CC BY
73сы ^азакстан Республикасы Мемлекеттiк терминология комиссиясында бекiтiлдi (2006 ж.), сондыктан ол жазу нормаларын зацдастыруда басшылыкка алынатын бiрден-бiр нормативт1 к^жат деп есептеледь
Пунктуациялык талдау. Зац жобалары-ныц мэтшдершде пунктуация нормаларыныц сакталуын, ягни тыныс белгшершщ д^рыс колданылуын зерделей келе, «дефис», «тире» тыныс белгшерше катысты кемшiлiктер жи1 кездесетшдт аныкталды. Сол тэрiздi к¥р-малас сейлемдердщ багыныцкы, басыцкы сыцарлары арасында койылатын (,) Yтiр тыныс белпс^ белгiлi бiр ^гымга тYсiндiрме бе-руде койылатын (_) жакша тыныс белгiлерi жeнiнде токталатын жайттар аз емес.
¥лттык зацнаманыц мемлекеттк тшде-
ri мэтшшщ сапасын жетiлдiру зац шыгар-машылыгын жетiлдiру кызметшщ непз-ri мiндеттерiнiц бiрi болгандыктан, алда аткарылатын ж^мыстар аз емес. Зац тшне тэн сез колдану мэселесшдеп тiлдiк киын-дыктарды болдырмау жэне к^кык нормаларын д^рыс жеткiзу максатында жYргiзiлген лексикалык, грамматикалык, стилистикалык талдаулар к^кык нормаларыныц мазм^ны анык, тYсiнiктi, дэл т^жырымдалуына септь гiн тигiзерi сeзсiз. ^азак тшндеп мэтшнщ сапасын арттыру Yшiн бшкл зацгерлер мен лингвистердiц бiрлесе отырып жYргiзетiн ке-шендi гылыми зерттеулерi нэтижесшде гана зац тiлiнiц :рыныктылыгына, мазм^н айкын-дылыгына, нактылыгына кол жетюзшмекшь
ЭДЕБИЕТ
1. Баскаков Н.А. Сопоставительная грамматика русского и казахского языков. - Алма-ты: «Казац CCP-нщ Гылым» баспасы, 1966. - 459 б.
2. Казац тшнщ орфографиялъщ сезд1г1 / Жауапты ред. КР ¥ГА академигг, профессор Р. Сыздыц. - Алматы: Арыс баспасы, 2015. - 480 бет.
REFERENCES
1. Baskakov N.A. Sopostavitel'naja grammatika russkogo i kazahskogo jazykov. - Almaty: «^azax; CCR-тц Fylym» baspasy, 1966. - 459 b.
2. Kazaц tiling orfografijalyK^ sezdigi / Zhauapty red. KR ¥FA akademigi, professor R. Syzdyц. - Almaty: Arys baspasy, 2015. - 480 bet.
ЭОЖ: 811.512.122*35:811.124*06
ТЕРМИНДЕРД1 ЦОЛДАНУ: ТИ1МД1Л1Г1 МЕН КЕЛЕЦС1ЗД1КТЕР1
Дуйсенкул Мухамбетжанцызы Шыцгысбаева
Казацстан Республикасы Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты Лингвистика орталыгыныц аза гылыми цызметкерi; Нур-Султан цаласы, Казацстан Республикасы; e-mail: leila2004@mail.ru
Назгул Амантайцызы Хамзина
Казацстан Республикасы Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты Лингвистика орталыгыныц ага гылыми цызметкерi; Нур-Султан цаласы, Казацстан Республикасы; e-mail: abutai_79@mail.ru
Tymh свздер: аударма; терминдер; зац терминологиясы; улттыц угым; контекст; ой дэлдт; балама нусца.
Аннотация. Казгргг жаНандану дэу1р1не царыштап цадам басып келе жатцан кезецде терминдердi дурыс, вз орнында, бултартпай цолдана бту вте мацызды. Ойткет осындай Yлкен жакандану цубылысы кезтде взiмiздi улт реттде сацтап цалуда - тшдщ, оныц шт-де терминдердщ де орны ерекше. Ойткеш гылым мен техника царцындап дамыган сайын термин свздерге деген сураныс та арта тYсуде. Терминдер негiзiнде арнайы гылыми, тех-никалыц, вндiрiстiк т.б. салаларда пайдаланылады. Терминдердщ взшдж жеке цызметi бар.
:::::::::::::::::::::::::::::№ практики закономворчесмва htt государственном языкв
Олар арнайы заттарды белгтеуге жэне арнайы угымдарды дэл жетк1зуге цолданылады. Оны баска свзбен жеттзу mymkw емес. Терминдердщ ацпаратты барынша дэл жэне мей1л1нше нацты жеткгзудегг орны айръщша.
Автор взмацаласында терминдердщ осы цундылыцтарын ашуга, терминдердщ вз тшм1з-дег1 арнайы орны бар екендтн жетюзуге 1зден1с жасаган. Сондай-ац терминдердг тшмдг, орынды аудару арцылы да цазац тттдегг терминдж свз жасамды байытуга болатынын атап кврсете бтген. Сонымен цатар тшмгзде дурыс аударылмай, вз орнында жумсалмай, угымныц дэл мэнт аша алмай ЖYрген кейбгр терминдер туралы да ой цозгайды. Автор вз мацаласында сапалы, аныц, дэл аударылган терминдер жасау Yшiн аудармашы вз ттгмгздщ туныгынан су-сындаган, тiлдi жацсы мецгерген, жан-жацты бiлiмдi, сауатты болуы тшс, одан взге шетел-дж жэне орыс, цазац болмысыныц реалийлерт де жацсы бiлуi тшсттн де атап кврсетедi.
