децгешнде (сез жасам морфе-масы)
сез тYрлендiрушi косымша (грамматикалык курам) болады «сез» децгешнде (граммема)
3.4.6 Жалац граммема мен кYPделi граммема
^азак тiлiнде бiрнеше грамматикалык курамныц тiзбегi бiрнеше жалац граммема болуы да, бiр кYPделi граммема болуы да мYмкiн. Сондыктан граммема зерттеген кезде оны парыктау кажет. Мысалы:
1) Балаларынызды алып келщздер.
2) Фз келгенше, Асан кетiп калды.
Эдетте, 1)дегi «-лар-ыцыз-ды»ны айырым-айырым 3 граммема, ягни, «кептк жалгау + тэуелдк жалгаудыц 2-жак сыпайы тYрi + табыс септiгi жалгауы»; ал 2) деп «-генше» бiр гана граммема (шек кесемшесi) деп караймыз. Демек, ^збектщ алдыцгысы жалац граммема да, соцгысы кYPделi граммема.
Буныц дурыстыгына шYбэ жок. 9йткенi, жалпы курылымныц магынасы эр белектер магыналарыныц косындысына тец болганда, ягни АВС=А+В+С кезЫде, тутас тулга еркiн колданылатын бiрканша курамныц уакыттык тiркен курылымы болады да, эркайсы курамдас белiгi ез алдына дербес жалац бiрлiк болады; ал жалпы курылымныц магынасы эр белектер магыналарыныц косындысына тец болмаса, ягни АВСЗД+В+С кезiнде, тутас тулга бiрнеше белiктiц тiркесуiнен кулыптаскан формасы да, магынасы да туракты куранды бiрлiк саналады.
4 Грамматика жYйесiн куру
4.1 Грамматикалык бiрлiктi толык топтау
ЖYЙе - барлык мYшенiц жиынтыгы. Грамматика жYЙесiнiц тура мYшесi — граммема. Бiр тiлдiц грамматика жYЙесiн курудыц бiрiншi кадамында сол ттдеп барлык граммеманы тауып жинактау керек. Бул iс грамматикалык жэне лексикалык бiрлiктердi, «сез» децгейiндегi бiрлiк пен «морфема» децгейiндегi бiрлiктердi, езгект курам мен оныц таралымын, жалац жэне куранды
граммемаларды, куранды граммема жэне квп граммеманыц ^збепн парыктау мэселеане барып саяды, сонымен катар, морфология, шылау, орын тэртiбi, кайталау, интонация жэне аралас тэст катарлы тэстдер мэселесiне тiреледi.
4.2 Грамматика жYЙесi мен морфология, синтаксис
Кемелдi грамматика жYЙесiн куруда, дэстYрлi грамматикадай морфология квлемЫде шектелiп, тек морфологиялык взгерюке гана мэн беруге болмайды. Морфология грамматикалык курамды калыптастыратын квп тYрлi тэсiлдердiц бiрi гана, тYркi ттдерЫде грамматикалык магынаны бейнелеп грамматикалык курамды куратын тэсiл эсте морфология гана емес, дэстYрлi морфология квлемiне жатпайтын орын тэртiбi, шылау, кайталау, интонация катарлылар да бар. Тек морфологиялык косымшаларга назар аударатын болсак, баска тэстдермен туындатылган кыруар мвлшердегi грамматикалык курамдар назардан кагыс калып, грамматика жYЙесiнде курылымдык олкы болады да, кемелдi грамматика жYЙесiн куру жумысы мэцгi орындалмайды. Буны былай койганда, морфологиялык косымшаныц бiрсыпырасыныц взi, мысалы, септiк, жiктiк, етiс, рай косымшалары, iс жYзiнде синтаксис категорияга жатады.
Сондыктан морфологияныц шецберiн бузып, морфология мен синтаксист жэне уксамаган грамматикалык тэсiлдi аттаган макро квз аясында граммемаларды барынша топтап-жинактап, грамматика жYЙесiн куруымыз керек.
4.3 Граммемаларды тэртiппен катарга тургызу.
