CC BY
46
УДК4С (КАЗ):415,5/.6/ (038)
ТД. ЗАЙСАНБАЕВ, Б.Н. КАНЛЕНОВА С.Ж. Асфендияров атындагы К,аз¥МУ
Т1ЛД1Н, 1ШК1 МYМКIНДIГI ЖЭНЕ ТЕРМИН ЖАСАУ МЭСЕЛЕЛЕР1
Мацалада медициналыц термин жасауда цазац тшнщ свзжасам ЖYйесiндегi барлыц амал тэсiлдердi кецтен цолдану туралы свз болады. Тыдщ грамматикалыц амал-тэсшдерт пайдалана отырып, орыс тшнен жзне орыс тш арцылы шеттыдерден енген терминдердi цазац тшне аударудыц жолдары керсетыген. ТYйiндi сездер: сезжасам, терминжасам, морфологиялыц тзсщ синтаксиста тэсы.
Казак тшн гылым тшне айналдыру елiмiз тэуелаздж алгалы кун тэр^бшен туспей келедь вйткеш мемелекеттiк тiл угымыныц бiр кeрiнiсi -оныц эр турлi гылымдар саласында кецшен колданылатын терминдершщ болуы. Мемлекеттiк тiлде гылыми жумыстар жазылмаса, ол гылым тш ретiнде калыптаспаган болса, онда оныц шын мэнiнде мемлекеттiк тiл болмаганы. Казак тiлi гылым тiлi болуы ушш ец алдымен оныц калыптаскан терминдерi болуы тиiс. Термин калыптастырудыц тэсiлдерi кеп. Теменде бiз соларга жеке-жеке токталмакпыз.
Термин калыптастыруда кец тараган тэсiлдердiц бiрi - гылым, бiлiмi дамыган алдыщы катарлы елдердщ терминдерiн тiлдiн дыбысталу зацдылыгына икемдеп алу. взiмiз жаксы бiлетiн орыс тшндеп терминдердiн 70-80%-ы латын, грек, агылшын т.б. тiлдерден енген сездер. Б1ра; олар орыс тiлiнiн дыбысталу зацдылыгына багынып енгендiктен, олардыц жат сездер екенш кеп адам ангара бермеуi де мумкiн. Ал казак тшне келетш болсак, мундай терминдерге «интернационалдык терминдер» деп ат койып, айдар тагып, ондай сeздердi аударуга болмайды деген ережеге тастай катып калган. Орыс тiлiнiн зацдылыгымен енген мундай сeздердi казак тiлiне икемдеу кажеттшп кептен берi сез болып жур[1; 2; 3; 4; 5; 6 т.б.].
Академик в.Айтбайулы тшдщ дамуы ондагы интернационалдык сeздердiн кепттне байланысты емес, оларды сол жат калпында кабылдай беретiн болсак, онда интертерминдер шапкыншылыгына тап боламыз, онсыз да дендеп бара жаткан шетел сeздерi каптай беретiн болса, ана тiлiмiзге катер тeндi дей берщз дей келе, интертерминдерге тэуелдi болмай-ак, ез тiлiнiн байлыгын колданып отырган жапон, кытай тiлдерiн мысалга келтiредi.
«Интертерминдерге тиюге болмайды дейтш тусiнiк буларды шынында да куран сeзiндей етiп жiбердi. Содан барып булар да баста белгiлi бiр тiл iшiнде туындап, терминдiк мэндi журе келе жуктеген карапайым сездер екенш елемейтш болдык. «Тшспе», «аударма» деуден бурын бул сездер неш бiлдiрiп тур, кандай магынаны аркалап тур дегенге зер салу керек кой. Мше казiр интернациональдык терминдерге осылайша карау агымы пайда болды. Бул тiл дамуыныц eзiндiк даму табигатына тэн кубылыс» [7, 302],- деп, интерминдердi де мумкiндiк болса аударуга болатынын сез етедi.
Шынында да, интертерминдер деп шац жуытпай журген сeздерiмiздiн бiр кездерi карапайым гана сез болганын жэне олардыц эр тквд эр турлi магынада жумсалатынын кeремiз. Мысалы, жогары оку орындарында кунделiктi колданылатын «декан» сезш алайык. Орыс тiлiне шеттiлдерден енген сездер туралы сезджте бул терминге мынандай аныктама
берiлген: «Декан [лат. Dekanus десятник (в древнеримских войсках - начальник 10 солдат)] - 1) руководитель факультета в высшем учебном заведении; 2) в средневековых католических монастырях - должностное лицо монахов, помагаюшее аббату в управлении; в современой католической и англиканской церкви - старший священник, наблюдающий за группой приходов; 3) то же, что дуайен» [8, 153]. Байкап отырсак бул сез казак тшндеп «онбасы» сезшен алшак кетпейдi екен, бiрак орыс тшне мулде баска магынада енш кеткен. Ал казак тшне орыс тшндегщей «факультет басшысы» деген магынада енш, дыбыстык езгер^ке туспей, ягни казак тiлiнiн дыбыстык зацдылыгына багынбай колданылып жур.