Атап айтцанда, термин осы аталган мYдделерге сай болуы тшс. Бул мYдделердiц взi терминнщ цогамдагы орнына, атцаратын цызметте карай аныцталатынын жэне олар бiр куннщ, аз уацыттыц суранысымен шектелт цалмай, келешекпен, рухани вст-внумен, адами цундылыцтардыц артуымен байланыста царалуы тшсттн автор осы мацалада дурыс ца-растыра бтген.
ПРИМЕНЕНИЕ ТЕРМИНОВ: ЭФФЕКТИВНОСТЬ И НЕУМЕСТНОСТЬ
Шынгысбаева Дуйсенкуль Мухамбетжановна
Старший научный сотрудник Центра лингвистики Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, г. Нур-Султан, Республика Казахстан;е-шаИ: leila2004@mail.ru
Хамзина Назгуль Амантаевна
Старший научный сотрудник Центра лингвистики Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, г. Нур-Султан, Республика Казахстан; e-mail: abutai_79@mail.ru
Ключевые слова: перевод; термины; терминология законодательства; национальное понятие; контекст; точность мысли; альтернативная версия.
Аннотация. В эпоху глобализации, по мере развития науки и техники значимую роль играет язык и термины, так как функционирования терминов в языке основывается на когнитивных методах и подходах к изучению специализированной лексики. В современном мире терминология стала играть важную роль в общении и коммуникации людей.
Термины используются в научных, технических и производственных отраслях для обозначения специальных предметов и точного выражения специальных понятий. Их невозможно передать другими словами. Также, без использования терминов в научных текстах невозможна правильная подача информации.
В своей статье автор стремился раскрыть ценности терминов, также попытался показать, что термины имеют особое место в нашем языке. Также отметил, что терминологическое слово в казахском языке можно обогатить, сделав переводы терминов эффективнее и содержательнее.
Вместе с тем автор, акцентирует внимание на терминах, которые не правильно переводятся, используются не по назначению и не могут раскрыть точный смысл текста.
В своей статье автор подчеркивает, что для создания качественных, ясных и точных терминов, переводчик должен обладать глубоким знанием языка, быть разносторонним, грамотным, а также хорошо знать реалии происхождения казахского, русского и зарубежного языков.
В частности, термин должен соответствовать указанным требованиям. В этой статье автор смог правильно расставить цели, где термин определяется в зависимости от места в обществе, функцией и не ограничиваясь спросом одного дня или времени, должен рассматриваться в связи с перспективой, духовным ростом, увеличением человеческих ценностей.
THE TRANSLATIONS OF THE TERMS: EFFICIENCY AND PROBLEMS
Shyngysbayeva Duissengul
Senior Researcher of the Translation Sector of the Center for Linguistics of Institute of Legislation and Legal Information of the Republic of Kazakhstan, Nur-Sultan, Republic of Kazakhstan; e-mail: d.shyngysbaeva@adilet.gov.kz
Khamzina Nazgul
Senior Researcher of Linquistic center of the Institute of Legislation and Legal Information of the Republic of Kazakhstan, Nur-Sultan, Republic of Kazakhstan, e-mail:abutai_79@mail.ru
Keywords: translations; terms; law terminology; national concept; context; alternative variant and thoughts accuracy.
Abstract. In the era of globalization, with the development of science and technology the language and terms play a significant role, because the function of terms in the language is based on cognitive methods and approaches to the study of specialized vocabulary. In modern world, terminology has an important role in speech and communication of people.
The terms are used in scientific, technical and industrial fields. They are used to denote special objects and express special concepts accurately. It is impossible to say in other words. The role of terms in conveying information in an accurate way is unique.
In this article, the author sought to reveal the values of the terms, also tried to show that terms have a special place in our language. He also noted that the terminological word in the Kazakh language can be enriched by making the translations of terms more effective and meaningful. Meanwhile, the author focuses on the terms that are not correctly translated, used for other purposes and can not reveal the exact meaning of the text.
In this article, the author emphasizes that the translator must have a deep knowledge of the language, be well-rounded, literate, and know the realities of the Kazakh, Russian and foreign languages in order to create quality, clear and accurate terms.
In particular, the term should correspond to the stated purposes. In this article, the author was able to correctly set goals, where the term is defined depending on the place in society, and should not be limited to the demand of one day or time, but should be considered in connection with the prospect, spiritual growth, the increase in human values.
Тш - кез келген ^лттьщ ripen. Тшдщ еркен-деп, адамдардьщ ез ана тшнде еркш сейлеп, ойын бiлдipe Grnyi ^лттьщ тарихи т^ргыдан берк орын тепкеншщ белпсь ¥лт жанашыры, тш жанашыры деп жанайкайын бiлдipгeн казак зиялылары сонау ертеден-ак осы мэселеш терецнен кетере бшген. БYгiнгi ^нде ана тшн заман талап еткен соц гана e3rn-e3i зорлап, акылы тYpдe игерш жаткан азаматтарымыз-дыц тшге деген к¥рмет ертецп ^нде кандай YMrr кутлретсш бeймэлiм.