Бiр тiлдегi граммеманы толыгымен жинактаумен грамматика жYЙесi курыла салмайды. 9йткенi торталган граммемалар калай болса солай YЙiлсе, вздiгiнен грамматика жYЙесi болып калыптаспайды, оларды колданылуга колайлы жYЙе етiп белгiлi тэртiп бойынша гылыми тYPде катарга тургызуга тура келедк
Тiлдiк курамдарды тYзу тэртiбi эдетте формасы бойынша тYзу жэне магынасы бойынша тYзу сынды ею тYрлi болады. Свздiк - лексика жуйеск Ол -лексикалык курамдарды катарга тургызудыц нэтижесi. Свздер дыбысыныц алфавиттегi тэртiбi бойынша тiзiлгенi форма бойынша тзтген жYЙе; ал магына бойынша тiзгенi синонимдер свздiгi немесе антонимдер свздт болады. Бул ею жYЙенiц максаты да тYрлiше болады. Карым-катынас барысында, естушi немесе окырман формага ушырап оны тYсiнбегенде форма бойынша тзтген свздiктен нысаналы сeздi тауып, оныц магынасын квредi. Ал сeйлеушi немесе жазушы бейнелеу барысында, мэлiм бiр магынаны бейнелемекшi болып, оныц бейнелеу формасын бiлмегенде, магына бойынша тiзiлген свздiктен нысаналы магынаны бейнелейтiн свздi тауып формасын бтедк
Сол сиякты, грамматика жYЙесi де карым-катынас Yшiн кызмет етедi. Оныц да форма бойынша тзтген «тYсiну грамматикасы» мен магына бойынша тзтген «бейнелеу грамматикасы» сынды екi варианты болуы кажет. Сол Yшiн, табылып жинакталган граммемаларды форма бойынша жэне магына бойынша жеке-жеке жYЙе етт ретке тургызу керек. Барлык граммемаларды уксас бiр жiкте бiр-ак ретке тургызганда двп келетiн граммеманыц саны тым квп болуынан оларды игеру киын болуынан сактану Yшiн, бiрiншi жiкте оларды тYPкiм бойынша орналастырган жвн. Грамматикалык форманыц тYPкiмi грамматикалык тэст, грамматикалык магынаныц тYркiмi грамматикалык категория болган соц, грамматиканыц формалык жYЙесiн (тYсiну грамматикасын) грамматикалык тэстдер жYЙесi, ал грамматиканыц магынальщ жYЙесiн (бейнелеу грамматикасын) грамматикалык категориялар жYЙесi деуге болады.
4.4 Грамматиканыц формалык жуйеа 3-кесте
грамматиканыц формалык жYЙесi морфологиялык тэст (сез TYрлендiрушi косымша) формасы косымшага тэн барлык граммема
шылау тэс^ формасы шылауга тэн барлык граммема
орын тэртiбi тэсiлi (сез TYрлендiрушi орын тэртiбi) формасы орын тэр^бше тэн барлык граммема
кайталау тэсiлi (сез TYрлендiрушi кайталау) формасы кайталауга тэн барлык граммема
интонация тэсiлi (екглн, кiдiрiс, сейлем интонациясы) формасы интонацияга тэн барлык граммема
бiрiккен (аралас) тэст формасы бiрiккен тэстге тэн барлык граммема
Грамматиканыц формалык жуйеа бэрЫен бурын бiр тiлде колданылатын барлык грамматикалык тэсiл тармактарына бeлiнедi, эркайсысы грамматикалык тэсiлде eзiне тэн грамматикалык формалар (формасы сол тэсiлге тэн граммемалар) камтылады, осылай болганда грамматиканыц формалык жуйеа бiр тiлдегi барлык грамматикалык формаларды, оныц Yстiне осы формалар уэктдк еткен барлык граммемаларды ез Ыне алады. 4.5 Грамматиканыц магыналык жYЙесi
4-кесте
Грамматиканыц магыналык жYЙесi модаль категориясы сейлем децгешнде магынасы модальга тэн барлык граммема
логикалык катынас категориясы курмалас сейлем куратын кYPделi сез ^ркес децгейiнде магынасы логикалык катынаска тэн барлык граммема