Жогарыда айтканымызда, казiргi орфографиялык жуйемiзде интертерминдердi казак тшне бешмдеу мумкiн емес. Бул болашакта казак жазуы латын эрпiне кешкенде iске асу мумкiн. Ал казiрше казак тiлiнiн лексикалык байлыгын, сезжасам тэсшдерш пайдалана отырып, казак тшнщ дыбысталуына сай келмейтiн интертерминдердi аударып колдануды колга алу керек.
Ендi теменде медицина гылымы саласына орыс тшнен, орыс тш аркылы баска тшдерден енген терминдерi аудару туралы сез козгайык. Мысалы, орыс тшндеп «нерв» сeзi латынныц «nervus» деген сезшщ орыс тiлiнiн зацдылыгымен дыбыстык езгерюке тускен сeзi екенi белгш. Бул, эрине, орыс тiлiнде осы угымды беретiн сез болмагандыктан колданылган сез. «Нерв» сeзiнiн казакша баламасы -«жуйке». Бул сeздiн казак тшнде ежелден бар екенiне XIX гасырдыц екiншi жартысы мен XX гасырдыц басында eмiр сурген компазитор Балуан Шолактыц: «Айдыц кeзiн жылт етiп булт алсын, буйте берсец жуйкемдi курытарсыц»,- деген eленi айгак болса керек. Казiр медициналык окулыктар мен оку куралдарында, медициналык мэтшдерде жуйке аурулары,жуйке жуйесi, жуйке тушндер^ жуйке жасушалары, жуйке талшыктары сиякты терминдер кенiнен колданылып жур. Бул «жуйке» сезшщ орыс тшндеп «нерв» сезше толык балама бола алатынын кeрсетедi. Ал ендi орыс тшндеп невроз, невропатолог, неврология, невралгия сиякты сeздердi калай колдану керек немесе калай аударып алуга болады деген мэселеш дэрiгерлер мен тш мамандары акылдаса отырып шешуге болатын сиякты.
Медициналык термин сeздердi аударып алуда да казак тшнщ езшдж ерекшелтн ескерген жен. Мысалы, орыс тшндеп «смертность», «заболеваемость», «рождаемость» сeздерi орысша-казакша медициналык сeздiктерде «eлiмшiлдiк», «аурушылдык», «туушылдык» деп аударылып жур. Казак тшнде зат еамге сын еам тудырушы
журнактар устемелеп жалганбайды. Бул сeздердi «eлiм-жmм», «ауру-сыркау», «здсш^ну» деп кос сездер аркылы беруге болар едi. К^азак тшнде сезжасамныц ерекше бiр тэсiлi болып келетiн бул кубылыска, ягни сeздердi косарлап колдануга жеткiлiктi дэрежеде мэн берiлмей келедi.
К^азак гылыми медицина тшнщ калыптасуына кeп уакыт бола койган жок. Эрине, Кецес ©юмет кезiнде де мерзiмдi басылымдарда казак тiлiнде медициналык такырыптарда макалалар жарияланып турды, гылыми-танымдык оку куралдары жарык кврдi. Дегенмен жогары оку орындарында медициналык бiлiм казак тiлiнде бершмегенджтен, казак тшнщ медицина саласында дамуы кенжелеп калды. Ал елiмiз Тэуелаздж алып, медицина гылымы казак тшнде окытыла бастаганнан берi, орыс тшндеп медициналык окулыктар мен оку куралдарын казак тiлiне аудару бойынша бiраз жумыстар аткарылды, казак тiлiнде квптеген окулыктар мен оку куралдары жазылды. Алайда бул салада кемшiлiктер де аз емес, себебi осы окулыктар мен о^у куралдарын аударушылардыц вздерi де казак мектептерiн бiтiргендерiмен, жогары оку орындарында медициналык бiлiмдi орысша алгандар. Екiншiден, казакша аударылган ецбектер, квп жагдайда, жаксы тiл маманыныц сараптауынан втпей жатады. Yшiншiден, казак тшнщ свздж коры, ягни тш байлыгы сарка пайдаланылмай келедi. Медицина терминдерш казак тiлiнде дамытуда терминжасамныц хас шеберi болган ¡.Жарылгаповтыц устанымын басшылыкка алган жвн деп есептеймiз. Академик ©.Айтбайулы ¡.Жарылгаповтыц ана тшнщ свздж корын сарка пайдаланганын, квнерген свздерге Yстеме магына бергенiн, улттыц взiне тэн свйлеу Yлгiлерiн сактаганын, баска тшдщ свйлеу Yлгiлерiн ана тшнщ зацына багындырганын, кажет болган жерде улттык тшдщ Yлгiсiмен жаца свздер (неологизмдер) жасаганын, тшдщ вз мYмкiнiдiгi болмаган жагдай да баска тшден алынган свздердi жаттыгын бквдрмей, твл свзге айналдырганын баса кврсетедi [7, 284].