Кдз1рп кезде тiлiмiздe жете шешшме-ген мэселелердщ бipi - термин мэселесь Осы мэселенщ бip жакты болмагандыгы ^нделк-т тэжipибeдe кептеген кедерпге душар етш жYpгeнi белгш. Тepминдepдi т^рактандыра алмау- оны казак тшндеп баламасын колда-ну кезшдеп кемшшктердщ жeмiсi. вйткеш термин деген :рымныц гылыми непзш тYсiн-бей, оган жалац тYpдe келуден туындап отыр. Термин дeгeнiмiз не? Оныц жай сезден кандай айырмашылыгы бар? Б^л Yшiн оныц не-пзп касиeттepi мен белгшерш бiлyiмiз кажет. Тepминдi бeлгiлi бip гылыми :рымды бiлдipiп, оган накты аныктама бepeтiн сез деп кара-стыру кажет. Жай сез затты, к¥былысты атау кызметш керсетсе, термин ^гымга гылыми
аныктама бередь Оныц нeгiзгi бeлгiлepiнe бip магыналылык, жYЙeлiлiк, нактылык, сино-нимдердщ жоктыгы, эмоционалдык касиет-тepiнiц болмауын жаткызуга болады. Мысалы, термин деп танылган, кабылданган сeздiц бip гана магынасы болу кажет.
«Термин» деген сездщ шыгу тeгi терецнен бой алады. «Термин» - латын тшнен алынган сез. Бастапкы мэш «шекаралык бeлгi», «ше-кара», «шек» ^гымдарын бiлдipгeн. Б^л ^н-де осы сез аркылы гылым мен техника, сая-сат, дипломатия салаларындагы ^гымдардыц атауы болып табылатын сeздepдiц жиынтыгы деген магынага ие болган [1]. Ежелп Римде термин деген сез «шекараныц тэщрлк иeсi, территориялар мен yчаскeлepдi бeлiп т^ратын шекаралык баганалар мен тастардыц корга-ушысы, кYзeтyшiсi» ^гымында колданылган. Б^л тастар касиетт саналган. Егер кiмдe-кiм б^л тастарга кол тигiзсe жэне тиiссe онда ол каргыска ^шырайды деп саналган.
Ал eндi зepттeyшiлepдiц осы ^ндеп ор-так ойларына токтала кететш болсак, термин - б^л арнайы бip (гылыми, эскери, медицина-лык, техникалык, географиялык т.б) мамандык саласына катысты туындаган сездер мен сез ^ркестерь Гылыми техника, енер, когамдык
Из практики законотворчества на государственном языке
eмiр тагы да баска салалардагы белгiлi бiр тYсiнiктi накты белгшейтш сездер жэне сез тiркесi. Ешбiр тYсiндiруге келмейтiн калыпты, магыналык жагынан колданысы шектеулi сез-дер.
Терминдердi тiлiмiздегi баламасын табу да, гылым саласында казакша сейлету де, алган терминнщ угыныкты, кыска жэне тура болуы да - еуропалык, кYллi элемдк гылым, когам Yшiн емес, алдымен жэне толыгымен казак когамы, тш, гылымы Yшiн кажет. Термин жогарыда аталган мYДделерге сэйкес ке-луге тиiс. Ал ендi осы мYДделердiц eзi терминнщ когамда алар орнына, оныц аткаратын кызметше карай айкындалады жэне олар бiр гана куннщ, шамалы гана уакыт суранысымен шектелмей, болашакпен, рухани есш-еркенде-умен, адами кундылыктардыц артуына байла-ныста да каралуга тиiс.
Зац терминологиясы кукык теориясын-да аз зерттелген сала деуге болады. Отандык зац гылымында зац терминдерiнiц калыптасу жолдары егжей-тегжейлi зерттелмеген, зац терминологиясыныц негiзгi теориялык сипат-тамаларына катысты пiкiрлерде ауызбiршiлiк жок. Кейбiр бiрлi-жарым кездескен термин-дердi талдап макала жазылганы болмаса, зац терминологиясы терецнен кещл бeлудi кажет етедi. Ал ец бастысы, зац терминологиясы де-ген Yлкен сала болганмен, бул саланы казак тiлiн жетiк мецгерген зацгер мамандарымыз-дыц колга алып зерттеп жатканы жоктыц касы деуге болады.
^аз1рп танда елiмiзде зац терминдершщ баламасын тауып колдану, зерттеп тану, олар-ды ретке кел^рш, турактандыру мэселесi ез шешiмiн кутуде. Осы такырыптыц тещрегш-де Зацнама институты курамындагы Лингвистика орталыгы да зацдар мен халыкаралык шарттарды егжей-тегжейлi карап, зац терминдершщ туракты аныктамалыгын калыптасты-руда бiршама жумыстар жасау Yстiнде.