курылымдык катынас категориясы жай сез ^ркес децгейiнде магынасы курылымдык катынаска тэн барлык граммема
шак категориясы бастауыш-баяндалушы байланысындагы сез тiркесiнде гана болады да, eзi курылы мдык катынасты бейнелемейдi магынасы шакка тэн барлык граммема
сан, шырай, турпат категориялары сез децгейiнде Магынасы сан, шырай, турпат категорияларына тэн барлык граммема
Грамматикалык категорияларды жогарыда 5 тармакка жiктеуiмiз жогары жiктегi категория темен жктеп категориялардыц бiрiгуiнiц нэтижес болады дегендiк емес, кайта олардыц таралым жагдайына, демек eздерi талап еткен ец темен сейлеу бiрлiгiнiц дэрежеане негiзделген. Модальдык лебiз магынасы кашан да сейлеммен байланысты болатындыктан, ец жогары жiкте болады. Бiр сейлемнен модальдык лебiз магынасын алып тастаганда, узаганда курмалас сeйлемдi куратын белгiлi логикалык катынастагы кYPделi сез ^ркеа калады, сондыктан, логикалык катынас кYPделi сез тiркесi децгейiне жатады. КYPделi сейлем тiркесiнен логикалык катынасты алып тастасак ец кеп болганда курылымдык катынасты камтыган жай сез ^ркеа гана калатындыктан курылымдык катынас жай сейлем децгейнде болады. Шак косымшасы жалгыз етiстiкке жалганганымен, ол е^спк сeзсiз синтаксистiк катынастагы баяндауыш болуы шарт болгандыктан, iс жYзiнде бастауыш-баяндалушылы сез тiркесiне тэн. Ал сан, шырай, турпат катарлы грамматикалык магыналар сейлем немесе сез ^ркеанде гана келуi шарт емес, бiр жеке сезбен де бiрiге береди сондыктан сез децгейiнде турады.
Грамматиканыц магыналык xYi/iad 51р ттдеп барлык грамматикалык категорияларды камтиды, ал категория магынасы вз1не тэн барлык граммеманы курамына алады, свйт1п булн грамматиканыц магыналык xYlaGi де б1р т1лдег1 барлык граммемаларды вз ШЫе алады.
Эдебиеттер TißiMi/ Список литературы
1. Исаев С.М. К^рп казак тл - Алматы: 0нер, 2007
2. Казак ттшщ грамматикасы. - Астана, 2002.
3. Bolinger D.L. Entailment and the Meaning of Structures // Glossa. - 1968. - Vol. 2. - P. 119-127.
4. Goldberg A.E. Constructions: A Construction grammar approach to argument structure. -Chicago: Chicago university press, 1995.
5. Langacker R.W. Concept in age and symbol: The congnitive basis of grammar[M]. Berlin: Mouton de Gruyter, 1990. о
6. // ©aW%. - 2009. - № 2.
7. - 1978.
8. Ш^й. // MSff^^ft. - 1995. - № 3.
9. - 1990.
10. Шй. ©SÄÄWitÄ^raWffiSI^ // - 1992. - № 1.
11. ЙШ, ШШ© (ШТН®) (Т®) . - » 2006.
12. ©ЙЙ^Ж^Й^Ж // - 2001. - №5.
13. // - 2001. - № 1.
14. R.R.K., даш F C.. - 1982.
15. // ÄtMÄ^^&^ft. - 2008. - № 3.
16. ©а^Ш! (ШШ) . - 2009.
17. ^w. // ажжт - 2011. - № 2.
18. ftf. // - 2003. - № 2.
19. - 2003.
20. ж^ж. тшш-—ш^гж^шжшши // - 1992. - № 2.
21. жжж. тшттщж —^ш^шжшш // Ф^ш^т - 1999. - № 2.
22. ^F^fSWÄ^m / fcF^b^. - 2007.
23. ж^ж. ^Ж^Й^МШ-// ШЙ*^«. - 2012. - № 3.
24. ЖЙЖ. Грамматиканыц бiрлiктерi жвнiнде // «Казiргi тiл бтмУц басымдыктары жэне тYркi элемi» атты халыкаралык гылыми-теориялык конференцияныц макалалар жинагы. - Алматы: Арыс, 2013.
25. Й^да. -// ШЬШЖ^Й. - 2000. - № 1.