Терминжасамда кещнен колдануга болатын эдютердщ бiрi - колданыстан шыгып, умыт болуга айналган свздерiмiзге жан бiтiрiп, оларга Yстеме магына беру. Медициналык терминдер жасауда бул тэсквд сэттi пайдаланып жYргендер де бар. Буган мысал ретiнде стоматология саласында колданылып жYрген «кiреуке» («эмаль»), «тюсауыт» («коронка») свздерiн келтiруге болады.
Дыбыстык взгерiске тYсiп енiп кеткен юрме свздердi де медициналык термин ретшде колдану -терминжасамныц тагы бiр тэсiлi. Мысалы, казiр медицина гылымында кецшен колданылып жYрген жYрген агза свзшщ тYп-твркiнi мYшелер (дененщ, уйымныц) дегендi бiлдiретiн араб свзi [9, 37]. Сондай-ак казак тшндеп жаракат (рана, язва) свзше келетiн болсак, ол «жарахатун» деген араб свзшщ дыбыстык взгерiске ушыраган тYрi [9, 99]. «Эйтсе де, термин жасаудыц ец басты квзi - улттык тiлiмiзде болып отыр деп толык айта аламыз. Бул туста эдеби тшмiздЩ барлык кабаты (квркем эдебиет тiлi, ауыз эдебиет тш, фольклор тiлi, тiптi диалектшер мен тiлде орын тепкен тYрлi ерекшелiктер) тYгел iске жаратылады. Казак зиялылары э дегеннен-ак термин жасау процесше тiкелей атсалысып, ол Yшiн казак тшнщ лексикалык байлыгы мен грамматикалык амалдарын тYгел iске жаратуга бетбурыс жасаган болатын. Соныц
нэтижесшде халык тшнщ саркылмас казынасы сарапка тYсiп, карапайым свздер терминдж мэнге квштi. Гасырлар бойы дамып, калыптаскан свзжасам тэсiлдерi терминжасамныц непзп тiрегiне айналды» [7, 158-159].
Бiз твменде свзжасам амалдарыныц iшiнде морфологиялык немесе синтетикалык (косымшалар аркылы) жэне синтаксистж немесе аналитикалык (свздердi бiрiктiру, косу. косарлау) тэсiлдерге токалуды жвн кврш отырмыз. Бул тэсшдердщ барлыгын бiр макаланыц квлемiне сыйгызу мYмкiн емес, сондыктан взiмiз свз етш отырган салага байланысты кейбiреулерiне гана токталмакпыз. Мысалы, казак тiлiндегi -шы, -шi журнагы негiзiнен мамандык, кэсш иесi дегендi бiлдiредi. Бурын малшы, жалшы, эншi, кYйшi сиякты зат еамдер тудырса, вткен гасырдыц 30-жылдары бул журнактыц колданылу аукымы кецш, кiтапханашы, тiлшi, ецбекш^ бакылаушы, нускаушы тэрiздi жаца свздер тугызды. Тшт кiрме свздерге де жалганатын (колхозшы, тракторшы т.б.) болды. Бул журнакпен синонимдес парсы тшнен енген -гер, -кер журнагыныц да колданылу аясы кецш каламгер, кызметкер, дэрiскер, эдiскер сиякты жаца свздердщ пайда болуына непз болды. Дегенмен бул кiрме журнак болгандыктан, колданылу аясы, жалгану мYмкiндiгi казактыц вз твл журнагы -шы, -шЬдей емес, элдекайда твмен. Бул журнактарды ретiмен колданбау термин жасауда Yлкен кателiкке алып келетiн кездерi де болады. Мысалы, 30-жылдары «врач» свзi «дэрiгер» болып аударылды да сол бойы сщюш кеттi. Казiр медицина гылымы дамып «фармацевт» деген свз пайда болган кезде оган ендi балама таба алмай жYрмiз. Шындыгында фармацевт -дэрiгер, врач - емшi болуы керек едк Ендi колданыска эбден енiп кеткен бул свздi взгерту мYмкiн емес. -лы, (-лi, -ды, -дi, -ты, -тЦ, -лык (-лiк, -дык, -дж, -тык, -тiк), -гы (-п, -кы, -кi) сиякты сын еам тудырушы журнактарды ретiмен пайдалан бшген жвн. Медицина терминдерiнiц казак тшнде калыптасуына зор ецбек а^рш жYрген профессор Э.Нурмухамбетулы бул журнактарды вте орынды колданып жYP (вредная доза - зиянды доза (мвлшер); ежедневная - ^нделжт^ лечебная -емдiк; оптимальная - оцтайлы; разовая - бiр дYркiндiк; высшая - ец жогаргы т.б.) [10, 209-210]. Бiрак автор «доза» свзш «доза» деп те калдырган, сонымен катар влшем, мвлшер, нэумет деген нускаларын да усыныпты. Бiздiцше, влшем, мвлшер, нэумет деген нускалар бул магынаны бере алмайтын болса, «доза» свзiн калдыра беруге де болады. Себебi «доза» свзi казак тiлiндегi Yндестiк зацына кайшы келмейдi жэне бул свзде казак тквд адам айта алмайтындай дыбыстар тiркесiмi жок.