«Бояушы, бояушы дегенге, сакалын бояр» - демекшi осы кYндерi баска тiлден казак тш-не аударма аркылы юрш жаткан небiр термин-дердiц калыптасып жатканы тек тiл маман-дарын гана алацдатуда ма? - деген ой келедь ^азак акыны, тYркiтанушы, аудармашы, когам кайраткерi Ахмет Байтурсынов: <^з сиякты мэдениет жемiсiне жаца аузы тиген журт, ез тшнде жок деп мэдени журттардыц тшнде-гi даяр сeздердi алгыштап, ана тш мен жат тiлдiц сездерш араластыра-араластыра, акы-рында ана тшнщ кайда кеткенiн бiлмей, ай-рылып калуы мYмкiн. Сондыктан, мэдени журттардыц тшндеп эдебиеттерiн, гылыми кiтаптарын казак тшне аударганда, пэн сез-дершщ даярлыгына кызыкпай, ана тiлiмiзден
карастырып сез табуымыз керек» - деп дэлдеп айткан1.Шындыгында жацадан шыккан термин болмаса, ез тiлiмiздiц сездк корында бар, колданыстагы баламасын сырып койып, неге халыкаралык терминдi сол калпында аламыз?
^азiргi тацда тшге жанашыр галымдар, аудармашылар арасында терминдердi ауда-ру-аудармау мэселесiне байланысты тYрлi тYсiнiктер мен керегар пiкiрлердiц калыптасып отырганын жасыра алмаймыз. Осыган байланысты терминдердi аударып колдануга катысты пЫрлер, кезкарастар жеке токталуды кажет етш отыр.
Терминдердi аударып колдануга катысты галымдардыц бiр тобы терминдердi аударып колдануды колдаса, екiншi тобы терминдерд1 аударуга мYлдем карсы шыгып отыр. Бул -жеке адамдардыц кезкарасы емес, зацдарда, зацнамалык актшерде дурыс аударылмаган, орынсыз аударылган терминдердщ нэтижесь нен пайда болган когамдык кезкарас. Шын-дыгында, соцгы багытты колдаушылардыц пiкiрi мен аударма теориясын байланыста карастырып кeрейiк.
Негiзi аударма - тiлдердiц барлыгында да кездесетш тэсiл. Кез келген тш ез кажеттш-гiне карай аударма жасауга кулыкты екендiгi даусыз. Ал аударма мазмунды не магынаны дэл берудi кажет етедi. Бул - ец бiрiншi аудар-мага койылатын тiлдiк талап. Аударма мэсе-лелерш байланысты ез ецбегiнде Ш.Бiлэлов магынаныц дурыс берiлуiне баса назар аудара-ды. Ол бул мэселеге: «... Магынаны угыну -оныц адам санасында бейнеленуi немесе оныц тшст ой тетiктерiн деп басып, коздыруы. Сондыктан да, магынаныц дурыс бейнеленуi ой тетiктерiнiц, сезiм талшыктарыныц сезiмтал, нэзiктiгiнде. Екiншiден, магына - бYтiн де тутас бейзаттык ДYние. Бейзаттык шамасы абстракция болуы керек», - деп кeрсетедi [2].
Бул пЫрлер жалпы аударма мэселесше катысты айтылып отыр. Ал аударманыц тер-минологияга катысты ерекшелiктерiн кара-стыра келiп, галым А.Алдашева ез ецбегшде аударма мен кальканы бiрiн-бiрi толыктыра-тын тэсiлдер ретiнде карайды [3]. Буны орын-ды деп санаган дурыс. Себебi терминдерд1 аудару кезшде осы екi тэсiлдiц де катар кол-данылатыны белгiлi. Эйткенмен де, термино-логиядагы аударманыц тшмдшп теориялык жагынан да, практикалык жагынан да дэлелш табуда. Калька тэсшмен eнiмдi термин жасау казак, кыргыз, азербайжан, тYркiмен тшдерш-де ерекше байкалады деп атап кeрсеттi.
Тiлiмiзде калька аркылы калыптаскан терминдердщ катарын екiге белуге болады. Дара терминдер: тYЙiсу (контакт), кабат (слой), тYп (забой), жарылыс(взрыв), араластыру (сме-
1 «Мемлекеттж т\лд1 калай дамытуга болады», Yvision сайты //https://yvision.kz/post/434909
щение),шeгiндi (осадки), шмек (крюк), дабыл (сигнал),талдау (анализ), катпар (складка) т.б. тiлiмiзде бар сездердщ негiзiнде туындаган дербес сездер. Дара терминдер орыс тшндеп осындай терминдердщ морфологиялык курылымын игере отырып, тiлде бурыннан бар сездерш негiзге ала отырып пайда болган дербес терминдер. Екiншiсi сездер ^ркесе отырып калыптаскан кYрделi терминдер: но-бай бейнесi (схема), кайтып оралу (циркуляция), жаншу елшеуш (манометр), eткiзгiш сым (провод), бесеке туткырлык (удельное сопротивление), ерiме коруыштар (плавкие предохранители), шорт жалгастыру (короткое замыкание), жeншi кiтап (справочник), жарыспа тогыстыру (параллельное включение), кезекпен тогыстыру (последовательное вклячение), табан шойын жолдары (рельсы), бейтарап сызык (нейтральная линия), нараз-ылык бiлдiру (принесение протеста), тергелу тиесiлiгi (подследственность), бешмдеу орта-лыгы (центр адаптации), коныс аударушылар (переселенцев), зацсыз кешш келушi (незаконный иммигрант) т.с.с.