26. ©й: // ^Ж^Й. - 2010. № 10.
References
Bolinger 1968 - Bolinger DL 1968, Entailment and the Meaning of Structures, Glossa, Vol. 2, P. 119127. (in Eng).
Goldberg 1995 - Goldberg, AE 1995, Constructions: A Construction grammar approach to argument
structure, Chicago university press, Chicago. (in Eng). Isaev 2007 - Isaev, SM 2007, lazirgi ^aza^ tili, ©ner, Almaty. (in Kaz). Кazaк tiling grammatikasy 2002 - lazaq tiliniH grammatikasy 2002, Аstana. (in Kaz). Langacker 1990 - Langacker, RW 1990, Concept in age and symbol: The congnitive basis of gram-
mar[M], Mouton de Gruyter, Berlin. (in Eng). Chen Lanxiang 2009 - Chen Lanxiang 2009, Ren zhi yuyan xue gou shi guan, Yu yan yan jiu, 2. (in Chin).
Cidian yuyan wenzi jence 1978 - Cidian yuyan wenzi jence 1978, Shanghai cishu chuban she, Shanghai. (in Chin).
Cui Yingxian 1995 - Cui Yingxian 1995, Yafa de dingyi ji gita, Henan shifan daxue xuebao, 3. (in Chin). Gao Gengsheng 1990, Hanyu yufa zhuanti yanjin, Shandong jiaoyu chubanshe, Jinan. (in Chin). Hu Mingyang 1992, Yufa yiyi yu cihui yiyi zhi jian de xianghu yingxiang, Hanyu xuexi, 1. (in Chin). Huang Borong, Liao Xudong 2006 - Huang Borong, Liao Xudong 2006, Xiandai hanyu (Zengding san
ban. Xia ce), Gaodeng jiaoyu chubanshe, Beijing. (in Chin). Luo Xiaosou, Cheng Yarong 2001, Yufa yiyi yu fucide guanxi, Qujing shifan daxue xuebao, 5. (in Chin). Pan Guowen 2001 - Pan Guowen 2001, Yuyan de dingyi, Huandong shifan daxue xuebao, 1. (in Chin). Ha Te Man, Si Tuo Ke 1992 - Ha Te Man, RRK, Si Tuo Ke, FC 1992, Yuyan yu yuyan xue cidian, Cishu
chuban she, Shanghai. (in Chin). Wang Dacheng 2008 - Wang Dacheng 2008, Len fenbu fenxi, Nanding shifan gaodeng zhuanke xuex-
iao xuebao, 3. (in Chin).
Wang Yuanxin 2009 - Wang Yuanxin 2009, Yuyan xue jiaocheng (xiu ding ban), Zhongyang minzu
daxue chuban she, Beijing. (in Chin). Yu Quan You 2011 - Yu Quan You 2011, Yuyan xue jiaocheng (xiuding ban), Liaodong xueyuan xuebao, 2. (in Chin).
Zhang Dingjing 2003 - Zhang Dingjing 2003, Yufa shi biao yi shiti, Yayan yu fanyi, 2. (in Chin). Zhang Dingjing 2003 - Zhang Dingjing 2003, Xiandai hasake yu xuci, Zhongyang minzu daxue chubanb she, Beijing. (in Chin).
Zhang Dingjing 1992, Yufa benzhi touxi - jian tan hasake yu yufa yanjiude zongti shexiang, Xianjiang
daxue xuebao, 2. (in Chin). Zhang Dingjing 1999 - Zhang Dingjing 1999, Yufa fanchou yu cifa, jufa - tujie yuyan yufa fanchou wenti,
Zhong yang minzy daxue bao, 2. (in Chin). Zhang Dingjing 2007 - Zhang Dingjing 2007, Hasake yu miaoxie yufa xue fangfalun, Hasake wenhua
xin lun, Xin jiang ranmin chuban she. (in Chin). Zhang Dingjing 2012 - Zhang Dingjing 2012, Yufa xue de ruogan jiben wenti - yi hasake yu wei lie,
Shanxi daxue xuebao, 3. (in Chin). Zhang Dingjing 2013 - Zhang Dingjing 2013, GrammatikanyH birlikteri zheninde, «К,azirgi til biliminiH, basymdyqtary zhene tYrki alemi» atty khaly;araly; rylymi-teoriyaly; konferentsiyanyH ma;alalar zhinary, Arys, Almaty. (in Kaz). Zhao Jiaxin 2000 - Zhao Jiaxin 2000, Hanyu yufa xue de zhongjian-lun wangxijie de yufa guan, Huaibei
mei shi yuan xuebao, 1. (in Chin). Zhong Zong Shan 2010 - Zhong Zong Shan 2010, Yufa: Yuyan fuhao zhi jian de jiegou guilu, Xueshu jiaolio, 10. (in Chin).