Жаца свздер тек тYбiр свздерге эртYрлi журнактар жалгану аркылы гана жасалмайды. Свз тудырудыц внiмдi тэсiлдерiнiц бiрi - свздердщ бiрiгуi. Эуел баста аныктауыштык, толыктауыштык, пысыктауыштык, ягни багыныцкылык-басыцкылык катынастагы свз тiркестерi айтыла-айтыла ыкшамдалып, тутас бiр свзге айналып, бiр гана суракка жауап беретiн кYPДелi свздерге айналган. Осылайша бiрiгу аркылы жасалган терминдерге «булшык ет» (мышца), «квкет» (диафрагма), «квкбауыр» (селезенка) сиякты свздердi жаткызуга болады. Казак тiлiнiц орфографиялык жэне медициналык свзджтершде «булшык ет», «^ре тамыр», «квк желке» свздерi бвлек, ал «квкет»,
«кекбауыр» сeздерi 6ipre жазылып жYр. MiHe бу мэселелердщ де шешiмiн тап^ан жен. К^аза^ тiлiн бас^а eркениеттi елдердщ тiлiмен Tepe3eci тек, гылым тшне айландыру Yшiн, ана тiлiмiзге тэн
барлы^ амал-тэсiлдердi ^олданып, тшдщ шю мYмкiнiдiгiн барынша пайдалау ^ажет.
6ДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Мырзабеков С. Каза^ тшнщ айтылым свздiгi. - Алматы: «Свздiк-Словарь», 2001. - 387 б.
2 ЖYнiсбек 6. Каза^ фонетикасы. - Алматы: «Арыс», 2009. - 312 б.
3 ЖYнiсбек 6. Каза^ жазуы: Тел дыбыс - тел элшби. - Астана: 2013. - 87 б.
4 Бо^аев К. «Орыстыц термин жасау Yлгiсiн неге Yлгi тутпаймыз? MTDI сайты
5 Исхан Б.Ж., Зайсанбаев Т.К., Аюбай К.К. 0згетшдж ^огамды^-саяси сездердi латынша жазу жобасы. - Алматы: «¥лагат», 2013. - 163 б.
6 Айтбайулы 0. Каза^ тш бшмшщ терминологиясы мэселелерi. - Алматы: «Абзал-Ай», 2013. - 400 б.
7 Словар иностранных слов. - М.: «Наука», 1982. - 321 с.
8 Оцдасынов Н. Арабша-^аза^ша тYсiндiрме свздiк. - Алматы: Мектеп, 1984. - 1-т. - 256 б.
9 Нурмухамбетулы 6. Орысша-^аза^ша медициналы^ (физиологиялы^) свздiк. - Алматы: «Эверо», 2007. - 903 б.
СПОСОБЫ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ СЛОВООБРАЗОВАНИЯ ЯЗЫКА И ПРОБЛЕМЫ ТЕРМИНОЛОГИИ
Резюме: В этой статье говорится об использовании всех способов словообразования казахского языка при создании медицинских терминов. Указаны пути перевода медицинских терминов с русского языка, с использованием граммматических правил грамматики казахского языка.
Ключевые слова: словообразования, терминообразования, морфологический способ, синтаксический способ.
HOW TO USE THE LANGUAGE OF WORD PROBLEMS AND TERMINOLOGY
Resume: In this article said that the formation of medical term in Kazakh language.Also the translate gets from the Russian language and through the Russian language for the formation medical thermions in Kazakh language. Keywords: word formation, term formation, morphological way, syntaxes way