Эйгш галымныц керемет кeрегендiкпен айткан пiкiрi кYнi бYгiнге дейiн ез мацыз-дылыгын жойган жок.
Кебшесе, термин мэселесш талкылаган кезде терминдердi езге тiлден eзгерiссiз ка-былдаймыз ба, элде eзгертiп колданамыз ба немесе балама нускасын колданамыз ба деген сурактар туындайды. Осы орайда ^азакстан-ныц кукыктык мемлекет екенш ескере отырып, зац саласына катысты кептеген сeздердiц кайта жацгырганын айта кеткен жен.
Терминдердi аударып колдануга карсы болушылар тiлдер арасында мэдени, гылыми, техникалык байланыстар сакталуы Yшiн ор-так гылыми атаулардыц, уFым-тYсiнiктердiц болганы дурыс деп санайды. Сонымен катар осы пiкiрдi колдаушылар соцгы уакытта тер-миндердiц колайсыз аударылуын, магынаны дэл бере алмайтындыгын, зац терминдерiнiц тYсiнiксiз болып бара жаткандыгын тiлге тиек етедi. Терминдердщ аударылуына карсы пiкiр устангандар, буган коса аударма аркылы жаца сeздердi калыптастыру, жаца терминдер жасау тiлiмiздi шубарлайды деген пiкiрлер айтады. Сонымен олардыц кезкарасы бойынша, тiлде жаца сез жасау тшдщ зацдылыктарын бузады, тiлдегi небiр бейберекет сeздердiц колдануы-на жол бередi деген пiкiрдi устанып отыр. Эй-ткенмен ойымыздыц дурыс екендiгiн, жогары-да айтылган пiкiрлердiц негiздi-негiзсiздiгiн саралап кeрелiк.
Алдымен, терминдердiц арасында белгiлi бiр байланыстыц болуы тиiстiгi, кез келген тшдеп гылыми атаулардыц ортактыгы жайлы пiкiрлердi егжей-тегжейлi саралайтын бол-сак, гылым саласында езара тYсiнiстiк болуы тшс, алайда гылыми атаулардыц барлыгы дер-
лiк бiр ортак атаумен айтылуы тиiс деген тiл зацдылыгы еш жерде жок шыгар. Буган коса «ортак» деп айдар тагып, термин деп калып-тастырып жYрген сездердщ барлыгын дерлiк термин жасаушы тшдер ез тiлдерiн негiзге ала отырып немесе ез тшне жакын тшдщ сезш негiзге ала отырып жасайды.
Ал ендi, осы гылыми угымды ойлап шыгарганнан кейiн ол сeздi ез тiлiнiц непзш-де атау сол тшдщ кукыгы. Алайда ол угымныц мiндеттi тYрде барлык тшдерде калыптаскан калпында калуы тиiс деген зац жок. Ендеше, бул сeздердi аудару аркылы не баска тулга-да атау аркылы термин жасауга болады деген сез. Бул жагын дэлелдеуде алыска бармай-ак, кытай, жапон тшдерш мысалга алайык. Атал-мыш тiлдерге тэн термин жасау саласындагы ерекшелiктi бiзге дейiн де бiрталай ецбектерде мысал ретiнде айтып та жYр.
Айтылып отырган Yрдiске коса, тагы бiр тартымды да, дэлелдi мэселеге токтала кеткен жен деп санаймыз. Бул елдегi кандас казак ба-уырларымыздыц ана тiлiндегi сезжасам ЖYЙ-есi жайлы. Атап айтканда бiздiц тiлмен салы-стыргандагы кытайдагы казактардыц сeздiк колданысыныц ерекшелiгi туралы. Олармен тiлдесу барысында небiр бiзге тосын естiлетiн болганымен, байыппен Yцiле караган адамга угыныкты, карапайым казактыц тiлiнiц сeздiк коры аркылы калыптаскан орынды колданы-стары барлыгын байкадык. Мэселен, бiзде уялы телефон деген жаца сез колданылып жYр делк.Эрине бул сeзсiз шартты тYрдегi аударманыц нэтижесшде пайда болган жасанды сез. Бул жацадан тiлiмiзге енген сeздi эркайсымыз жан-жакты тYрлiше сынга алып, бYгiнгi кYнде зор киындыкпен, оныц Yстiне жиi колданбай-тынымыз да жасырын емес. Ал ендi кытайдагы кандас казактар бул сeздi жай гана кол телефоны деп колданады екен. Эрине, осы кол телефоны деген колданыс «сотовый телефон» деген угымныц магынасын толык ашып кер-сете алмайды. Оныц Y^ire тура аударма деп ала алмаймыз. Дегенмен, тура аударма деп ал-масак та, журтшылык оцай тYсiнетiн, магынасын жеткiзе бшген угыныкты аударма. Будан бэрак жыл бурын «карманные часы» дегендi бiздер «калта сагат» деп жецiл гана колданган едiк. Ал ендi осы кол телефон айта салганга да жецш, калыптастыруга да киындык тугы-збайды жэне те термин сeздi колданушылар Yшiн сeздiц магынасы мен угымы да тYсiнiктi болган болар едь Ал ендi бул жерде, кол те-лефонын колга устауга болады екен де, YЙдегi не кецседеп телефонды колга устауга келмей-дi ме екен? - деген сиякты тырнак астынан кiр iздеген сурактар туындауы мYмкiн. Ал енд^ егер эрбiр сeздiц дэлме-дэл баламасын беру-ге умтыла берсек, ешкашан ез тiлiмiзде сез не термин жасай алмайтындыгымыз анык. Оган коса, бершген сeздердiц калыптасуына YЙде
Из npaкmuкu зaкoнomвopчecmвa Ha гocудapcmвeннoм язык
тypaтын тeлeфонFa кapaFaндa уялы тeлeфон-ныц кeбipeк колдaнылaтындыFы, Yнeмi дep-лiк колдa жYpeтiндiгi гепз, ^изы мaFынaлык тipeк болып тyp.