Проблема методологии описательной грамматики казахского языка
Жан Динжин
доктор филологических наук, профессор, декан факультета казахского языка и литературы Центрального Национального университета Китая. 100081 Китайская народная республика, г. Пекин, South Street. E-mail: zhdjing@263.net
Аннотация. Методология должна ответить на важные вопросы «что» и «как», касательно точки зрения языка и грамматики. Язык это система значений, выражающих символы, с помощью ограниченного символ он выражает безграничный смысл. Тайна выражения безграничного с помощью ограниченного состоит в сочетании и рекурсии. Есть два вида значения, выражающие элементы, такие как лексические элементы и грамматические элементы, и каждое предложение без исключения, представляет собой речевую структуру, состоящую из этих двух видов элементов, и весь смысл предложения является общей суммой каждого отдельного элемента. Грамматика это субстанция для выражения смысла, каждое грамматическое правило это элемент сочетания грамматической формы и грамматического значения, и есть два вида грамматических единиц, таких как грамматические морфемы и граммемы. Грамматическая система построена из совокупности всех граммем в языке. Для того, чтобы закончить миссию описания и построить полную систему грамматики, нужно найти все граммемы и расположить их в определенном порядке. Критериями для определения грамматических элементов являются абстрактность, всесторонняя направленность и свободное применение. Средства для создания граммем, выражающих смысл в тюркских языках - морфология, порядок слов, редупликация и интонация. Можно двумя способами построить грамматическую систему: устраивая граммемы по форме и в соответствии со смыслом. Результатом является система грамматических средств для организации граммем по форме, и система грамматических категорий для организации граммем по смыслу, которые можно рассматривать как грамматику «понимания» и грамматику «выражения». Полный грамматический строй = грамматика понимания + грамматика выражения. Ключевые слова: грамматика; язык; знак; грамматическая структура; грамматическое единство. The problem of methodology of descriptive grammar of Kazakh language
Zhang Dingjing
Doctor of Philology, Professor, Dean of the Faculty of Kazakh Language and Literature of
Central National University of China. 100081 People's Republic of China, Beijing, South Street. E-mail: zhdjing@263.net
Abstract. Methodology has to answer the essential questions as «what" and «how" which are concerning to view-point of language and grammar. Language is a system of meaning expressing symbols, via limited symbol it expresses limitless meaning. The mystery of expressing limitless via limited lies in combination and recursion. There are two kinds of meaning expressing elements such as lexical elements and grammatical elements, and every sentence with no exception, is a speech structure com-
posed from these two kinds of elements, and the whole meaning of the sentence is the sum total of every separate elements. Grammar is substance expressing meaning, every grammatical rule is an element of combination of grammatical form and grammatical meaning, and there are two kinds of grammatical units such as grammatical morpheme and grammeme. Grammatical system is built of collection of all grammemes in a language. In order to finish the mission of description and to build a complete system of grammar, it is needed to find all grammemes and to arrange them in certain order. Cri-terions to define grammatical elements are abstractness, all condition-gearedness and free application. Means to build grammeme expressing meaning in Turcik languages are morphology, word order, reduplication and intonation. It can be done in two ways to build to grammatical system arranging grammemes according to form and according to meaning. The result is a system of grammatical means arrange grammemes according to form, and a system of grammatical categories arranging grammeme according to meaning, whiches can be looked up on as grammar of "anderstand" and grammar of «express". Complete grammatical system=grammar of anderstand + grammar of express. Keywords: grammar; language; sign; grammatical structure; grammatical unity.