Бул тypFыдa тaFы 6íp жaЙFa токтaлa гету-гe тypa кeлeдi. MыcaлFa кeлтipiп отыpFaн кол тeлeфон, кaлтa тeлeфон cиякты ceздepiмiз тepмин ceздep eмec. OcыFaн кaтыcты ^Fa-мымыздыц кaтынac ^^e, тypмыcтык лeк-cикaмыздaFы жaцaдaн пaйдa болaтын, жaca-лaтын ceздepдiц дe тaбиFaты, жacaлy тэciлi тepмингe yKcac. AйыpмaшылыFы тeк олapдыц KOлдaнылy caлacындa, кaлыптacкaн epiciндe. Сол ceбeптi жоFapыдa aтaлFaн ceздepдi ^aK тiлiнiц ceзжacaм жYЙeciндeгi мYмкiндiккe мы-caл peтiндe, дэлeл peтiндe гал^ш отыpмыз. MyндaFы eмeyipiн оcындaй bi^a^bi колдaны-cтapды зaц тiлiндeгi тepминдepдi кaлыптacты-pyFa пaйдaлaнyFa болaтынын a^ry. Ocы оpaйдa ойымызды нaктылaй тYcy Yшiн ayдapмa тeо-pияcын зepттeyшi Faлым A.Aлдaшeвaныц œ-лeci 6íp пiкipiн мыcaлFa кeлтipeлiк: «¥лттык yFымFa бipдeйлecтipy, улттык бiтiмгe cэйкec гел^у бaFытынaн, тeндeнцияcынaн тyындaй-тын тaFы 6íp epeкшeлiк - бeлгiлi 6íp зaттыц, yFымныц, кубылыетыц, кacиeт-caпaныц aтa-уын бepeтiн шздщ, лeкceмaныц o^i тiлдi да-лeнyшi xaлыккa кaтыcтылыFын, оcы xaлыктbщ мeншiгi eкeндiгiн, cонымeн кaтap номитаци-ялык aтayдыц улттык кaлоpитiн кepceтy. Бул тeк ^та тepминдep жYЙeciндe, номинaциялay дeцгeйiндe ^лып отыpFaн кyбылыc» [3].
AyдapyFa ^p^i пiкipлep eздepiнiц бaтыл кaдaм жacayFa, улт тшнщ, улт тepминоло-гияcыныц болaшaFы Yшiн caнaлы эpeкeткe бapa aлмaйтын, бaтылдыктapы жeтпeйтiн, улттык caнacындaFы тYciнiктiц жeтпeй жaтa-тындыFын тYciндipe aлмaйтын, тYciндipyгe KOpкaктaйтын жaндap дeп тYciнyгe болaды. ЯFни eзгe тiлдeн eнгeн тepминдepдeн нe бол-мaca ceздepдeн aйыpылaтын болca, кaлыпты ^rarac жacayдaн кaлaтын, eзгe тiлдiк бipлiктi KOлдaнa aлмaйтындaй ceзiнeдi. 9зiнiц мaкaлa-cындa aкaдeмик ö.K^a^apOB Fылым тшнщ xa-лыккa кызмeт icтeyi ^pe^km ycтaнa отыpып, мынaндaй пiкip бiлдipeдi: «Erep бiз Fылымнbщ бapшa жaцaлыктapы мeн тaбыcтapын eц aл-дымeн aдaмныц, xaлыктыц игiлiгiнe кaжeт дY-ниe дeп тaныcaк, бул apaдaFы тiлдiц aткapaтын оpacaн зоp кызмeтiн дe yмытпaFaнымыз жeн» [4]. Дeмeк, Faлымныц пiкipiншe, Fылым xa-лык^ кызмeт eтyi Yшiн тiл дe xaлыккa кызмeт eтe aлyы кepeк дeгeн пiкipгe caяды.
AyдapылyFa жaтaтын мэтiндe тepмин Yнeмi ayдapмaдa жeкe шeшiмдi тaлaп eтeдi, cонымeн Wap ayдapмa бipлiгi болып тaбылaды. Бул жepдe мэceлe тepминдepдi ayдapyдa, оны ayдa-py ayдapмaныц eц киын тYpi. Oл тepмингe бaлa-мa тaбyдыц eзi Yлкeн бiлiмдiлiктi тaлaп eтeдi. Эдeттe тepминдep кeз ^лген apнaйы Fылыми, тexникaлык, eндipicтiк т.б. caлaлap тYpлepiн-
дe колдaнылaды. Ap^mi зaттapды бeлгiлe-yгe жэнe ap^mi yFымдapды дэл жэнe тypa жeткiзyгe колдaнылaтын нeмece бacкa тiлдeн кipiккeн ceздep нeгiзiнeн aкпapaтты мeйлiн-шe дэл жэнe нaкты жeткiзyдeгi тiлдeгi iздeнic нэтижeci. Тepминология нeгiзi ayдapмaшыдaн тeк кaнa шeтeл тepминологияcын жaкcы игe-pyмeн кaтap, OFaн бaлaмacын iздecтipiп, оны тiлдe оpынды, дypыc пaйдaлaнyFa икeмдeйдi. Тiлiмiздiц бaй шздк коpын жeтe мeцгepy тep-мин ayдapмacыныц тиicтi дэpeжeдe жacaлyынa жэpдeмдeceдi. Тepмин -кeз кeлгeн eлдiц ^me ayдapылып колдaнылca дa, мэceлeн, «eцбeк», «aкшa» нe xaлыкapaлык ceзбeн aлынca дa, мы-caлы, «биpжa», «^ню» «тepминaл», «вaлютa», «бaнкомaт» cиякты ceздep олap кaлaй болFaн-дa дa xaлыкapaлык тepмин болaды, eйткeнi олap xaлыкapaлык дeцгeйдe колдaнылaтын оpтaк yFымдapды бiлдipeдi. Ayдapмaшынын нeгiзгi мaкcaты тepмингe нaкты, дэл, дypыc бaлaмa тaбy нeмece eгep кaлыптacкaн xaлыкa-paлык тepмин болaтын болca, cол кaлпындa кapacтыpa отыpып, оныц мaFынaлык ^тамн тYciндipy. Тepминдep epeжe бойыншa, eзгe тiлдepдe дe OFaн cэйкec кeлeтiндeй 6ÍP тepмин-мeн ayдapылaды. Шынымeн дe тiлiмiздe кeй-6ÍP жaцaдaн кaлыптacкaн тepминдep бipдeн кyлaккa ащп кeтeдi aл eндi олapдыц бapлыFы бipдeй колдaныcкa тYcyгe бeйiмдi дeyгe бол-мaйды. Mыcaлы, «YДepic», «^ныт), «пaйыз», «Ypдic», «кyжaт» ceздepiнe YЙpeнy Yшiн бipaк yaкыт eттi. Keлe-кeлe кyлaFымызFa YЙpeншiктi болып, кeцiнeн колдaныcкa eнiп тe кeттi. Сон-дыктан cэттi шыккaн тepминдepдi cypыптaп тepминологиямызFa кipгiзiп, кYндeлiктi колдa-ныcкa eнгiзyiмiз кaжeт.
Ayдapмa жacay бapыcындaFы тaFы 6ÍP aйтa кeтepлiк жaйт - бeлгiлi 6ÍP контeкcтe тepмин-нщ шынaйы мaFынacын Yнeмi ecкepiп отыфу кaжeттiлiгi. Сол ceбeптi тepминдi дypыc тYci-нe бiлy мeн оны ayдapa бiлy тiлдi жaкcы, тepeц игepyмeн кaтap, шeтeлдiк жэнe оpыc, кaзaк болмыcыныц peaлийлepiн жaкcы бшуге кaты-cты.
СоцFы кeздepi бyкapaлык aкпapaт кypaл-дapынaн, кeбiнe тeлeдидapдaн тYCпeйтiн «cы-бaйлac жeмкоpлык» (коppyпция) дeгeн ceз-дep бap. Бул «коppyпция» дeгeн тepмин кaзaк ^^e нaкты ayдapылып жYp дeп ama aлмaй-мын. 9йткeнi, eц бacтыcы мaFынacы aлшaктaп кeттi. Ipi мэceлe ycaктaлды.
БapлыFымызFa «коppyпция» дeгeн шз лa-тын ceзiнeн шыккaны бeлгiлi. Oл eлдeгi бeлгiлi 6ÍP лayaзым иeлepiнiц, коFaм жэнe caяcи ^й-paткepлepдiц пapa ycынFaнFa caтылFыштыFы дeгeн мaFынaдa caнaмызFa ciцiп, кeптeн кa-лыптacкaн eдi. Ендiгi мэceлe O^I «cыбaйлac жeмкоpлык» ceз тipкeci бepiлгeн yFымды толык aшa мa, жокта eкeндiгiндe. Kоppyпционepдi cыбaйлac жeмкоpлap тобыта жaткызa aлaтын болcaк, кyлaккa кeмecкi ecтiлeтiн cыбaйлac
жемкорлардыц барлыгын коррупционерлер дей аламыз ба? Сыбайлас жемкор терминiн ендiре отырып, бiз кылмыстыц негiзгi накты субъектшершен алшактап кеткен жокпыз ба? Ресейдщ Экономикалык терминдер сeздiгiнде «Коррупция (лат. согшрйо - подкуп) - сращивание государственных структур со структурами преступного мира в сфере экономики, а также продажность и подкуп политических и общественных деятелей, государственных чи-новников»2 делшген. Ал «Сыбайлас жемкор-лыкка карсы ^рес туралы» Зацныц 2-бабына сэйкес: «1. Осы Зацда мемлекеттж мшдет-тердi аткаратын адамдардыц, сондай-ак со-ларга тецестiрiлген адамдардыц лауазымдык екшетлгш жэне соган байланысты мумкшдк-терш пайдалана отырып не мYлiктiк пайда алу Yшiн олардыц ез екшеттктерш езгеше пай-далануы, жеке eзi немесе делдалдар аркылы зацда кезделмеген мYлiктiк игiлiктер мен ар-тыкшылыктар алуы, сол сиякты бул адамдарга жеке жэне зацды тулгалардыц аталган игшк-тер мен артыкшылыктарды кукыкка карсы беруi аркылы оларды сатып алуы сыбайлас жемкорлык деп угынылады»3. Сeйлемнiц тYсiнуге ауыр,кукыктык эрi лингвистика-лык жагынан шубалацкы екенiн айтпаганда, сeздiкпен салыстырганда колданыстагы Зацы-мызда сыбайлас жемкорлык субъектiлерi эл-декайда элсiреген. «Мемлекеттiк мiндеттердi аткаратын» деп жай гана келтiредi.
«Коррупция» терминш казак тiлiне ау-дарган кезде бул сездщ негiзгi угымына сай келетшдт, бiр магынада жэне халыкаралык децгейде колданылатындыгы ескерiлмедi.
Жогарыда аталганды ескеретш болсак, коррупция сезш аударудыц TinTi кажет жок едь Аудармасын сыбайлас жемкорлык деп ауы-стырамыз деп жYpiп терминнщ накты магына-сын жогалтып алдык. БYгiнгi кYнде кез келген шамалы гана адамньщ арасында болган тYкке турмайтын келецсiз акшалык карым-катына-сты коррупцияга жаткыза саламыз.
Терминдердщ казакша баламасын кол-данудыц женi осы деп, олардыц барлыгын аударудыц кажеттшп де жок. Филология гылымдарыныц докторы, профессор Ш.^ур-манбайулы «тiл термин сездер аркылы кебipек жацарады», - деген ой айтады [5]. Термин баламалары - гылыми тiлдiц дамып, жетшуш айкындап отырады. Теpминдi кажет-т жеpiнде гана колдану пайдалы. Бул женшде А.Байтурсынулыныц (жогарыда келтipгенмiн) тужырымы - булжымас кагида. Сондыктан да агылшын, орыс тiлiндегi терминдерге гылыми сипаттама жасап, оныц магынасын ашып, айкындап, улттык угымга сай колдану - мукият iзденiспен шешшетш мэселе. Термин - жал-пыга бipдей баршага ортак, тYсiнiктi сипатта жасалуы тиiс. Бул женiнде Yнемi белгiлi тiл мамандары ЭДайдар, Р.Сыздыкова, в.Айтба-ев, Ш.^урманбайулы т.б. белсене ат салысып жYp. Теpминдi аударуда да дэлдк, кыскалык, жYЙелiлiк сакталуы шарт. Ец бастысы бала-масы тYсiнiксiз, угымга ауыр болмауы тшс. Дорыта айтканда, ез тiлiмiзде терминдердщ баламасын дурыс тауып, орынды колдана бiлу - тiлiмiздiц байлыгын арттыруга кызмет ететiн, тiлiмiздiц есiп-еpкендеуiне Yлкен Yлес косудыц бip тэсш деп айтуга болады.
ЭДЕБИЕТ
1. Головин Б.Н., Кобрин Р.Ю. Лингвистические основы учения о терминах: Учебное пособие. - М.: Высшая школа, 1987. - 105 с.
2. Бтэлов Ш. ¥лттъщ гылым mmi неггздерш цалыптастыру. - Алматы: докт. дисс. ав-тореф. 1997. - 44 б.
3. Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалъщ жэне лингвомэдени мэселелерi. - Алматы: Арыс, 1998. - 243 б.
4. Гайдар д. Казак терминологиясына жацаша квзцарас. - Алматы: Рауан, 1993. - 43 б.
5. Цурманбайулы Ш. Терминтану: оку цуралы. - Алматы: Атлас баспасы, 2009. - 244 б.
REFERENCES
1. Golovin B.N., Kobrin R.Ju. Lingvisticheskie osnovy uchenija o terminah: Uchebnoe posobie. - M.: Vysshaja shkola, 1987. - 105 s.
2. Bihlov Sh. YlttyK Fylym tili negizderin Kalyptastyru. - Almaty: dokt. diss. avtoref. 1997. - 44 b.
3. Aldasheva A.M. Audarmatanu: lingvistikalyK zhэne lingvomэdeni mэseleleri. - Almaty: Arys, 1998. - 243 b.
4. Kajdar д. KazaK terminologijasyna zhaцasha kezKaras. - Almaty: Rauan, 1993. - 43 b.
5. KvrmanbajYly Sh. Termintanu: oku Kvraly. - Almaty: Atlas baspasy, 2009. - 244 b.
2 Словарь экономических терминов //https://slovar.cc/ekon/term/2335142.html
3 "Сыбайлас жемкорлыща карсы курес туралы» Казакстан Республикасыныц Зацы http://adilet.zan.kz/kaz/ docs/Z1500000410
